Што было далей — не памятаю, i не буду сачыняць. «Ляворвер», трэба думаць, быў там не адзін... З мяне, малога, ужо вясковага сіраты, хапала i гэтай мужнасці — не дам свайго, заробленага, i я не сумняваўся, што было яно іменна так.
Цяпер пра тое ўжо, што я сам бачыў.
Мы былі з багацейшых у вёсцы, аднак у пачатку трыццатых гадоў славуты эканамічны крызіс, якім была ахоплена i Польшча, цяжка перажываўся i нашай гаспадаркай, якою, хоць ужо i пры дваццацігадовым сыне, кіравала маці, «удава — шалёная галава», як гаварыла часам яна пра сябе. Усё, за што ў мужыка могуць быць сякія-такія грошы — збожжа, жывёла,— усё страшэнна патаннела. A падаткі не памяншаліся, ix трэба было своечасова плаціць. I па вёсках хадзілі секвестратары. Дзе з паліцэйскім, а дзе толькі з солтысам ці падсолтысам, вясковай уладай.
Вясной трыццаць першага года я, сямікласнік, прыйшоў са школы ў мястэчку i яшчэ за брамай, на вуліцы пачуў у нашай хаце крык — мамін i нейчы другі. Я кінуўся туды...
У сваёй «Граніцы», якая па лішне смелай пасляваеннай задуме мелася быць вялікім раманам, а друкуецца як «раздзелы з рамана», ёсць сцэна, дзе п'яны секвестратар, падвучаны на гэта падсолтысам, катўе старую сялянку, адзін сын якое недзе ў камуністычным падполлі, другі сёння зранку арыштаваны, а найменшы пасе карову. Калі хлапчук прыбег, п'яны вылюдак кінуўся i да яго... У творы гэта, што называецца, сацыяльна завострана, i я не каюся ў зробленым, бо i такое бывала — гэта я ведаў па расказах i з архіўных матэрыялаў.
Аднак тое, што я ўбачыў з-за napora нашых сенцаў, было таксама страшным. Яно i сёння бачыцца мне такім, а тады, калі я — у сорак шостым ці ў сорак сёмым годзе — пісаў той раздзел, бачылася, адчувалася яшчэ свяжэй, страшней.
Мама сядзела на гліняным таку, спіной да сцяны, каля ног секвестратара, аберуч трымалася за бацькаў адэскі, доўгі i чорны немясцовай поўсцю «мерыносаўскі» кажух, які ў яе вырывалі, крычала сваё «не дам!», штосьці яшчэ, з праклёнам i слязьмі...
На сённяшні мой падлік, калі ўжо сам я на восьмым дзесятку, ёй было тады... толькі пяцьдзесят восем. Але ж яна, яшчэ ўсё нястомная работніца, ужо болыл за дзесяць гадоў была калекай. Hary ca страшнымі вузламі варыкозных вен, з язвамі на ix, яна лячыла яшчэ ў Адэсе, а тут i лячыцца не было калі, i местачковы пан доктар нічога не дапамог, а на дадатак, спяшаючыся з поля, не сагнулася пад калючую драціну, якою было ад дарогі зацягнута прыгуменне, а напяла яе ўніз рукою, каб перасігнуць, шарпанула ржавымі калючкамі па тых вузлах ды язвах, i неўзабаве прыкінулася яшчэ i экзема. Начамі, прачнуўшыся на яе асцярожны плач ці пацерны шэпт, можна пыло зразумець, як ёй балюча, як яна ўдзень цярпела, а ноччу не можа заснуць.
Так, каб не тое калецтва, дык яна i не ўпала б з кажухам, а — чаго добрага — i шуганула б таго, з кім тузалася, а так... Можа, i заплакала ад прыкрасці такой, ад немачы, ад справядлівай злосці?
Над мамай, абёлап трымаючыся за другое крысо кажуха, стаяў пан Кісель, плюгавенькі звягун з жоўтымі шчопцямі вусікаў пад сінім носам. Я яго ведаў, бачыў даволі часта, але ж у мястэчку ці проста ў нашым Загоры, толькі не ў нас ды не так. I я закрычаў. Яшчэ пахлапечы, але ўжо, можа, i з нечым мужчынскім у голасе. Бо спачатку падсолтыс, які ўжо стаяў не ў сенцах, а на двары, — наш сусед, чалавек, як на сённяшні мой успамін, няхай сабе прыкметна фанабэрысты, але i недурны, нядрэнны,— спачатку вылаяўся, плюнуў у знак пратэсту i пайшоў з двара, а тады ўжо за ім, без кажуха падаўся i «абдзірач»-секвестратар.
Я хацеў памагчы ёй устаць. Але маці ўстала сама. I ўжо не плакала. Усё ж такі з перамогай!..
* * *
Вясною сорак другога года яна сяк-так трымалася на сваім сямідзесятым. Хадзіла прысутулена, кульгаючы, з кійком. Сілы ўжо не было, а мужнасць яшчэ засталася.
Нашы суседзі, некалькі хат цераз вуліцу, зноў пасварыліся. Ды так, што гэта ўжо з хаты выйшла на вуліцу, нарыў смуродам прарвала на ўсіх бліжэйшых. Сёння, падумаўшы пра той час, можна здзіўляцца прычыне іхняй сваркі, варажнечы. З-за зямлі, якой ужо не пагражала калектывізацыя. Маючы галаву, можна было i тады, у акупацыю, дадумацда да вельмі простага — якая тут калатнеча, якая дзяльба наўме, калі на свеце такое страхоцце?..
A нарыў прарвала. Ён выспяваў спакваля, з зімы, з таго часу, калі маладзейшы брат гаспадара прыехаў з Мінска, дзе ён жыў з грамадзянскай вайны. Першы раз пабыў тыдзень, паехаў. Напрадвесні прыехаў зноў — i не спяшаўся ад'язджаць. Яму трэба было, больш бяспечна, пабыць як найдаўжэй не там, дзе яму штосьці, відаць, пагражала. Але ён, маўклівы па характары ці з патрэбы, брату i братавай нічога не тлумачыў — проста жыў у ix, пакуль жылося, дый хлеб еў не за так, памагаючы ў гаспадарцы, балазе не забыўся яшчэ на сваёй чысцейшай рабоце ні цэпа, ні сякеры, ні сахара.
Брата i братавуху пачаў забіраць неспакой, падазрэнне, што ён гэта хоча, мосціцца тут, каб забраць сваю палавіну зямлі, якая ўсе дваццаць год пры Польшчы была толькі іхняй. Гэты пякучы нарыў, скула растрывожанай небяспекай уласнасці прарвала самым агідным чынам — здрадай... У адзін звычайны, рабочы, сонечны дзень, калі сады цвітуць, a людзі возяць гной пад бульбу, з мястэчка прыехалі конна тры паліцаі.
Немец шырозным фронтам стаяў далека адгэтуль на ўсходзе, яшчэ i ціснуў, пёр на той усход далей, а тут, у Заходняй, у глыбокім ды ціхім вясковым тыле, гаспадарылі свае. Нядаўнія свае, хлопцы з сялянскіх хат, з суседніх вёсак, пад камандай аднаго толькі жандара, паслугачы з чужою зброяй у руках, якія былі ўжо неаднойчы акрываўлены. Першыя паліцаі прымалі ўдзел у ліквідацыі актывістаў — i тых, што пры панах былі ў камуністычным падполлі, i тых, пераважна з беднаты, што пасля Верасня таксама дапамагалі іначыць жыццё на савецкі лад. Ix, пад камандай немцаў, якія прыехалі з раённага гарадка, вешалі, стралялі, секлі ім галовы шаблямі. Большасць паліцаяў, кожны ў сваю пару, служылі ў польскай арміі, са зброяй былі знаёмы. Хто з уланскім карабінам i шабляй, хто з пехацінскай вінтоўкай ды штыхом. А тут жа, у мностве кінутай у адступленне зброі, былі яшчэ i пісталеты. У панскім войску з пісталетамі хадзілі старшыя унтэры ды афіцэры. Цяпер наган ці TT мог начапіць кожны бобік. Адчуванне ўлады, здаўна знаёмай служывым мужчынам «силы оружия», напаўняла i перапаўняла мелкія душы яшчэ адной разнавіднасці двухногага са зброяй. I крыві прыбывала. Пасля першай масавай акцыі — расправы з актывістамі, прыйшла другая, яшчэ больш масавая — вынішчэнне яўрэйскага насельніцтва ў мястэчках н'аваколля. А потым ужо былі толькі паасобныя катаванні i расстрэлы, рэдкія, як для забавы, каб не забыцца, як гэта рабіць. Адзін з найбольш старанных ды ўмелых казаў тады, i гэта пайшло па людзях жахам i агідай: «Страляю — i хочацца!..»
Дык вось гэта ён з двума іншымі, падначаленымі яму, прыехаў тады, па сігнале расправіцца з яшчэ адным бальшавіком.
Калісьці, i так нядаўна яшчэ — i шэсць, i чатыры, i два гады таму назад, — хлопец ён быў як хлопец, i проста кавалерам быўшы, i спраўным уланам у водпуску, прыходзіў у нашу вёску гуляць, i калі чым адрозніваўся ад каго іншага, дык нейкім ледзь не дзявочым голасам i рэдказубым хіхіканнем. Ён быў равеснікам нашага Мішы, нават цёзкам яго, лез, ліпнуў у дружбу, заходзіў з хлопцамі i ў нашу хату.
Тады, вясною сорак другога, наш Міша з жонкай i маленькім сынам жыў ужо ў суседняй вёсцы. Колю, старэйшаму, гаспадару з дваіма дзецьмі, i мне, яшчэ дзецюку, які пасля ўцёкаў з Нямеччыны начамі пісаў ці пачатае перад службай у польскім войску, перад вайной i палонам, ці новае што, зусім патаемнае,— нам з Колем сустракацца з такім знаёмым было зусім недарэчы. I мы на вуліцу не выйшлі.
Выйшла яна, наша маці.
Я глядзеў праз акно, адзін у хаце. Як сёння бачу старую —ссутуленую, з кіёчкам. Кульгае, спяшаецца, як заўсёды спяшалася на ўсё патрэбнае, важнае.
Мне не адразу стала зразумелым, што гэта яна туды, дзе крык на суседнім двары. Не памятаю, ці быў тады страх за самую яе, ці сорам, што мы з братам, які ці затуліўся недзе на панадворку, ці з жонкай i малымі на агародзе за хлявом, i я, што стаю ў хаце, не затрымалі старую; пачуцці гэтыя заварушыліся ў душы цяпер, калі запісваю,— i страх, i сорам, уперамешку з цвярозай развагай, заднім розумам, з такой адлегласці ў часе.
Пра тое, што было далей, на тым двары, — тут ужо мае ўяўленне зыходзіць з расказу таго засядзелага мінскага госця. Пасля вайны сяды-тады прыязджаў на радзіму, але не ў сваю вёску, а да швагра ў суседнюю, дзе жыў i наш Міша. Не помсціў брату з братавай... Ды я спачатку не пра гэта.
Наша маці, калі паліцаі, спешыўшыся на вуліцы, на двары білі яго нагайкай (яшчэ адна традыцыйная «сила оружия») i прыкладамі двух карабінаў,— маці ішла на ix ад незачыненай брамкі, i яны — нечаканасць? — спыніліся. Сусед-мінчанін пра гэта потым расказваў нам так:
— Кіёк свой узняла i, трасучы ім на таго, што з нагайкай: «Міша, Міша, пабойся Бога!..»
Так яно спрадвеку называлася — сумленне, чалавечнасць — словам Бог, з вялікай літары.
Тады яны, паліцаі, былі ападлелымі яшчэ не да самага дна. Гэта прыйшло пазней, пад восень i зімой, калі i ў нашай мясцовасці як след заварушыліся парызаны, калі да подласці здраднікаў далучыўся страх за ўласную скуру, калі яны сваю злосць на «бандытаў» пачалі зганяць на ix матках i дзецях.
I вось той крывавы Міша... Ажно горка i гідка, што ён таксама так называўся... Тады ён сваё задание выканаў толькі напалавіну. Нават i біць спыніліся — пакрычалі яшчэ i паехалі.
Стары мінчанін, я паўтараю, не помсціў брату i братавай, стаў вышэй над уласніцкай цемрай. Аднак i пачужэў ім да канца. А нашаму Мішу ён, у швагравай хаце, i сам, як наша маці ў той яго найстрашнейшы дзень, таксама ўжо стары, нямоглы, з няпоўнай чарачкай у дрыготкай руцэ гаварыў:
— Ну, Міхаіл Антонавіч, за светлую памяць цёткі Настулі!
I не адзін раз так — за многа пасляваен-
ных гадоў. I ці ж гэта не гордасць за маці?
* * *
А яшчэ i такое, што мне здаецда таксама адзнакай сілы, можа, нават i мужнасці,— гумар, які ў яе быў, як там часамі ні жылося.
Нядаўна ў вёсцы (не нашай) мне расказвалі, як раней, пры Польшчы, з ляснога хутара, з-за Нёмна сюды прыходзілі на вечарыны пяць братоў з адной хаты. «Усе як адзін, толькі i розніцы, хто маладзейшы, хто старэйшы». З бутэлькай. Вып'юць у сваёй цёткі, прыйдуць на танцы, іхойдуць польку, дык нікому тутэйшаму ў той хаце ўжо i месца няма. «Сённячы, праўда, клуб у нас, але ж i танцаваць ужо няма каму. А тады!..»
Наша старэнькая маці казала калісьці, таксама ўжо даўно:
— Пяць хлопцаў у мяне, i ўсе адзін на аднаго не ггадобныя. Кожны сам у сваю с... удаўся!
I смяялася.
I ніколі, быўшы дарослымі,— заатэхнік, святар, земляроб, будаўнік, літаратар,— ніколі мы ўсе пяцёх разам пры ёй не сабраліся.
1988
РУКА
Toe драўлянай царквы ўжо даўнавата няма. Ей не месца было сярод высозных, уладна разлогіх гмахаў, яна даўно муляла вока бацькам горада, i яе паспелі неяк неўпрыцям прыняць, а месца па ёй загладзіць асфальтам раней, чым прыйшлі гады пэўнай евабоды i ў справах набожнасці. Яна мне помніцца не купаламі, якія сяк-так узвышаліся, не асцярожным звонам, які i мне даводзілася пачуць, a сінявата-шэрай сціпласцю ашаляваных сценаў. Гмахі навокал раслі, узвышаліся, а яна понізу каля ix тулілася, нібы вясковая бабуля ў гарадской радні, што вунь ажно як павыходзіла ў людзі.
У кніжцы-альбоме «Мінск на старых паштоўках» царква тая на адным з дарэвалюцыйных «відзікаў» нават крыху вышэйшая паміж драўляных асабнякоў, наўзбоч мураванак на дватры паверхі, слупоў з дратамі ды ліхтарамі. А на пярэднім плане, вышэй за царкву, бачыцца каменная капліца, з нейкай прэтэнзіяй на ўзорыстае хараство. Перад капліцай, яшчэ бліжэй да таго, хто глядзіць на паштоўку, рэдкія слупкі дэкаратыўнай агароджы, а далей, перад царквой — штакетнік ледзь не вясковага плота.
На маёй пасляваеннай памяці ані капліцы, ані іншага невысокага акружэння царквы ўжо не было. Дарэчы будзе тут працытаваць з подпісу пад паштоўкай:
«Цяпер на гэтым месцы сходзяцца вуліцы Савецкая, Мяснікова i Бабруйская. За капліцай стаяла невялічкая царква, узведзеная для чыгуначнікаў у 1890 г.»,
Апошні сказ у подпісе хоча прывесціся асобна:
«Абодва будынкі не захаваліся».
Такая знаёмая ды нявінна-сучасная прастата!
Ажно маленькі сын успомніўся. Разбіў прыгожы кубачак з чайнага сервіза, i маці, вядома, злуецца, ушчувае распусніка, а той, амалі ужо трохгадовы філосаф, спакойна, важна адказвае, адкапыліўшы ніжнюю губку:
«Ён — вельмі — любіць — ражбівацца».
Так, царкву тую, трэцюю на ўвесь наш, тады блізу мільённы, горад называлі Чыгуначнай — гэта я памятаю. Калі яна збудавана — даведаўся з подпісу пад рэпрадукцыяй са старое паштоўкі. Калі ж захацела разбіцца — у памяці не засталося. Скажам, як адыход у вечнасць тое вясковай бабкі, што дажывала каля знатнай ды апаратнай радні.
Па тым, што царква «не захавалася», не была знішчана яшчэ перад вайной, можна меркаваць, што яна i тады працавала. Зрэшты, не ведаю, а спытацца няма ў каго. А што ў гады гітлераўскай акупацыі ў царкве гэтай званілі i маліліся, як i пасля вайны гадоў некалькі, гэта ўжо мне вядома: што чуў, што бачыў. Хоць сам зайсці ў яе i не сабраўся.
Як i ў найбольшую з трох у сталіцы. Праўда, аднойчы перад Вялікаднем, на ўсяночную, якая хораша помніцца мне з вяскова-местачковага маленства, паспрабаваў праціснуцца цераз знадворны натоўп i — не змог. Быў толькі неяк у Аляксандра-Неўскай на Вайсковых могілках. Потым прыйшлося ўбачыць у газеце, што гэтая невялікая i прыгожая святыня, у аслоне высокіх дрэў, пабудавана па адным праекце з той, што красуецца каля крывава-славутай балгарскай , Шыпкі (проста шыпшыны), у вёсцы з такою самай назвай. Прыемна ўспомнілася, як я там быў, i на гістарычных скалах, i ў даліне, каля царквы, куды больш велічнай, чым яе мінская адпаведніца.
У Чыгуначнай царкве, пакуль яна жыла, меўся, вядома, i стараста.
I я яго ведаў. Не так, каб зусім ці бліжэй, а ведаў, чый ён цесць. Нават адзін раз сустрэўся i вітаўся за руку ў сямейным застоллі. Зяць яго, вядомы навуковец i паэт з першага пакалення беларускіх савецкіх інтэлігентаў, гадоў некалькі быў маім суседам па пад'ездзе. Асаблівай блізкасці не было, проста прыязнасць людзей адной прафесіі, са значнай розніцай ва ўзросце i ў чынах. Але аднойчы, калі ў кватэры на два наверхі ніжэй было нейкае святкаванне, запрасілі i нас. Жонка пайсці не змагла, i я спусціўся ў той шумны вечар адзін.
Вечар — як вечар, людны, вясёлы. А я з яго найвыразней запомніў сівавусага, статэчнанегаваркога дзядка — таго царкоўнага старасту. Сядзеў, маўчаў, выходзіў моўчкі, моўчкі вяртаўся. А потым настаў той час, калі дзядок з кішэні сваёй камізэлькі выцягнуў за ланцужок спрадвечную цыбуліну ці не славутага «Паўла Бурэ», паглядзеў на стрэлачкі, схаваў свой непадкупны жыццямер i з поўным правам на гэта сказаў... Каму сказаў? — сыну, з сям'ёй якога прыйшоў, i зяцю, гаспадару, хоць абодва яны i на сёмым дзесятку, i акадэмікі, фізік ды лірык, а тым не менш:
«Хлопцы, пара канчаць. Заўтра рабочы дзень».
Як той шум аціхаў ды канчаўся — не помніцца. А да вобраза статэчнага дзядка трэба дадаць, што жыў ён на ўскраіннай, ледзь не вясковай вуліцы, ва ўласным драўляным доме з добрым агародам i садком. Набожны быў i адпаведна пісьменны. Нават як быццам i вершы пісаў, меў свае дяжкасці з рыфмай. Адзін з сяброў яго зяця казаў, што як толькі стары адразу ці неўзабаве пасля вызвалення Мінска ў ліпені сорак чацвёртага дачуўся пра шчаслівы лёс дзяцей, якія з сем'ямі былі ў эвакуацыі, у старасты натхніліся радкі:
Дорогие деточки, увы,
Вы остались живы!..
Чаго добрага, а то i хутчэй за ўсё, гэта прыдумана самім зяцевым сябрам, чалавекам весела-з'едлівым, аднак да вобраза дзядка яно i прыліпае, калі яшчэ да гэтага бачыць i акуляры, i абмакнутае пяро...
Усё яно так, але ж мне трэба гаварыць пра іншае, сур'ёзнае, дзеля чаго i ўвесь уступ.