Зноў працытуем;Чорнага: «...але тады не напісаць гэтага я не мог». Не маглі i мы адмовіць у клопаце любімаму, паважанаму дый нямогламу чалавеку. Пятро ІФёдаравіч узяў прэзідэнта, я ткачыху, а пра сакратара абкома, калі мы выйшлі з гасцініцы, я па няспеласці сваёй еказаў, што пайшоў ён, сам хай напіша. Лагодны філосаф Глебка усміхнуўся:
«Ты думает, што так ужо ў яго i атрымаецца?..»
Атрымалася б, змог бы як-небудзь, але — быў заняты.
На раскошным перадсвяточным Крашчаціку, пад белай духмянасцю расквітнелых каштанаў, недзе гуляла незнаемая нам абодвум маладзенькая ткачыха. А таварыша сакратара мы неўзабаве, зусім нечакана, засталі з жонкай у павільёне «Морозиво»...
* * *
«Агульнае, грамадскае, народнае — памёр Колас, пакінуўшы нашу літаратуру без галавы.
Праўда тое, што ён некалькі гадоў фактычна не прымаў удзелу ў літаратурным жыцці, не цікавіўся моладдзю па-горкаўску, пісаў ніжэй сваіх магчымасцей...
Але праўда таксама i тое, што ў асобе яго мы страцілі сапраўднага старшыню нашага саюза, да каго можна было звярнуцца ў цяжкую хвіліну, страцілі любімага народам, найлепшага пісьменніка i заступніка нацыянальных інтарэсаў.
Любоў да Коласа... Увечары народ пачаў націскаць на ашклёныя дзверы Палаца культуры, a назаўтра заліў плошчы i вуліцы Мінска...
Як нам пойдзе цяпер — колькі пошласці ўздыме галаву, які размах возьме бяздарнасць?..»
Гэты мой запіс надрукаваны толькі ў перакладзе, у «скандальным» нумары «Немана» за люты семдзесят восьмага года.
Патрэбны, лічу, некаторыя тлумачэнні.
«Сапраўдны старшыня».
Гэта праўда, што старшынямі пасля вайны былі спачатку Лынькоў, потым Броўка, аднак яшчэ большая праўда ў тым, што за імі, афіцыйнымі, мы адчувалі галоўнага — Коласа.
«Звярнуцца ў цяжкую хвіліну».
Я звяртаўся толькі адзін раз, калі мяне — я паўтараюся — не уключылі былі ў пісьменніцкую групу на дэкаду ў Польшчы. Дзядзька Якуб тады адразу моўчкі зняў тэлефонную трубку, набраў нумар сакратара ЦК i сказаў туды сваё «я прашу». I гэтае «прашу» мне помнілася ў тым незабыўным падарожжы, помніцца жыва i сёння.
«Любоў да Коласа...»
Так у «Немане» скарацілася: «каб прайшло». A ў рукапісе больш: «Любоў да Коласа пераўзышла ўсе меркаванні начальства».
Напярэдадні пахавання я ўвечары быў на дзяжурстве каля труны. Хто яшчэ з пісьменнікаў? Выразна помню толькі К. Крапіву. Чарга на плошчы ў Палац культуры пасоўвалася вялікая, i калі было аб'яўлена па радыё, што развітанне спыняецца, людзі націснулі на дзверы ледзь не да звону шкла. Хоць i звон, здаецца, быў. Сам міністр унутраных спраў, які хацеў спыніць той націск сваім аўтарытэтам, уціснуты быў назад у вестыбюль, бездапаможна крутануўся, неяк устаяў на нагах, але рэшата генеральскай шапкі зляцела з лысай галавы i пакацілася па падлозе. Ён сам дагнаў яго і, спачатку абцёршыся хустачкай, надзеў. Не памятаю, кім i куды было пазвонена, хто дазволіў, але развітанне прадоўжылі.
Здымаючы гэты запіс з кнігі «Трохі пра вечнае», што якраз тады, у лютым семдзесят восьмага, была ў карэктуры, дырэктар выдавецтва сказаў мне, як вопытны апаратчык, што каб людзей было многа — трэба ўмець гэта арганізаваць. Вячэрні націск не быў арганізаваны. Дый тое, што ў ясны жнівеньскі будзень народ «заліў плошчы i вуліцы Мінска» — справа далека не толькі ў спраўнай гарсавецкай арганізацыі. Сёння мне думаецца, што такога натуральнага шматлюддзя ў нашым горадзе не было нават у дзень сталінскага пахавання. Такое ўражанне засталося. Трэба толькі ўдакладніць: залітыя былі дзве плошчы, Цэнтральная i Перамогі, i вуліцы таксама дзве, шырозны праспект i шырокая Даўгабродская.
«Як нам пойдзе цяпер?..»
Адзін з галоўнейшых па пахаванні, сакратар ЦК КПБ Гарбуноў, прамаўляў па звычаі не на роднай мове, з банальна-стандартным «наш дорогой Константин Михайлович Якубколос!..».
Чыноўнікі прарочылі: «Памёр Якуб — i ўсё памрэ». А гэтай вясной, праз трыццаць з гакам гадоў, пісьменніцкі пленум разглядаў i такое пытанне: пісьмо, з якім Якуб Колас хадзіў у ЦК партыі ў дзень сваёй смерці, павінна быць нарэшце апублікавана. Пісьмо — пра становішча з роднай мовай. Копію яго я чытаў значна пазней, i трэба сказаць, што тон пісьма, тон просьбы, не зрабіў на мяне вялікага ўражання. Стары, нямоглы чалавек прасіў, сам занёс тое прашэнне ў найвышэйшую інстанцыю, а там было важнае паседжанне, ніхто з галоўнейшых яго не прыняў. I тое смеласці, тое крыўды, непавагі сэрца Паэта не вытрымала: вярнуўшыся дахаты, ён памёр.
«Колькі пошласці ўздыме галаву...»
Адзін з нашых гаварыў на абмеркаванні таго нумара «Немана», што пошласці хапала i пры Коласе. А я, пішучы гэта пад свежым уражаннем вялікай народнай страты, меў на ўвазе тую пошласць, што ў справе нацыянальнай хоць трохі зважала на яго аўтарытэт...
1987
АСЦЯРОЖНАСЦЬ
Уладзімір Дубоўка. Магутны i прыгожы чалавек. Нікому, здаедца, так не падыходзіла б вялікая сівая барада, пры светлых, чыстых вачах, харошай, прыязиай усмешцы, нетаропкай, разумнай гутарцы пра адзіную справу жыцця.
У лістападзе семдзесят першага года, у падмаскоўным Доме творчасці Перадзелкіна, мы з ім сустрэліся нечакана i, за сябе скажу, вельмі прыемна. Неяк вечарам, у вестыбюлі, сам-насам пад фікусамі, я спытаўся пра тое, што даўно цікавіла:
— Уладзімір Мікалаевіч, i як вы маглі столькі гадоў вытрымаць за кратамі, у лагеры, у тайзе?
«Столькі гадоў» — амаль што трыццаць.
— У тайзе? — перапытаў ён, крыху падумаўшы. — Калі мае таварышы грэліся каля вогнішча, я націраўся снегам.
— Ну, а разбуджаны інтэлект? А пакуты ад немагчымасці пісаць, хоць бы чЫтаць?
— Я так навучыўся быў адключацца, што ў самай цясноце, у самым найбольшым шоламе ды гвалце мог анічога не чуць, думаць сваё.
Толькі думаць... Таму, хто меў святое права, усе падставы для таго, каб думкі яго, пачуцці, палёт уяўлення ішлі да роднага народа, да ўсіх людзей у паэтычным слове.
Што вельмі не падыходзіла гэтаму асілкупрыгажуну, дык гэта яго асцярожнасць.
Сваё шасцідзесяцігоддзе ён адзначаў у невялікай групе родных i сяброў, куды меў прыемнасць быць запрошаным i я. Колькі мы там ні стараліся ўзняць тост за яго ці за мілую, інтэлігентную, таксама шматпакутную Марыю Пятроўну, юбіляр касаваў усе нашы намеры неабвержным: «Таварышы, за нашу родную партыю!..» або «Таварышы, за наш родны ўрад!..».
Няхай сабе на юбілеі — сціпласць, няхай сабе i тое, што ў Мінск ён не пераехаў з Масквы таму, што там быў арыштаваны.,Што ж, беражонага i Бог як быццам беражэ...
Хоць i вярнулася шчасце выхаду словам у людзі, хоць i прызнанне пэўнае прыйшло — ён быў адзначаны Літаратурнай прэміяй Янкі Купалы,— хоць, нарзшце, i тыя старацелі, што залічылі яго калісьці ў славутыя «нацдэмы» (канвой лаяўся: «Эй, вы, надземы!..»), прыціхлі пасля XX i XXII з'ездаў партыі i толькі памармытвалі, як «последняя туча рассеянной бури»...
Так адзін з кіраўнікоў нашай культуры, які, скажам дарэчы, на адкрыцці Тыдня літаратуры i мастацтва ГДР выпусціў у абыходак гістарычнае: «Іаган Себасцянавіч Бах», падпісваючы Дубоўку дыплом лаўрэата, сказаў: «Жыве яшчэ нацдэм гэты, маць яго...» I не каму сказаў, стары ўжо чалавек, а сакратару камітэта па прэміях, паэту таксама з пакутнікаў.
Лішне асцерагацца ўжо не было чаго. A Дубоўка яшчэ ўсё асцерагаўся. I гэта, крый мяне Бог, не папрок яму, а яшчэ раз пра тое, як гэта страшна было — тады!
На ўсесаюзным пісьменніцкім з'ездзе, у чэрвені восемдзесят шостага, жывой была трывогаЧарнобыля — i ў выступленнях, i ў гутарках. Таленавіты ўкраінскі паэт i добры таварыш, Іван Драч, здзівіў мяне i трохі збянтэжыў сваім изданием нашай паэзіі. Ён спытаўся, як дакладна гучыць трэці радок класічнага верша Дубоўкі «О Беларусь, мая шыпшына...». Пакуль мы з Іванам удакладнялі гэта пад яго саркастычнавясёлую ўсмешку (такога ды беларусу не памятаць!), я быў уражаны, як гэта дзіўна, сцішна падыходзіць да трывогі часу!..
О Беларусь, мая шыпшына,
зялёны ліст, чырвоны цвет!
У ветры дзікім не загінеш,
чарнобылем не парасцеш.
Цяпер я здзіўлена i прыкра думаю пра тое, што i гэты цудоўны верш сваёй маладосці выдатны паэт Уладзімір Дубоўка ў загартаванай нягодамі песні сталасці палічыў патрэбным паправіць. Праўда, ён уключыў яго ў свой двухтомнік 1965 года выдання, але ж i перакрыў, так сказаць, паправіў другім варыянтам, удвая большым i добранадзейна рытарычным.
«Правіў» таксама іншыя вершы, паэмы...
Дарэчы будзе тут адступленне. Пра Змітрака Бядулю. I ён таксама нямала нашкодзіў сваёй паэзіі. Калі Ян Рушча рабіў другую, пасля зборніка «Вершэ бялоруске», ужо больш анталагічную кнігу нашай паэзіі, ён, як i раней бывала, пісьмова папрасіў у мяне дапамогі — прыслаць вершы Бядулі. Жывеш, чалавек, i часамі здаецца, што нешта ўсё-такі ведаеш. А тут я ўпершыню пачуў, што Бядуля ў дарэвалюцыйны час не выдаў сваёй паэзіі кнігай. Не ведаў ці не памятаў я таксама, як яна выдавалася ў савецкі час. Першы том даваеннага Збору твораў Бядулі я змог знайсці ў жонкі паэта. Усцешаная тым, што гэта пойдзе па-польску, Марыя Ісакаўна пайшла нават i на такую рызыку — даверыцца пошце, паслаць той адзіны том у Лодзь. Пакўль выслаць, я кнігу збольшага паглядзеў, што прыгадваючы, як чытанае калісьці, скажам, у хрэстаматыі Дварчаніна, а з чым знаёмячыся ўпершыню. Паэзія нашаніўская, з густой біблейскай прымессю, што i зразумела для яе аўтара. Як мне, дык Бядулева проза, яго апавяданні, больш чым паэзія, падабалася i ў юнацтве, i падабаецца сёння. Але справа не ў гэтым. У тым унікальным томе хтосьці разумны не паленаваўся над радкамі алоўкам панапісваць ix ранейшае гучанне. Пара ўноўваючы цвёрдасць друку з алоўкавай мяккасцю пісьма, i я выразна бачыў у большасці вы падка ў мастацкую перавагу ранейшага.
Пішу гэта ў вёсцы, i ў мяне няма, на жаль, магчымасці занядца праверкай, як жа зрабіў паважаны Ян Гушча, добры паэт i перакладчык культурны, неабыякавы. Hi анталогіі, зробленай ім, няма пад рукою, ні таго тома, які, зрабіўшы карысную справу, шчасліва вярнуўся з Лодзі ў Мінск. Зноў жа — галоўнае тут у іншым. Я хачу нагадаць пра яшчэ адну сумесь асцярожнасці... проста ca страхам.
Ніхто, наколькі мне вядома, не запісаў вясёлага вуснага апавядання Міхася Лынькова пра тое, як сумнапамятны Бэнда вярнуўся неяк з камандзіроўкі ў калгас i расказваў пра адну сваю класава-патрыятычную ўдачу. Нехта там ад яго ўцякаў i, загонены ў тупік, схаваўся... у падвешанай калысцы. Нярослы быў чалавек, а то i ca страху так скурчыўся, i дзяругай завесіўся. Таварыш Бэнда знайшоў яго i там. : Чалавек у акно, a высокаўпаўнаважаны ca сваім славутым пісталетам, якога ён i на пісьменніцкіх сходах не здымаў, тут закрычаў: «Стой, враг народа, не уйдешь!» Лынькоў, разумны, вясёлы Ціханавіч, любіў i паважаў Бядулю. Але ж i ведаў ён, які смелы быў яго сябар, i разумеў прычыны яго «захаплення» тым Бэндавым подзвігам. I мне не перадаць тут, пісьмова, з якім бядулеўскім гучаннем ды мімікай ён ажыўляў тое захапленне: «Які сюжэт! Уй, дарагі Лука Апанасавіч, які сюжэт!»
Тады было каго баяцца: Бэнда, сам дастаткова страшны, быў далека не адзін у полі воін.
А чаго ж так асцерагаўся... скажам проста: чаго так баяўся, вярнуўшыся, наш дарагі, высокакультурны Уладзімір Дубоўка?
Час настаў іншы, аднак страху было перажыта, назапашана вельмі нямала...
Мы з ім абменьваліся кнігамі, зрэдку пісалі адзін аднаму, яшчэ радзей сустракаліся, то ў Мінску, то ў Маскве. Мала было сустрэч, але таму яны, відаць, i помняцца выразней.
У канцы шасцідзесятага года ў Маскве праходзіла Дэкада ўкраінскай літаратуры i мастацтва. Ад беларускіх пісьменнікаў гасдявалі там Вітка, Макаёнак i я. Як ні цікавыя былі ўкраінскія вечары, мы знайшлі-такі час наведаць Дубоўку дома. Ад тое харошай сямейнай утульнасці мне ярка, цёпла помніцца перш за ўсё сам гаспадар. За сталом, пасля памяркоўнага пачастунку, па-хатняму вольна i сціпла, у паэтычным настроі ён, румяны ды срэбрабароды прыгажун, чытаў нам свае новыя пераклады з Байрана. I думалася, слухаючы, i гаварылі мы потым пра тое, якая сіла таленту, эрудыцыі, глыбіннай прастаты ў гэтым нашым старэйшым таварышу, якое гэта злачынства было — у самым пачатку яго ўздыму затармазіць той уздым, спыніць бязглуздымі абвінавачаннямі ў тым, шо так неўласціва было i яму, як i многім яго сябрам па страшным лесе!..
У адной з апошніх кніг Дубоўкі, у зборніку 'празаічных апавяданняў-успамінаў «Пялёсткі», ёсць характэрная, у сэнсе асцярожнасці, мініяцюра, з не менш характэрным загалоўкам — «Даехалі ў добрым гуморы...».
На адной з паўночных рэк, на змрочна тужлівым, небеспадстаўна трывожным шляху ў невядомае, на адкрытай для ўсіх нягодаў палубе прымітыўнага параходзіка адзін няшчасны чалавек, мужчына, пашкадаваў яшчэ больш няшчаснага чалавека, жанчыну, што да слёз ацэпла на холадзе, — ён узяў ca свайго, улетку на зіму разлічанага, багажу суконную коўдру i даў жанчыне накрыць плечы ў адной лёгкай блюзачцы...
У чалавеку гэтым я бачу Дубоўку. Чырвонаармейца грамадзянскай вайны, студэнта Брусаўскага інстытута, блізкага сучасніка Ясеніна i Маякоўскага, паэта божай міласцю...
А сам ён, Дубоўка, піша так, што чалавек той, — як быццам не ён, сасланы паэт, i яна не такая самая пакутніца, а проста нейкія падарожныя... Чаму? Навошта так — на семдзесят трэцім годзе жыцця, ужо, напэўна ж, падумваючы i пра адыход, што наступіў праз тры гады?.. Я напісаў старому пра такое мае недаўменне. Але ён мне пра гэта ў сваім пісьме не стаў гаварыць, толькі падзякаваў за добрыя словы.
Падарожныя... На пальцах дзвюх рук, ды з недаборам, можна палічыць ix, нашых пакутнікаў-«падарожных». Тых, што вярнуліся. I пра свае «падарожжы» гадамі пісалі, павінны былі пісаць да суму i болю не тое, не так. Хто з ix, бачыце, быў бухгалтарам, хто цесляй, хто настаўнікам, хто геолагам. Проста ўзялі ды перайшлі на іншую прафесію, на заработкі адлучыліся на пэўны час. На трыццаць, дваццаць пяць, дваццаць гадоў — такі сабе перапынак у творчай працы...
Колькі трагічна значнага, патрэбнага сучаснікам i гісторыі, праўдзе жыцця пайшло i можа пайсці ў нябыт!..
Не папрок гэта — крыўда i жаль.
1987
АДЗІН НЕ СКАЖАШ
Два блакнотныя запісы. Першы. Улетку семдзесят восьмага: «Варшаўскі шлях». Яшчэ раз, у добрым перакладзе Хелемскага, перачытаў у кнізе ўспамінаў пра Твардоўскага. A нядаўна дома перачытваў яго ў арыгінале. Культура i душа. I легенда ці не, што ў бальніцу да Аркадзя, у семдзесят другім годзе, прыходзілі высокія наведвальнікі, спачатку Машэраў, які сам не змог, прыслаў Пілатовіча, у якога хапіла ідэйнасці, каб сказаць: «I навошта вам тут, у такой добрай рэчы, Твардоўскі? »
На што адказ:
«Сяброў i мёртвых я не пра даю». Успомнілася наша з ім гутарка ў вагоне, па дарозе з Масквы, калі ён пытаўся, ці ісці яму з рэдкалегіі «Нового мира». Яго нерашучасць. А ласка ў начальства была ўсё-такі страчана: з-за паэмы. А потым самотная, нават трагічная смерць. Што ж, «jeder sterbt für sich allein» [1]. Аднак у замку-санаторыі зімовым досвіткам упасці на парозе медпункта, неяк дабрыўшы да яго з адзіночнай палаты наводшыбе, на даўнім крапасным вале, — гэта аж надта сцюдзёнае «allein»...
I зноў жа — яму ўжо нічога не скажаш.
Другі. У восемдзесят пятым: Зноў успомнілася, як мы вярталіся з Куляшовым з Масквы. Выпадкова сустрэўшыся на пероне, дамовіліся, што я зайду ў яго вагон,— Аркадзь запрасіў.
Ён быў адзін у двухмесным купэ. Нешта хутка, без усякіх уступаў, спытаўся, што яму рабіць — ісці з рэдкалегіі «Нового мира», у знак пратэсту супраць дзікага «вызвалення» Твардоўскага, ці заставацца там?
Я сказаў яму проста, з сяброўскай грубасцю: «Ты будзеш..., калі не пойдзеш».