Annotation
Новая кніга Янкі Брыля «З людзьмі i сам-насам» — своеасаблівы працяг такіх ягоных кніг, як «Жменя сонечных промняў», «Вітраж», «Вячэрняе», «Дзе скарб ваш», а таксама — цыклаў лірычных запісаў i мініяцюр «Усё, што ўражвае», «Свае старонкі», «Пошукі слова», «Хлеб надзённы»... I ў новай кнізе народнага пісьменніка — роздум пра час, чалавечыя лёсы, галоўныя праблемы сучаснасці, шчыры клопат пра мір, свабоду, дэмакратыю, родную мову, захапленне красой прыроды i вечнай паэзіяй маленства.
Запісы і мініяцюры
Эсэ
Тры вузлы
Пераклічка
notes
1
З ЛЮДЗЬМІ I САМ-НАСАМ
Запісы, мініяцюры, эсэ
Падрыхтаванае на падставе: Янка Брыль, З людзьмі i сам-насам: Запісы, мініяцюры, эсэ, — Мінск: Мастацкая літаратура, 2003. — 334 с.
Запісы і мініяцюры
Дзевяноста шосты
Калісьці Вітас Пяткявічус у інтэрв'ю «Литературной газете» гаворку закончыў тым, што, адышоўшы ад палітыкі, паедзе на сваю далёкую дачу i будзе сталярыць, «чтобы не сойти с ума».
Я адыходжу не ў сталярку, a зноў ды зноў у добрую кнігу, у працу літаратурную, якая ў мяне не які-небудзь адыходны промысел ці славутае хобі, але адзіная справа жыцця.
* * *
Пайшоўшы з паста прэзідэнта, Франсуа Мітэран хацеў заняцца любай літаратурай, аднак лес дадаў яму толькі пару месяцаў жыцця... Калі я пачуў па радыё, што ён, чалавек зусім майго пакалення, быў у нямецкім палоне, жыва ўявіліся натоўпы французаў у «маіх» шталагах II-D i ХІІІ-В, i наіўна падумалася, што сярод тых тысячаў, якіх бачыў ды чуў я, мог быць i гэты...
А тое, што ён пажадаў, каб яго пахавалі ў родным кутку, нагадала Пальчэўскага, Адамовіча, Танка...
Прэзідэнт магутнай, прыгожай краіны папрасіў, каб на апошнім развітанні з ім былі толькі родныя i найбліжэйшыя сябры.
Ёсць жа i такія інтэлігентныя кіраўнікі!..
* * *
Казімеж Машыньскі, дарэчы, настаўнік i сябар Генадзя Цітовіча, у сваёй капітальнай працы «Kultura ludowa słowian» цікава расказвае i пра зоркі, як яны ў розных славян называюцца па-рознаму.
Светла i міла згадаліся Міцкевічавы свіцязянскія «gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą»,— як яны ўспрымаліся мною, вясковым хлапчуком, упершыню. Вялікая, сапраўдная паэзія ў дзіцячай адкрытасці сэрца як быццам памнажаецца на сіле.
* * *
Бальнічная санітарка, старая дзеўка з бязвольна ціхіх, малапрыкметных руплівіцаў. Калі я сядзеў у чарзе да доктара, яна падышла, павіталася, i мы, даўно знаёмыя, трохі пагаварылі. Яна тут лавіла старэйшую медсястру пры дэрматолагу, каб спытацца ў яе, як гэта дапамагчы старому бацьку з яго пролежнямі. Нічога ж, ніякіх лекаў, каб добрых, няма. I пахаваць жа цяпер чалавека так дорага. Так яна гаварыла, i многа суму, болю было ў яе сіратлівай безвыходнасці...
A днямі прыйшло пісьмо ад сардэчнай сяброўкі, таленавітай паэтэсы, у якім яна, сама пакутніца, піша пра бацьку, якому «ўжо лес дазваляе на дзевяноста чацвёрты наверх жыцця ўзбірацца. Дзякуй Богу, што хоць i з кульбаю, але на ўласных нагах трымаецца, наш верабейка, ды галава ў яго светлая...»
Сёння, вельмі рана прачнуўшыся, успомніў i тыя пролежні, i сяброўчына пісьмо, i тое яшчэ, чаму няма меры i разумения. У тэлеперадачы «Дзікае поле» паказваўся платны кілер (на ўсё цяпер няпростыя акрэсленні), аброслы пад арыштам гарадскі юнак, які амаль зусім па-дзелавому тупа, абыякава да маральнага сэнсу справы расказваў, што яго наняла маладая жанчына забіць яе маці,— такое вырашэнне, здаецца, кватэрнага пытання. Яе па нейкіх прычынах не паказалі. A ў яго, відаць, адна бяда,— што папаўся...
* * *
У падарожжы па Гомельшчыне (для «Я з вогненнай вёскі...»), калі мы на Калеснікавым чырвоным «Масквічы» ўехалі ў Мележавы Глінішчы, нас запыніла вялізная чарада гусей. Разгегаліся, a ўцякаць ані думаюць. Тут наш Валодзя выбухнуў за рулём: «Гусей праганіце!..» А чародка жанчын, што сама разгаманілася поблізу, адказала — таксама з гонарам: «А мы вас не ведаем...»
Потым, у Мінску, Іван Паўлавіч, калі мы расказалі яму пра гэта, задаволена смяяўся, рады, здаецца, не толькі за жанчын, але i за гусей.
* * *
Вечар Улашчыка, рыхтуючыся да якога, пераглядаў па колішніх паметках на палях ягоныя «Очерки по археографии...» i «Была такая веска». Думалася, ідучы ў Дом літаратара, пра амаль пустую залу, тым
больш што сцюдзёна было, аднак аказалася — вельмі нямала тых, каму ён, Мікалай Мікалаевіч, блізкі ды цікавы.
Выступіўшы, заўсёды хочацца спытаць каго-небудзь, як у цябе атрымалася. Гэтым разам, можна сказаць, не найгорш, прынамсі, коратка. Бо сябры-літаратуразнаўцы, ды калі яны яшчэ i выкладчыкі, цягауць часамі бязлітасна. Так было i гэтым разам. A ўсё ж уражанне ад вечара ўрачыста-прыемнае — далучэнне да такой слаўнай асобы, чалавека i вучонага.
* * *
Я трохі вядомы ў маёй вельмі малавядомай у свеце краіне, i вядомасць мая, якая ёсць i якая будзе, калі яна будзе,— гэта не тое, чым трэба жыць i чым я ў асноўным жыву.
* * *
Удала паправіўшы нешта ў новым рукапісе, добра недаўмяваць: як жа гэта магло так i пайсці, без такое неабходнай праўкі?! Нават не проста добра, а радасна, на сваім месцы сябе адчуваеш, далека ад гнілі, якою пачаўся дзень, а з годнасцю.
* * *
Унучка Крапівы, мастацтвазнавец, выкладчыца, не зусім маладая жанчына, выступаючы на стагоддзі Кандрата Кандратавіча, сказала:
«Выхоўваць можна i святлом зялёнай настольнай лямпы...»
Гэта — пра тое, як яна, будучы шасцігадовай дзяўчынкай, любіла свайго дзядулю і, калі аднойчы ўвечары вельмі захацела да яго ў кабінет, цікавала праз шчыліну ў прыадчыненых дзвярах. Ён сядзеў за сваім пісьмовым сталом, для малое не проста вялікім, a вялізным, i штосьці пісаў. Яна глядзела, глядзела i зачыніла дзверы, перамагла самую сябе разумением, што дзядулю не трэба перашкаджаць.
* * *
У школе-інтэрнаце сустракаліся з дзецьмі-сіротамі, пераважна ад жывых, недастойных бацькоў Маладзейшыя сябры-пісьменнікі гутарылі з дзецьмі меншымі, што займалі першыя рады, а я ў канцы — са старшакласнікамі. Адказваючы на адно з пытанняў: які мой твор найлепш мне падабаецца, «само сказал ася»:
«Хацеў назваць «Вайну i мір», але ж успомніў, што гэта не я напісаў».
Разам са слухачамі весела засмяяўся.
* * *
Максім Гарэцкі, дадатковы, пяты том твораў, «Літаратурная крытыка i публіцыстыка».
Сярэдняя каморніцкая адукацыя. A ўся культура — ад таленту i працы над сабой. Яшчэ адно выдатнае сведчанне, як гэта важна для сапраўднага літаратара.
Перачытваецца нават крытыка, чаму, відаць, садзейнічае i прысутнасць аўтара ў яго свабодзе, хоць i няпоўнай, падыходу да роднай літаратуры. Гэтым ён мне нагадвае Юльяна Кшыжаноўскага, які ўмеў гаварыць праўду, хоць i прыкрую, i жывым ды вядомым.
Дакрананне да гэтай душы дапамагае трымацца на годным узроўні.
Бедная, родная хатка на фотаздымку i родная веска, якую мне давялося бачыць двойчы. Цяпер, успамінаючы ix да шчымоты сэрца, можна гаварыць i пра народнасць Гарэцкага, i пра здзіўляючы цуд ягонага ўзлёту на вышыні агульналюдской культуры, i пра трагедыю ды злачынства,— замучыць, замардаваць такога чалавека i літаратара на сорак пятым годзе жыцця!..
Дзеля належнай арыентацыі ў злобе нашых дзён такое трэба памятаць.
* * *
Класавае, што законна застаецца ў свядомасці,— той векавы жахлівы здзек з прыгнечанай большасці, што выклікаў пратэст, паўстанні, рэвалюцыі, здзек, з якім нельга змірыцца, i наогул, з пазіцыі чалавечнасці, i таму, што i сам ты з той большасці.
Думаў — зноў над Гарэцкім («Маленькі фельетон»), успамінаючы нядошла-пацешныя прэтэнзіі на «шляхецкія карані» ў некаторых нашых адраджэнцаў.
* * *
Чэслаў Сэнюх пераклаў «чарнобыльскія» паэмы Сяргея Законнікава, якія вось-вось павінны з'явіцца зборнікам. Ад гэтай весткі, казаў мне Чэслаў па тэлефоне, Сяргей быў «cały w skowronkach». Хораша гэта, i чую яго ўпершыню. Прыемна было сказаць нашаму добраму сябру, што чарговы раздзел з «Новай зямлі», прысланы мне, перакладзены ім выдатна, як i тры папярэднія. Няхай i Чэславу як найшчадрэй заспяваюць скаўронкі-жаўранкі варшаўскія!..
* * *
Просты, недапісаны аловак, які перазімаваў тут, на дачы, у пустой шуфлядзе стала, i зноў вось пайшоў у работу, прыемна ўбачыўся мне прыладай вытворчасці, паўнапраўнай, як гэблік, сякера, нож у іншых руках. А я ім толькі раблю паметкі на палях пазычанай мне сюды кнігі.
* * *
Адзін з указаў царыцы Елізаветы Пятроўны — наконт вызвалення з архангельскай ссылкі прыдворнага кухэн-майстра Халябны — падпісаны Елйсавет. Прыгадаўся Сабакевіч, які падсунуў Чычыкаву ў мужчынскі спіс мёртвых душ адну Елисаветъ Воробей. Гогаль не мог не ведаць «августейшего» Elisabeth, з пятроўска-нямецкім форсам; магчыма, ведаў гэта i Міхайла Сямёнавіч. Усё-такі танчэй, праўдападобней, чым —скажам так — Екатеринъ ці Пелагей!..
* * *
«Созерцая жизни великие, невольно думаешь и о своей давно прожитой и тускло догорающей ныне».
Аляксандр Чаянаў, «Венедиктов, или Достопамятные события жизни моей».
Зноў здзіўленне: якам цяргілінасць у добрых, але сціплых кніг, як яны ўмеюць чакаць чытача, які не ўмее ix заўважаць. Мяркуючы на годзе выдання, 1989-ы, кніга гэтая гадоў чатыры-пяць стаяла тут, на паліцы старое дачнай «сценкі», летавала пры людзях i зімавала без ix, у сваёй непарушнай ціхай цярплівасці.
Словы, якімі я пачаў запіс, маглі б i эпіграфам да нечага быць, a спадабаліся яны проста так сабе, дый настолькі, што падштурхнулі да старонак сшытка. Як ужо неаднойчы бывала з іншымі кнігамі.
* * *
Навокал дрэвы,— i тут, на ўзлеску, i трохі воддаль, над Нёманам,— a бусліная пара, замест дуба ці ліпы, выбрала проста слуп, пашарэлы ад слотаў ды маразоў невысокі слуп электрасеткі. Драўляны, вядома, з разгірачанымі ўпорынамі, бо стаіць ён на крутым павароце лініі дратоў, што ідуць-вісяць ад вёскі да трох гарадскіх лецішчаў
На слупе над дарогай — навалач голля, якое i звісае, i тырчыць канчарамі, а над гэтай вялізнай, непрычасанай чупрынай ужо самавіта, па-сямейнаму вытыркнуўся тонкі трохкутнік белай шыі i чырвонай дзюбы. Мусіць, у матчыным клопаце села сама гаспадыня, а гаспадар кудысьці паляцеў таксама ж не так сабе.
Каля такога дзіва, убачанага мною ўпершыню, ісці захацелася асцярожна.
Другім раннім ранкам, калі i ён, гаспадар, стаяў на ўскрайку гнязда, я не вытрымаў, павітаўся: «Здароў!» А буська ў адказ недаверліва падзюбаў паветра доўгім чырвоным вастрыём у адзін, у другі бок, яшчэ i яшчэ павагаўся, што рабіць, i ўсё-такі, нібы з натугай, замахаў прыгорблена крыламі, пашыбаваў у большую свабоду, над краем поля да ракі, за якою, ажно да пушчы на даляглядзе, адно луг ды луг.
А поле, вялікі клін паміж лесам i Нёманам, сёлета пад лёнам. Ён яшчэ толькі ўзышоў, зарунеўся. Канец мая, блакітная радасць ільнянога росквіту — наперадзе. Па-дзедаўску шчасліва думаю: калі прыедуць школьнікі-ўнукі.
Пераехаўшы з горада днямі, я так вось i пакланіўся роднай красе,— i каля дзіўнаватай буслянкі, i далей на дарозе, калі пастаяў пад разбукечанай крывуляй сасной, што адна пры дарозе ад поля, уся ў румяным ранішнім сонцы, таксама ж красуня — кронай у чыстым блакіце, а медным ствалом на фоне пяшчотнай ільняной зеляніны.
* * *
Аказваецца, i Сталін, i Гітлер у раннім юнацтве абодва спявалі — адзін у царкоўным, a другі ў касцельным хорах, маючы на гэта пэўны слых i голас. У-ми-ли-тель-но!..
* * *
Гаспадыні гадоў за шэсцьдзесят, а сама яшчэ ледзь не як кветка, i сукенка сёння ў яркіх кветках на цёмным. Хвалю, думаючы, што ёй гэта прыемна, а яна як апраўдваецца: «Старая ўжо яна ў мяне, утрупянела, у шафе вісючы!..» I пагаварылася нам прыемна, гэтым пачаўшы пагодлівы дзень, i новае слова панёс я.
* * *
«Чорт з голаду i мухі еў». А я, не абражаючы Энгельса як вучонага, спрабую ад бяскніжнасці дачытаць ягонае «Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці i дзяржавы». I вось жа зноў пачынаю, паралельна чытанню, сёе-тое тэматычна блізкае ўспамінаць.
У адной жанчыны было ажно тры непрыгожыя дачкі. Суседскаму дзецюку яна, удава, прапануе, вядома ж, сам-насам, узяць каторую з яе дзяўчат, а ён, з не меншай прастадушнасцю, кажа:
— Калі ж, цётка, яны ў вас такія брыдкія!..
— Ой, дарагі мой, зірні ты на ix маімі вачыма,— якія ж яны брыдкія, дзяўчаты як дзяўчаты!
Нават пашчымлівае сэрца ад такога матчынага клопату...
А вось i іншае, можна сказаць — пагодлівае, што ўспомнілася мне з мінулага суседняй вёскі.
Удавец араў удаве, а яна, як у песні пяецца, прынесла яму есці. Паселі, пагаманілі, толькі ўжо еў ён адзін. Бравы кавалерыст царскай арміі, нярослы вусач з мянушкаю Вус. А потым на мякенькай, пушыста-цёплай раллі, падаслаўшы яго каптан i яе сачок, у чыстаполіцы, пад лагодным раннеасеннім сонейкам, пад кабыліна хрупанне ды пазвоньванне цуглямі пакахаліся як мае быць, ужо не ўпершыню.
У цёткі гэтай — ажно чатыры дачкі, дзве старэйшыя, прыгожыя, тады былі ўжо замужам, яшчэ адна на дзеўку бралася, а найменшая хадзіла ў школу. I гэтыя абедзве — адразу ж відаць — таксама будуць красунямі. Па маме.
А пра каханне на раллі я што чуў, а што i ўявілася.
Вось так, геносэ Энгельс. I пойдзем з вамі далей...
* * *
Да салаўёў, шпакоў, буслоў, ластавак, зязюляў сёння я з ранняй, пустой дарогі, адтуль, дзе за дачамі злева нізкі, амаль балотны луг, а справа Неман,— першы раз сёлета дый ранавата яшчэ пачуў перапёлачку. Так ласкава, па-песеннаму i захацелася яе назваць.
А яшчэ ж i пра жораваў.
Не толькі чуў ужо ix галасы з таго самага нізкага лугу,— аднаго назіраў у палёце. I не ў тым характэрным для жораваў паэтычна-вырайным клінаванні неба, a нізка над дарогай, над краем лесу, калі я, захоплена спыніўшыся, то бачыў, то не бачыў, то зноў бачыў яго, шэра-магутнага прыгажуна, у ажурна-сетачных прасветах лісцяных ці хвойных вяршыняў. У нейкім звычайным, будзённым клопаце ён аднекуль або кудысьці спяшаўся, i гэта было для мяне незвычайна i люба.
* * *
...Старая, халодная хата i вузенькая, доўгая палоска поля — вось i ўсё, апроч мазольных рук, што было ў жанчыны-бабылькі. Асабліва востра бачыцца мне тая палоска, мікраскапічная рысачка на планеце Зямля... Хоць бы ж ужо ў адным, нерасцягнутым месцы, а зматаным у палянку быў гэты кавалачак яе апоры на белым свеце, а то ж такая тонкая, доўгая палоска. Можа, як i жаль, балючы сіроцкі жаль — на ўсё жыццё...
* * *
Хвалюе музыка, паэзія — як музыка, а добрая, з божым знакам проза таксама хвалюе — паэзіяй.
Мне прывезлі багаты том Рэя Брэдберы, i вось я чытаю «Вино из одуванчиков», i вось яно зноў: «...и пробуждается поэзия во мне!..»
З ночы неба, нарэшце, зацягнута, пачынае нібыта накрапваць кволенькі дождж. На иершай вясковай сядзібе, куды я прыйшоў, нестарая, ветлая гаспадыня папраўляла за хлявом леташні падсцілачны стажок саломы. Даў «дабрыдзень», спытаўся, каб загаварыць: