I гаварыць мне трэба ўжо зусім адкрыта.
...Адзін з маіх незаменных, ціхі, глыбокі Фёдар Янкоўскі, які на працягу звыш трыццаці гадоў абдорваў мяне шчырай увагай i спагадай, даў мне калісьці тэмы дзвюх мініяцюр. Пра мацярок — сваю i чыюсьці, найдаражэйшае з успамінаў. А тры гады таму назад, калі я па яго запрашэнні выступаў у педінстытуце, якому ён, падзвіжнік роднага слова, аддаў i ледзь не палавіну жыцця, i найшчырэйшы максімум высакароднай душы, i нястомнасць багатага розуму, Фёдар Міхайлавіч узрадаваў мяне яшчэ адным пры знанием, якое — ужо ўслед яму — успамінаецца з асаблівай удзячнасцю. Адкрываючы тую літаратурную сустрэчу, ён расказаў прысутным тое, пра што я забыўся i тут шчасліва прыгадаў, а ён, аказваецца, памятаў, лічыў у нашых адносінах вельмі значным. Назваў адну з тых тонкіх драбніц, якія i паміж блізкімі людзьмі могуць стаць вырашальным зрухам у той ці ў іншы бок. У нашым выпадку пайшло ў бок станоўчы. У свой час я быў ці не самым першым чытачом яго мовазнаўчых работ, машынапісаў «Беларускай фразеалогіі» i кнігі прыказак. Пасля ён, таксама для першай праверкі, папрасіў мяне паглядзець рукапіс лірычных запісаў, названых ім «абразкамі». I вось праз два дзесяцігоддзі, ды на людзях, перад выкладчыкамі i студэнтамі, прафесар палічыў патрэбным у сваёй сяброўскай аб'ектыўнасці падкрэсліць тое, што пачуў ад мяне, першага чытача яго не мовазнаўчых ужо, a мастацкіх старонак. Нешта не літаральна так, як я яму сказаў, а па галоўным значэнні такое вось помніцца цяпер з яго заўсёды нягучных, нетаропкіх слоў:
«Сам ты вось, браце, кажаш як след, што табе трэба сказаць, i я ад цябе больш нічога, каб як ні прасіў,— не вазьму. Пішы сам».
Я i не браў, а ён не даваў. I далей чыталі адзін аднаго ў рукапісах, дзяліліся ўражаннямі, заўвагамі, пры натуральнай пільнасці да той далікатнай мяжы, якая падзяляе творчыя абавязкі аднаго i другога.
Так, дружа мой,— яшчэ далека была наша разлука, ніхто пра яе не думаў, а ты ўжо, як быццам у нейкім глыбінна-цьмяным прадчуванні, пасля не адной (ведаю па сабе) i зноў нялёгкай спробы пачаць, нарэшце, пісаць тое, чаго ніхто за цябе не напіша, што не павінна застацца незапісаным, ты мне яшчэ адну тэму вырашыў падказаць, уступіць, для магчыма належнага вырашэння.
Ідзе толькі пяты месяц пасля твайго пакутніцкага адыходу, твая сяброўка, былая памочніца, яшчэ ўсё не можа без болю, з патрэбным спакоем узяцца за разбор тваёй рукапіснай спадчыны. Яна тут незамянімая, бо найлепш чытае твой прыгожы, але нялёгкі почырк, тым больш дробненькі, чым больш ён быў «для сябе», на далейшую ўласную расшыфроўку. Пасля, чытаючы старонкі ды староначкі, паметкі ды паметачкі (словы — твае), яна, магчыма, знойдзе нешта i ў сувязі з драўлянай царквой i яе сівавусым старастам — нейкі накід або задание самому сабе, а то i намёк пра перадачу тэмы...
Не ведаю пакуль нічога. Ведаю толькі адно. , Што вось ужо ці не два гады ў маім «тэмніку» значыцца тое, што ты мне гаварыў, без намёкаў ды адыходаў, адкрыта перадаючы сваё. Як быццам мне лягчэй будзе справіцца з тым, што перажыў ты сам, што бачыў, чуў у той жахлівы час, i дзень, i хвіліны. I я баюся, што будзе ў мяне не тое, не так. Але ж i мне ўжо няма калі лішне спадзявацца на больш адпаведны настрой, нельга i гэта адкладаць, як адкладаю нямала таго, што «ўразіла розум i сэрца» i не павінна пайсці ў нябыт.
I вось я пішу, запісваю тое, Што ты мне расказаў, што табою было перажыта на ўсю душэўную глыбіню.
Аднаго не ведаю, i ўжо няма з кім удакладніць, калі яно, тое здарэнне, адбылося — перад тваёй сямейнай трагедыяй ці пасля таго, як у полымі хаты, што так нядаўна стала родным гняздом для цябе, першай жонкі i першай дачушкі, якія загінулі ў варожым агні, а ты не змог ім памагчы?.. З якім цяжарам у душы ты, салдат недарэчнай фінскай вайны, недастрэлены снайперам, недамарожаны за дзень ва ўпадзіне паміж карэльскімі сумётамі, ты, што цудам быў знойдзены ў акачанелай непрытомнасці i да лета вылежаны ў шпітальных пакутах, потым адпушчаны ў сельскую школу, з якое пайшоў у шынельную масу, ты, надзелены крыўдна кароткім шчасцем кахання, бацькоўства, любімай працы... Гэтага я не чуў ад цябе тады, калі ты дзяліўся са мною тэмай,— пра гэта я потым пачаў разважаць, а тады не стаў распытваць, a гаварыў табе, каб не спяшаўся адступаць сваё, запаветнае. А потым, калі и так мала — сёння бачыцца — наведваў цябе то дома, то ў бальніцы, пра такое распытванне i не падумалася...
Пасля таго мінскага акупацыйнага адвячорка, калі ты, падпольшчык, балюча адчуў, што ўжо, здаецца, i выследжаны, ты будзеш яшчэ i ў сядле, на партызанскім кані, на якога цябе, маладога настаўніка з мужна затойванымі пакутамі ад франтавога ранення, будуць часамі падсаджваць сябры, а яшчэ пазней, на працягу пасляваенных гадоў, таварышы па разведцы i цёткі ды дзядзькі ў падмінскіх вёсках будуць з пашанай — найбольшая ўзнагарода! — гаварыць пра тваю колішнюю спакойную мужнасць i светлую чалавечнасць...
Гэта будзе пасля. Яно i было. Я гэта чуў таксама, i неаднойчы. А тады, у сорак другім, у сваім адчайным асочанні, ты, можна думаць, талковы, непалахлівы сувязны, а знешне нярослы, чарнявы і, няцяжка ўявіць, збялелы юнак,— ты, стараючыся не пабегчы, не замітусіцца, спыніўся перад дзвярыма драўлянай царквы. Яна была пустая, дзень несвяточны, i навокал людзей не было. Каля дзвярэй — твой момант! — стаяў пажылы чалавек. Усаджваў ключ у вялікі навясны замок. Няспешна, па-гаспадарску замыкаючы святыню перад тым, як самому падацца дахаты.
За трыццаць з гакам гадоў, щто я цябе бачыў i чуў, нешта не помніцца тзайго крыку. Заўсёды ціха, па-твойму кажучы, акуратна. Ну, а тады? Тады ты сказаў чалавеку сваё так ціха, так блізка, што ён цябе адразу зразумеў. За словамі, так незвычайнымі, неадпаведнымі ды нечаканымі чалавеку адчулася страшная праўда. Ты папрасіў, каб ён не замыкаў, што ты хочаш тут памаліцца. Ён павярнуў свой ключ у іншы бок, асцярожна выняў ca скабы дужку замка, ціхенька рыпнуў старымі дзвярыма — i ты ўвайшоў у пустую царкву...
Сёння мне трэба пашкадаваць, што за столькі пасляваенных гадоў не сабраўся зайсці ў тую несамавіта-сціплую будыніну, каб найбліжэй да праўды ўявіць, як ты — напэўна ж упершыню, бо камсамолец, настаўнік — апынуўся ў той падіконнай, сцішнаватай пустаце i цішыні, гатовай адгукнуцца i на шэпт, у тваёй магчымай пастцы, за сценамі якое смяротная небяспека, ад якое ты абаронены толькі даверам да невядомага чалавека з ключом...
Тут у мяне яшчэ большае шкадаванне, бездапаможная прыкрасць,— што не змагу ні праверыць, ні здагадацца, як доўга ты там прабыў, дзе заставаўся стараста: ці ён замкнуў цябе на нейкі час, ці за та бой увайшоў, можа, нават схаваў у надзейным месцы, хоць бы — Божа, даруй! — за алтар, ці гаварылі вы штосьці, ці зводдаль былі, пакуль ты «маліўся», ці ён выглядаў на двор?.. Ён жа, вядома, таксама баяўся, разгублены быў, здагадваўся, хто ты... Тут я ў здагадках бездапаможны. А прыдумваць прыблізнае — не хачу.
Мне, відаць, дастаткова тое апоры, якую меў, перш за ўсё, ты — безвыходны i рызыкоўны давер да чалавека, той давер, тая ўдзячнасць, якія ты там адчуу i вынес адтуль у прыцемак зруйнаванага горада, з-паміж руінаў якога табе яшчэ трэба было звышасцярожна ды звышрызыкоўна выбрацца — ці зусім, у вёску сваю, ці да адной з надзейных явак...
Пішу, i вось якраз цяпер успомнілася, як я, ратуючы блізкага чалавека, тапіўся ў моры i сам. Пайшоў на дно i яшчэ вынырнуў, нават падумаў: лягу на спіну, перадыхну i тады... I лёг, здавалася, як трэба, але ізноў пацягнула на дно... Аднак жа вынырнуў яшчэ!.. I тут убачыў, што ад берага да мяне шыбуе — i гэта заўважылася! — аднарукі мужчына. Потым даведаюся, што ён марак, капітан, франтавы інвалід. А тады, даплываючы, ён закрычаў:
«Толькі не цапай!»
Цапнуў мяне ён сам: сваёй учэпістай за маю, ніжэй плечука. I гэтага хапіла — я ажыў, я адчуў сябе на вадзе!..
Параўнанне, відаць не надта далёкае. Бо i ў мяне ж быў страх. Ці не апошні? I не толькі за сябе...
Чалавечае разуменне. Чалавечны давер. Адчуванне рукі.
Гэта пайшло з маім сябрам ад тое сціплай царквы назаўсёды.
Потым ён перадаў яго — далей панесці — мне.
1990
СМЕХ I СМУТАК
Пяць слухачоў вячэрняга універсітэта марксізму-ленінізму, мы паехалі на некалькі дзён у Дом творчасці Каралішчавічы, каб як след падрыхтавацца да экзамену па кароткім курсе гісторыі партыі. Натхніцеля i сааўтара гэтай кнігі ўжо не было, але настрой яго часу яшчэ трымаўся. Быў май пяцьдзесят трэцяга года. Дый няёмка было нам здаваць абы-як. Найстарэйшаму, Тарасу Хадкевічу, было за сорак, наймаладзейшаму, мне, трыццаць шосты. Пасярэдзіне былі такія дзецям бацькі, як Антон Бялевіч, Дзіма Кавалёў, Валянцін Зуб. Пішу імёны, i спыніцца трэба: ужо ніводнага з хлопцаў няма... Як няма i тых двух старэйшых, што сядзелі ў сваіх пакоях амаль пустога на той час двухпавярховага драўлянага дома: Петруся Броўкі i самога Якуба Коласа.
Дзядзька Якуб прыехаў сюды ўпершыню, ён не любіў гэтай нядаўняй зімовай паляўнічай дачы, зверху аддадзенай пад літаратурную творчасць, называў яе Камарышчавічы. Зудлівай камарэчы тут, на нізкай лясной паляне, хапала аж надта. Былі i яшчэ сякія-такія нязручнасці чалавеку старому, нямогламу — скажам, вада толькі халодная, проста крынічна-сцюдзёная, a ў туалеце голыя унітазы. Прашу прабачэння за «натуралізм»: далей драбніца гэтая будзе неабходная.
Сабраўшыся ў адзін пакой, найбольшы, мы, слухачы, калектыўна зубрылі ды абмяркоўвалі свой найадказнейшы прадмет, стараліся адолецьтакі славуты чацвёрты раздзел...
Над вечар аднаго з тых аўральных дзён Броўка вельмі дарэчы запрасіў нас да сябе, на другі наверх, паслухаць новыя вершы. Яны былі розныя, але крытыкі з нашага боку ён не пачуў, дый не надта чакаў яе — старшыню свайго мы ведалі. Гасціннасць яго — таксама. Знайшлася чарка, закуска, пайшла гамана. I да песень дайшло б, балазе гаспадар спяваць любіў i мог, дый памагчы яму маглі б.
Ды тут пачуўся стук у дзверы i ўвайшоў — наш паважаны патрыярх.
Трыццаць пяты гадок ідзе з таго вечара, i я не буду ляпіць недарэчную п'есу з той нашай гутаркі. У памяці найлепш замацавалася першая Коласава фраза:
— Во, а пра старога Якуба i забыліся!
Нягучна сказаў, трохі нібыта для смеху, а больш дык з прыкметнай крыўдай, зразўмелай таму, хто i сам да нечага падобнага дажыў.
Апроч гэтых слоў я запомніў два моманты, з-за якіх усё i запісваю.
Расказваючы нам сёе-тое з трыццатых гадоў, дзядзька Якуб сказаў, што тры гады ён спаў не распранаючыся — чакаў... Змест гэтых слоў, нібыта зразумелых, так i застаўся тады глыбей не раскрытым.
Другое — гутарка пра Дастаеўскага.
Не памятаю, як ён пачаў яе, якія словы былі, помніцца тон — мудрае захапленне сапраўднага інтэлігента з народных нізоў, настаўніка i паэта, якому было што сказаць. Пра веліч мастака, псіхолага i гуманіста.
Гэта ўжо сёння мы глядзім на аднаго з найвялікшых у рускай i сусветнай літаратуры праз два яго Зборы твораў — дзесяцітомны, першы пасляваенны, i праз магутны акадэмічны трыццацітомнік. Гэта ўжо сёння можна ўбачыць у кнігарні той ці іншы раман ці аднатомнік Дастаеўскага, яшчэ не куплены якім-небудзь нямодным чытачом. У тыя паслясталінскія дні пра Дастаеўскага гаварылася яшчэ ўсё ледзь не шэптам, a кнігу яго можна было пазычыць па блізкім знаёмстве.
Найглыбейшы ідэйны папрок, які я пачуў пра свой раман «Граніца» на яго першым абмеркаванні ў канцы сорак дзевятага года, гэта была «дастаеўшчына», «корпанне ў чалавечых перажываннях». Забягаючы на тры гады наперад ад той нашай гутаркі ў Каралішчавічах, згадаю люты знамянальнага пяцьдзесят шостага, ленінградскі музей Някрасава. Мы з жонкай распраналіся ў гардэробе, самавітая музейная бабуля нешта вязала i слухала радыё. «Вот те и на! — раптам не вытрымала яна, як да сваіх, звярнуўшыся да нас. — А сама ведь видела, как мемориальную доску ломом-то отдирали!..» Перадача ішла — подых свабоды! — пра Дастаеўскага.
Я ведаў яго, так сказаць, па-заходніцку. Ca старых выданняў i па польскіх перакладах. «Записки из мертвого дома», «Преступление и наказание», некаторыя апавяданні, «Gracz», «Bracia Karamazow». Так нямала i так далека не ўсё! Ведаў няхай не падпольна, але ж, як аказалася потым, i збоку ад генеральнага курсу.
Адтуль, ад гэтага курсу, ішла i Броўкава нязгода з Коласам. Кіраўнік пісьменніцкай арганізацыі, у прысутнасці яе маладзейшых прадстаўнікоў, прытым, за выключэннем аднаго, беспартыйных, ён не згаджаўся, пярэчыў, прыгладжваў. Як мне яно i дагэтуль чуецца — на ўзроўні тагачаснага «Блакнота агітатара», не вышэй. Аднак афіцыйна, настойліва, нават ca страсцю свайго прывычнага аратарства. Пра «рэакдыйнасць», «Бесаў», «мракабесаў». Ажио стары замоўк, а потым заключыў дыскусію, па-свойму, па-народнаму грубавата, знішчальна:
«Філосафы!.. Каб я сюды не прыехаў, каб днушкаў вам не нарабіў, дык вы так i с... на голым холадзе. A ў філасофію лезеш!..»
Мы, слухачы, смяяліся потым. Там стрымаліся, не пазіраючы адзін на аднаго. I на збянтэжанасць гаепадара.
* * *
У маі пяцьдзесят чацвёртага года, перад святам трохсотгоддзя ўз'яднання Украіны з Расіяй, у Кіеве праводзілася Дэкада рускай літаратуры i мастацтва. Глебка, Шамякін i я былі гасцямі гэтай дэкады. Потым Шамякін паехаў дахаты, а мы з Пятром Федаравічам засталіся на асноўнае святкаванне.
Пачуўшы, што ў беларускай урадавай дэлега цы i прыехаў i Якуб Колас, мы пайшлі адведа ць яго. Стары вельмі ўсцешыўся:
— Як гэта добра, хлопчыкі, што вы прыйшлі!..
Усцешыўся i наш прэзідэнт, які па-суседску, са шлейкамі на беленькай расшпіленай кашулі, зайшоў неўзабаве ў Коласаў нумар.
Аказваедца, што яму, дзядзьку Якубу, якому i семдзесят другі год, i няможацца, i сапраўдны народны паэт,— яму трэба напісаць выступленні тром членам беларускай дэлегацыі. Самому таварышу прэзідэнту, бо звыш прамовы, напісанай яму ў дарогу рэферэнтамі, трэба i яшчэ адна. Сакратару аднаго з абкомаў партыі, чалавеку на трыццаць з гакам маладзейшаму за паэта. I работніцы тонкасуконнага камбіната, наогул ледзь не праўнучцы дзядзькі Якуба па гадах. Зрэшты, i прэзідэнт быў за яго маладзейшы на цэлы сыноўні век.
Аднак над уеім гэтым панавала такая привычная, неабвержная логіка: калі ты пісьменнік, дык i пішы!
Згодна з гэтай логікай вядомае выступленне «Кліч да беларускага народа» ў сорак першым годзе за Янку Кулалу, яшчэ ж i не шасцідзесяцігадовага, напісана знясіленым нядаўнімі катаваннямі i турмой Кузьмою Чорным.
«Мне i самому гэта нядобра,— праз тры гады пісаў пра гэта Чорны ў дзённіку, яшчэ ў ваеннай Маскве,— але тады не напісаць гэтага я не мог». I так яшчэ, ясней: «... Я не маю магчымасці пісаць свае раманы... як чорнарабочы, пісаў i пішу бесперапынна публіцыстычныя тэксты без подпісу, яны друкуюцца, устаўляюцца ў тэксты рэзалюцый антыфашысцкіх, скажам, з'ездаў, друкуюцца ў зборніках Купалы, як купалаўская публіцыстыка... А я хаджу спрацаваны i хворы i жыву ў катуху...»
Успамінаюць таварышы, што Купала Чорнага любіў, называў Кузёмкай...
A «логіка», аднак, сваё рабіла.
Калі б тады, у Кіеве, бачачы той вялікі клопат, у якім апынуўся наш дзядзька Якуб, дазволіць сабе невялічкую злараднасць, яна была б у нечым i справядлівая. Бо гаварылася ж, што i за яго таксама часам пісалі так званую публіцыстыку.
Адзін толькі прыклад, уласны. I забягаючы наперад.
У пяцьдзесят пятым годзе, да стагоддзя з дня смерці Адама Міцкевіча, я склаў, а Танк, пры маім некаторым удзеле, адрэдагаваў даволі салідны, a галоўнае — першы ў нас аднатомнік паэзіі вялікага земляка. Прасілася салідная прадмова. Броўка ўзяў мяне, я — карэктуру кнігі, i мы пайшлі да Коласа. Ён згадзіўся, але ж па той славутай логіцы: «Напішыце хто-небудзь, я падпішу...» Пятрусь Усцінавіч, дзякуй яму, не тады, a калі мы з ім выйшлі, прапанаваў зрабіць гэта мне. Каб такое было сказана пры дзядзьку Якубу, я, бадай, i згадзіўся б. Другой просьбай, з якою мы з Броўкам звярнуліся тады да старога, была просьба толькі мая: падключыць i мяне ў групу пісьменнікаў, выбраных для паездкі ў Польшчу, на Дэкаду беларускай літаратуры i мастацтва. Мне вельмі хацелася паехаць, i я быў вельмі ўдзячны дзядзьку Якубу, калі ён дапамог у гэтым. Аднак мне так прыкра было ад таго, упершыню, не ад іншых, a самім пачутага: «я падпішу», што перад Броўкам я даволі легка адмовіўся.