— Дажджу баіцёся?
— Ага! Яму ж ужо хочацца ісці.
Якая простая, мілая дакладнасць роднага слова!..
А дождж?
Толькі назаўтра пад раніцу, папярэдзіўшы сваё набліжэнне грувасцкімі грымотамі, на наш зялёнаціхманы закутак небывала заядла абрынулася адразу навальніца. Дождж не проста падаў зверху цяжарам кропляў — ён хвастаў адтуль чысценькай, свежай гушчай вады. З шумам, музыку якога цяжка перадаць. Як i густое, шчодра бясконцае тупаценне па шыферы над маім рабочым пакойчыкам на гарышчы.
Ды вось ён як раптоўна пачаўся, так абрывіста i закончыўся. I старая ліпа перад маім высокім акном зноў у лагодным, светлым спакоі, толькі сабе паварушвае найменшымі галінкамі ды паасобнымі лістамі.
I здаецца, што ранняя парнасць не прадвяшчае новага дажджу, а проста вільгаці стала як быццам удосталь, нават для нашай прылясной ненасытнай пясчанасці.
* * *
Бедныя шляхцюкі, Чачот i Міцкевіч, круціліся каля магнацкіх дачок, пакутліва кахалі, адзін Зосю Малеўскую, другі Марылю Верашчаку, тыя любілі ix вершы, бавіліся іхнімі залётамі, а замуж павыходзілі за сваю раўню. Ажно мне прыкра ад гэтага, пра што гаварыў калісьці на адпаведным выступленні ў Доме літаратара, а сёння, каля стэнда ў Карэліцкім музеі, сказаў такое маладзейшаму сябру. I ён адказаў, што, можа, Марылю бацькі не пускалі за Адама таму, што «паўжыдак»? Кажучы грубавата, але ж па-народнаму блізка да праўды. А памагнацку — chudopachołek — чалавек нізкага паходжання, пра што я падумаў пазней.
* * *
Калі мне было i шэсцьдзесят, i пяцьдзесят, я рабіў штосьці як на адчэпнае, як прыблізнае,— такое было адчуванне...
Падумаў так, чытаючы Брэдберы, успомніўшы той час, калі мы летавалі ў вёсцы ў гаспадара i я пісаў «Гіпноз», «А-я-я-яй!», «Сумленніцу», вёў запісы. A быў жа мой час i ранейшы, i пазнейшы, i было ў кожным часе сваё прыблізнае, з чаго i складаецца творчы набытак,— не той, якога спачатку хацелася.
* * *
...Зноў Лермантаў:
...Глубокая еще дымилась рана,
по капле кровь точилася моя.
«Дымилась», «точилася» — i так, i так добра, натуральна.
А вось у Коласа мяне раздражняе ягонае «ўхадзілась», «варушылась»,— так i хочацца натуральнага ў нашай мове «ўхадзілася», «варушылася», «азвалася» — такога поўнагалосся, ці як тут сказаць...
* * *
На Чачотавым свяце ў ягоных Малюшычах, на вялізнай зялёнай паляне за вёскай.
Я сядзеў на першай лаўцы перад эстрадай, а яна, маладзенькая, у нацыянальным уборы, збегла са сцэны i нахілілася да майго твару, i — праз яе духмяна-цёплую задыханасць ды праз хвацкую музыку вясковага аркестра, пад які яна толькі што спявала ў гуртку таксама гарэзлівых сябровак,— стала запрашаць мяне на танец. Пачаў апраўдвацца хворымі нагамі, а сам міжволі, як быццам i просячы прабачэння, прылажыўся да яе свежанькай шчакі.
А дома, прачнуўшыся рана, стаў ныць i над такім яшчэ старэчым смешным грахом.
На лаўцы той я быў, вядома, не адзін, i яна збегла са сцэны не адна,— дзяўчаты ўзялі сабе з публікі кавалераў, у тым ліку i «мая», i ў чатыры пары, зайздросна закружыліся ў вальсе па нізка-зялёнай траве.
А потым зноў на сцэну, каб паспяваць яшчэ i саступіць пляцоўку іншаму ансамблю, якіх сабралася вельмі нямала.
* * *
Пасля артыкула Змітра Бугаёва ў майскім «Полым!» пра раманы Лынькова i Крапівы папрасіў прывезці мне з Мінска толькі «Мядзведзічы»,— захацелася аржанога хлеба. Лынькоў раздражняе сваімі саладжавымі інверсіямі, a ў Крапівы ўсё строга, натуральна, вобразна без падпявання. Мова вёскі блізкая да нашай, хоць ты й Уздзеншчыну далучай да Наваградчыны, з прыемнасцю ўспамінаючы, як гэта Смоліч у сваёй геаграфіі кажа, што іменна Наваградчына ды Случчына — галоўная база, аснова беларускай літаратурнай мовы... Не дакладна прыгадваецца, але па сэнсе ў яго так. I фальклор мядзведзіцкі (чытай нізкоўскі) блізкі да нашага загорскага.
За выключэннем некаторых сцэнаў,— асабліва сваркі ў хаце Верамейчыкаў—раман перачытваўся... не, чытаўся праз паўстагоддзя як штосьці новае. Значыцца, можна гэтую прозу аднесці да тое, якая перачытваецца? — спытаюся з прыемнасцю. Такімі кавалкамі не кідаюцца, асабліва пры нашай усё ж такі беднасці.
* * *
I мілая, i разумная, i паважаная. Так што не выпадае, ну, зусім не выпадае, неяк няёмка думаць пра аголенасць пад сціплай, але спраўнай вопраткай або лягчэйшым адзеннем. Тое ўсё — толькі камусьці аднаму, у поўным інтыме i назаўсёды.
* * *
Святасць жаласці, шкадавання. Усіх, бо ўсе, калі глыбей разабрацца, незразумела i безнадзейна няшчасныя.
Сяды-тады такое вяртаецца да мяне, як балючае шчасце.
Можа, гэта i ёсць тое асноўнае: «Любіце адзін аднаго»?..
* * *
Мая парэчка пакуль што абсыхае на кустах, а я чытаю. Брэдберы, апавяданне «Нескончаемый дождь». Без выбару, а на чым спыніўся дзён некалькі таму назад, залажыўшы ў патрэбным месцы агрызак алоўка.
Адчайная фантастыка, бясконцас шлёпанне пад дажджом не дзе-небудзь, а на Венеры, i раптам — такое зямное, блізкае, што ажно я, як ад радасці, засмяяўся: «...дождь, в котором тонут все другие дожди и воспоминания о дождях».
* * *
Нават у такой ідылічнай глухамані, як наша, не схаваешся ад жахаў сучаснасці.
Днямі мне расказалі, што той вусаценькі «незаконны» сын нашага партызана i хутаранскай цёткі, які так хораша вытанцоўваў на «свяце вёскі», ужо задушаны ў сваёй мінскай кватэры. Хутчэй за ўсё сябрамі, якія ведалі, што ў яго з'явіліся «вялікія грошы» на нейкую пакупку.
А яшчэ праз два дні другая хутаранка пахвалілася, калі я зайшоў, што ў нядзелю да яе ca Стоўбцаў прыязджалі сын i ўнучка. Яна, артыстачка, толькі выбрала клубніцы, а ён, шафёр грузавіка, i падлогу, i бялізну ёй памыў, i яшчэ сёе-тое зрабіў за нямоглую маму, але даўжэй пабыць не змог, бо ў сябра ягонага — пахаванне. Два юначкі запрасілі яго чатырнаццацігадовую, адзіную дачку на матацыкл, на штосьці там наскочылі, зубаскалячы, самі абодва жывыя, а яна — насмерць...
Столькі такога i страшнейшага, i без вайны, а боль адчуваюць толькі родныя, у каго яны ёсць, а збоку, водцаль мы толькі гаворым пра страшнае, як рэгіструючы яго, ведучы бясконцы, як той дождж на Венеры, падлік складаемых усяленскага адзічэння...
* * *
Свята ў Ініцы.
На загладжана-ўтравянелым котлішчы колішняй хаты, дзе нарадзіўся Уладзіслаў Паўлюкоўскі, привезены ды пастаўлены валун з зубрыным профілем i на ім умацавана мемарыяльная дошка.
I тут мне, як два тыдні таму назад у Карэлічах, на адкрыцці помніка Яну Чачоту, выпаў гонар i адкрываць, i прамаўляць пра яшчэ аднаго славутага земляка.
Два зборнічкі вершаў Улада Ініцкага, «Клім бабаю» i «Сон Гаўрылы», трапіліся мне ўлетку 1934-га, а цяпер, выступаючы, нават прысвячэнне на адным з ix працытаваў па памяці:
Вам, браты мае й сястрыцы,
Дробнай шляхце, як з Ініцы,
Так з ваколіцаў Міра,
I ўсім тым, каго зямля
Беларуская трымае,
Гэту кніжку прысвячае
Аўтар.
Прыемны ўспамін сенавання ў тым далёкім годзе, дні, якія праходзілі з паэзіяй Ініцкага, з паэзіяй блізкага зямляцтва, з прадчуваннем i майго творчага шчасця. Хоць я, калі гаварыць усё, бачыў i слабасць гэтай паэзіі ў параўнанні з тою, якую я ўжо ведаў — рускую, польскую, родную.
А самога Уладзіслава Міхайлавіча (як ён па бацьку, мне падказалі яго гарадскія пляменніцы) бліжэй, паўней пазналася якраз там, у Ініцы, з дзіцячых захопленых дэкламацыяў, з выступленняў i пажылой настаўніцы, i адной з пляменніц гэтага «паэта, перакладчыка, этнографа i мастака», 100-годдзе якога віленскія беларусы, на сорам Саюзу пісьменнікаў, адзначылі, як i належалася, летась. Абтрапанае фота дваццацітрохгадовага ў 1918 годзе прапаршчыка з мярлушкавай папахай, шабляй i недарослымі вусамі, а таксама з дарчым надпісам швагру, з падтэкстам у агульнавядомых словах «судьба играет человеком», паказала мне ўсё тая ж найбайчэйшая пляменніца-мінчанка. А судьба з гэтым чалавекам, трэба сказаць, добра-такі наигралась,— ордэн Чырвонага Сцяга ў грамадзянскую вайну, за што пілсудчыкі не даравалі яму ў канцы 20-х, пасадзіўшы на Лукішкі, a ў канцы 30-х — у Картуз-Бярозу, а пасля яшчэ аднаго вызвалення Вільні, у палавіне 40-х, у савецкі лагер, вызвалены з якога сконам Сталіна гэты яшчэ адзін наш пакутнік патрываў зусім нядоўга...
Ініца — вёсачка на дваццаць двароў, сядзібы на адным баку вуліцы, a другі бок зялёны, з рачулкай пад высокімі дрэвамі,— таксама Ініца, якая ўпадае ў Нёман з левага боку.
А на правым — больш вядомая веска больш вядомага Уладзіслава — Жукаў Барок i валуны на месцы колішняга Сыракомлевага Залучча...
Вось так яно з учарашнім святам, ад карэліцкамалюшыцкага, Чачотавага, адрозным большай свежасцю разгадкі яшчэ адной з'явы ў гісторыі нашай культуры.
Падараваны мне каравай на вышываным ручніку, вялізны ды з рознымі аздобамі, сіламі траіх унукаў будзе асвоены з сырадоем, як толькі яны прачнуцца.
Смачна пякуцца гэтыя караваі, як маміны велікодныя бабкі. У ініцкіх «дробных шляхцянак» вельмі смачныя i пернікі, якіх нанеслі яны на канцэрт «адна перад адной» i раздавалі на доўгіх лаўках гасцям. Пакуль дождж не прагнаў нас у вялікі клуб не тут, а ў суседняй вёсцы.
* * *
На пахаванне Віткі не па сваей віне спазніўся прыехаць. Увечары таго ж дня, выказваючы Наташы, ягонай дачцэ, спачуванне, пачаў з таго, што вось упершыню не папрашу яе паклікаць да тэлефона бацьку, а ён не падыдзе, i мы не пагаворым, амаль заўсёды талкова i з лёгкасцю на душы пасля развітання...
I Даніла ўжо мне не пазвоніць, каб запрасіць на яшчэ адно нейкае музейнае мерапрыемства або з просьбай паслухаць па радыё ці паглядзець па тэлевізары штосьці ягонае. Нешта перад маім ад'ездам у вёску, ці ў канцы красавіка, ці ў пачатку мая, ён званіў мне з прапановай паўдзельнічаць... ужо i не памятаю, у чым, i я адмовіўся ад'ездам. А пад канец чэрвеня, яшчэ не пачуўшы ад стаўбцоўскіх сяброў, што Даніла Канстанцінавіч у бальніцы i на адыходзе, выпадкова паслухаў па радыё яго выступление пра малодшага брата Юрку, які загінуў на фронце пад канец 1941-га.
Выступаючы на паніхідзе, я гаварыў пра тое, як ён, i знешне пад старасць усё больш падобны да дзядзькі Якуба ў яго апошнія гады, добра настройваў i мяне на коласаўскі лад, уводзіў у атмасферу бацькавай творчасці, сам заўсёды спаважны, ураўнаважаны, прыязны — заўсёды i ўсюды, у музеі, дома ў яго, у Доме літаратара, дзе мы сустракалі яго як брата, за адных маладзейшага, другім аднагодка, а маладым i старэйшага. Апошні раз мы сустрэліся тады, калі ў музеі адзначалася стагоддзе Крапівы, i мы з Васілём Зуёнкам зайшлі пасля да хворага Данілы. Ужо зусім слабы, мала ходзячы i па хаце, ён усё ж падзяліўся з намі, над чым працуе, а потым, за так прывычна i для мяне гасцінным сталом i чарачку ўзяў, i гутарыў весела...
Праводзілі яго з музея, якому ён аддаў столькі душы, шматлюдна было i ўрачыста. ...За два дні — двух...
* * *
«Цыбуля ў мяне сёлета вельмі добрая. Як мае кулакі. Зяць паважыў адну, дык чатырыста пяцьдзесят грамаў!..»
«Відаць, гною многа даяце?»
«Ды не, гэта яна зямлю палюбіла!..»
Як i сама гаспадыня.
* * *
«Поэтом можешь ты не быть...»
Калі ён, Някрасаў, мог i не быць, a ў многім i не быў, дык былі ж, i ёсць, i будуць такія, што не быць паэтамі не могуць.
Ці не ў савецкі час гэтыя словы былі ўзяты на ўзбраенне сацрэалізму, так падкрэслена ды назойліва ўздымаліся ды паўтараліся? А як было з імі раней?
* * *
Яна была шчаслівая, знаёмячы мяне са сваім сынам-юнаком, i ад гэтага шчасця, як убачылася мне, выразна папрыгажэла. Красою матчынага шчасця.
I трэба ёй будзе гэта сказаць.
* * *
Стары Шэлест, колішні галава Украіны, пытаецца ў артыста Ланавога, адкуль ён, таленавіты зямлякукраінец. «З-пад Вінніцы».— «Там у вас добрыя буракі!..»
Калі б мяне хто спытаўся пра тыя мясціны, я мог бы згадаць сваё, што ўспомнілася над газетай. «Вінніца? Ведаю, быў». Не проста ўспомнілася, але адчулася цяжарам i пахам i прадчуваннем раскошы вялізная дыня на маіх каленях. Абапал асфальту цудоўная пшаніца, асфальт роўненькі, гонкі, аднак яна, дыня, чамусьці гучна лопнула i раскалолася, не дачакаўшыся свайго часу. I трэба было кроіць вялікія лусты, частавацца i ў нашай машыне, з шафёрам, з маёю Нінай i Алесем Адамовічам, і, спыніўшыся, у другой, дзе Валодзя i Зося Калеснікі.
Наша цудоўнае падарожжа, ужо вяртанне з Закарпацця. Трыццаць гадоў таму назад — як у казцы?..
* * *
Уся дробная i драбнейшая проза, бядота, цемра жыцця з мноствам людзей, зблізку ўбачаных, уведаных табою ў сваёй — без віны ці з нейкай доляй іхняй віны — беспрасветнасці, усе тыя цёткі i дзядзькі, што жылі-мадзелі i сышлі ў невядомасць — даруй, Божа,— нібы плесень ці мох-лішай, які можна сцерці, як з валуна, з глоба Зямлі, каб стала на далейшае чысцей. Якая грэшная думка!.. А я ж i святасць іхнюю бачыў, памятаю, стараўся запісаць...
* * *
Бог долі не дае —
Ніхто замуж не бярэ!..
Як хораша народ абыходзіцца без рыфмавання. Ад мамы чутае — ці то з песні, ці то з роздуму толькі. А мне гэта ў пачатак полькі добра ўкладалася, успамінаючы маладзенькіх дзяўчат, захопленых у танцы.
* * *
Па радыё, у выкананні Шырмавай капэлы:
«Святый Боже, святый крепкий, святый бессмертный— помилуй нас!..»
Уявіўся натоўп гарадскіх навабранцаў, нейчых, у нейкіх сем'ях — хлопчыкаў, якім праз год будзе i наш Міша, унук. З мамінымі клункамі яны i з сумам ці адчаем на тварах.
Як тыя, якіх дзесяткамі, сотнямі б'юць штодзённа ў Чачні...
* * *
Пры Польшчы. Мірскі суддзя Рассудоўскі (нібы псеўданім, а не сапраўднае прозвішча), пра якога весела гаварылася ў нашым Загоры. На адным судзе ў яго, як на спектаклі, пабыў аднойчы i я. Спецыяльна зайшоў з кірмашу.
— Ты што ж гэта — дзіця ёй прыжыў, а замуж не бярэш?
Адказчык у хромавых ботах, дый сам фартовы дзяцюк. А яна, што падала на суд, ужо i абабілася ў такім клопаце ды ганьбе.
— Чаму гэта не бяру, пане сэндзя пакою? Бяру!
— Aгa, бярэш! Як цяпер, перад панам сэндзяй, дык ты бярэш, на судзе. А потым будзе зноў...
Дзябёлы, вусаты, з добрай беларускай мовай пан сэндзя пакою вырашае справу як мудры міратворац:
— Ідзі, брат, ды бяры яе. Любіліся дагэтуль, дык любіцеся i далей... Кто там настэмпны?
Апошняя фраза на мове службовай.
Другая судовая справа, пра якую мне ўжо ў вёсцы весела расказалі, пачалася таксама з пытання, яшчэ карацейшага:
— Ну што, украў гусака?
I няма ўжо тым часам у каго спытацца пра таго, хто мне нагадвае нечым i Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, i Мельхіёра Ваньковіча...
* * *
Ман, «Доктар Фаўстус».
Свабода ў мастацкай павольнасці, поўным праве гаварыць грунтоўна i няспешна, што я рассмакаваў яшчэ ў «Іосіфе i яго братах». Гавару як хачу, i нікуды вы не дзенецеся, будзеце слухаць мяне, плысці са мною, куды я хачу.
Мне прыемна i тое, чытаючы, што помніцца i дом Будэнброкаў у Любэку, i дом ягоны ў Нідзе... Добра таму, хто назапасіў трохі ўражанняў!..
Не-не дый любуюся Сёмухавымі моўнымі знаходкамі ў гэтым вельмі нялёгкім, пра што ён i сам гаварыў, дадаўшы, «але ж i вельмі цікавым» перакладзе.
* * *
Сёння ўжо ў мяне пісьменніцкага звання не адбярэш, што зроблена мною — зроблена. A толькі вось зноў я жыва адчуў той балючы страх, які наведваў мяне ў самым пачатку юнацтва,— страх, што без літаратуры, без майго ў ёй удзелу, я — нішто... Чаму ж мне i сёння стала так горка i страшна, як быццам зноў у мяне анічога няма, нават надзеі, як у пачатку?..
* * *
Выступіў з добрым артыкулам, у подпісе пад ім для падмацунку абвесіўшы сваё імя цэлым абярэмкам званняў ды прэміяў.
* * *
Самюэль Джонсан:
«Я ніколі не адчуваў жадання пагутарыць з чалавекам, які напісаў больш, чым прачытаў».