Перадаю гэта з юнацкай памяці, ад першага чытання, з гэтым «ручьистее», што запомнілася найбольш.
А вось i цытата зусім дакладная:
«Без беларускай савецкай літаратуры ўся беларуская літаратура перастае існаваць. Праз дваццаць гадоў мы зможам дазволіць сабе выкінуць на сметнік Мележа, Танка, Караткевіча, Быкава. Да таго часу тыя, хто не пабываў у ружовым тумане, створаць новую літаратуру. А пакуль што, выбачайце, нельга».
Каб было дабро на свеце!— скажам па-вясковаму. Бо гэта ж не вораг нейкі піша, a сакавіцкае «Наша слова». Нехта Усяслаў Войніч, ці не прыкрыўшыся ваяцкім псеўданімам, падхапіў тую ружова-туманную эстафету i з прастадушнай руплівасцю сігануў далей. Ну хоць бы ўжо, як у людзей, адклаў тых «бедакоў» у гісторыю роднай літаратуры, а то ж проста на сметнік, каб самім — цікава, каму ж гэта? — свабодна рушыць у бездакорную вечнасць.
На Гомельшчыне, дзе Беларусь сутыкаецца з Украінай, якась бабуся, казалі, крычала на ўнука: «Іж сало з білым хлібом! А то будэш мэні, як той дурны білорус, істы одну свою бульбу».
Перабівацца нішчымніцай думкі, наіўнай пыхі, затоенай зайздрасці — i нудна ж яно, i так непатрэбна!..
* * *
З нейкага горада, ці то з Мінска, таксама ж разлеглага, ці то з Масквы, яшчэ куды большай, я выйшаў на далёкую ўскраіну i, як гэта зусім лагічна выглядае ў сне, апынуўся ў яшчэ далейшай чыстаполіцы, кудысьці чагосьці ішоў, не задумваючыся, пакуль не спыніўся i горад свой не ўбачыў на недасяжным даляглядзе...
А навокал не горы, a ўзгор'і, зялёныя з карычнева-жоўтым адценнем, падобныя i не падобныя адзін на адзін, роўныя i няроўныя, радасныя ў сонцы — ледзь не зіхатліва i зусім-зусім бязлюдна...
Я павярнуў назад, каб трапіць туды, адкуль выйшаў I тут перада мною на дарозе, павярнуўшыся тварам да абрыву прыдарожнага ўзгорка — наш Міша, якога ўжо трыццаць тры гады назаўсёды няма... Я пазнаў яго са спіны ў нечым суконна-бурым, як тая жакетка або паўпалітак, што мы насілі ў маладосці, у чым я нават у войска пайшоў Самапрадзеныя, саматканыя жанчынамі, толькі шытыя шаршаткай, дужымі рукамі краўцоў-мужчынаў
Не памятаю, ці я не гукаў на свайго Мішу, ці гукаў, а ён ці чуў, ці не чуў. Чамусьці не павярнуўся. А мне як быццам хтосьці сказаў нейкае невыказнае «годзе!». I я — прачнуўся.
I яшчэ ўсё бачыў тыя зялёныя, карычняватасонечныя i нястрашна пустынныя пад чыстым блакітам узгор'і.
* * *
Як многа людзей, якіх я ведаю толькі па голасе, з радыё, па голасе i выглядзе, з тэлеэкрана, да якіх я прывык, а некаторых i палюбіў,— як гэта яны жывуць сабе, гавораць, усміхаюцца, а пра мяне анічога-ніякага не ведаюць, ні разу нават не падумаюць пра маё існаванне?..
Недзе ў Талстога чытаў падобнае, толькі што ў дзіцяці,— як хлопчык стукаецца, каб увайсці, а на пытанне: «Хто там?» адказвае: «Я!» I яшчэ раз адказвае гэтым «я», з недаўменнем, што гэтага — мала.
Святую наіўнасць маленства ў старасць не перанясеш. У нашым недаўменні штосьці ад суму адзіноты, якое ўсё больш ды больш...
* * *
Жыў чалавек, працаваў, сціпла, міжвольна падмацоўваў другіх сваім глыбока ўгрунтаваным аптымізмам, бачыўся такім надзейна даўгавечным. A ўжо i яго няма. Нечакана ды беспадстаўна.
I я, не быўшы на апошнім развітанні з ім, нават пачуўшы пра гэта са спазненнем, цяпер, ці не больш ужо як праз год, нібы без дай прычыны, здалёк убачыў ягоны твар, упершыню без шчыра прыязнай усмешкі, з назаўсёды закрытымі вачыма, з выразам мудрай, недасказанай значнасці, i ўспомнілася, як мала мы з ім, на жаль, сустракаліся, але як ад кожнай сустрэчы, гутаркі добра было на душы.
Ці не апошні раз такое было не ў Нацыянальным мастацкім музеі, дзе ён выдатна гаспадарыў i рады быў гасцям, i не выпадкова дзе-небудзь на вуліцы, а здаецца, што на святочным дзядзінцы Мірскага замка, у аднаўленні якога ён быў актыўна, дзелавіта зацікаўлены.
Юры Аляксандравіч Карачун.
* * *
Буду чытаць присланы мне «Жыцця адвечны лад», другую кнігу трохтомніка «Беларускія народныя прыкметы i павер'і».
Пакуль пачаць, узяў з паліцы першую кнігу, «Зямля стаіць пасярод свету». Нібы толькі параўноўваю вясёлае мастацкае афармленне абедзвюх кніг, таленавіта зробленае Таццянай Беразенскай, чытаю прыемныя аўтографы складальніка, талковага рупліўца Уладзіміра Васілевіча, на адвароце тытула зноў бачу імёны рэцэнзентаў...
Не ўпершыню з удзячнай пашанай думаецца пра фалькларыстаў, былых i сучасных, успамінаецца народнае пра пчаляроў: «святая работа», адпаведнае i тут, дзе працавіты i нястомны збор нектару несмяротнай паэзіі i мудрасці.
Хораша думаецца пра аднаго з рэцэнзентаў, Арсена JTica. Мой даўні нелітаратурны сябар гаварыў мне гадоў два таму назад пра Арсена Сяргеевіча, што. гэта самы інтэлігентны чалавек сярод беларускіх пісьменнікаў. Нікога іншага не крыўдзячы параўнаннем, я магу сказаць падобнае, бо ведаю гэта даўно, з нашых сустрэчаў, гутарак, з ягоных кніг ды артыкулаў, дадаўшы яшчэ пра глыбінную таленавітасць, высокую прафесійнасць, натуральную беларускую сціпласць.
Імя другога рэцэнзента — Генадзя Каханоўскага — у жалобнай рамачцы. I выданне прысвечана яго светлай памяці.
Яшчэ да таго, як мне прывезлі з Мінска падарунак, другую кнігу трохтомніка, я нібы ў нейкім невыразным, сумным прадчуванні, ідучы раніцай па ціхай прылясной дарозе, нечакана ўявіў Генадзеву маладую, прыязную ўсмешку, ягоны голас, бадзёры i, здаецца, заўсёды з добрай навіною, убачыў светлы вобраз яшчэ аднаго, непаўторна значнага i патрэбнага чалавека, выдатнага работніка роднай навукі i культуры, такая заўчасная смерць якога прыгадала мне польскае: nie do odżałowania — пра боль, якім нельга перабалець.
* * *
Адчуванне ціхай удзячнасці кнізе, якая па-матчынаму верна, цярпліва чакала, калі я вярнуся да яе зноў.
Так я сёння гартаў двухтомнік Уладзіміра Дубоўкі, выдадзены неўзабаве пасля заканчэння ягоных... ой, доўгіх сібірскіх пакутаў.
На гэты раз захацелася перакладаў, у другім томе. I я з прыемнасцю чытаў Славацкага i Сыракомлю ў таленавітым перастварэнні старога, надзейнага майстра.
* * *
Уладзімір Содаль, «Сцежкамі Мацея Бурачка». Яна ўжо тут, гэтая кніга, даўнавата стаіць на дачнай кніжнай паліцы, але чыталася не цалкам, ад пачатку да канца, a прыхваткамі ці выхваткамі цікавейшых мясцін. Ды вось я вярнуўся да яе, чытаю ад пачатку.
Ва ўдзячным спакоі ды разбуджанай цікаўнасці думаецца пра шчырасць у працы гэтага работніка роднай справы. Ён, Содаль, спасылаецца сям-там на другога рупліўца, Генадзя Кісялёва. I таму, відаць, што Генадзь Васільевіч рускі, а з нежынскага перыяду Багушэвіча адзін фотаздымак, адно прозвішча — Насэнка — светла гаворыць пра сябраванне беларуса з украінцам, у памяці маёй ажыў фотаздымак з вясны трыццаць дзевятага года,— украінец Нагірный i паляк Каўчыньскі, вобразы гэтых сяброў у салдацкай масе, дзе мне таксама пашанцавала. На валынскага парубка Сэмэна, пачынаючага паэта, i лодзінскага ткача Уладка, проста добрага, шчырага хлопца, на два аўтографы пра дружбу, на дзвюх мовах.
Успомнім тое, што я ўжо неаднойчы згадваў у запісах, вычытанае ў Кузьмы Чорнага: тая кніга добрая, што наводзіць на добрыя думкі, i будзем чытаць далей.
* * *
Шанцуе на неспадзяванкі. От сабе, так сабе купіў у кіёску «Звязду», а там, гляджу,— разумны i сардэчны артыкул Таццяны Падаляк да дня нараджэння Якуба Коласа. А далей — Ніл Гілевіч захоплена i талкова піша пра сапраўды выдатнае апавяданне Івана Пташнікава «Тры пуды жыта».
Такое нам патрэбна, i заўсёды было, а сёння асабліва,— быць вышэй за драбнату ў адносінах, падтрымліваць адзін аднаго ў галоўным.
* * *
A калі ж ужо, як не ў старасці, гаварыць добрым людзям добрыя словы, якія ім заслужана належацца?
* * *
Заглянуў у змест свайго зборніка «Пішу як жыву», яшчэ раз спыніўся на кароценькай, але змястоўнай анатацыі, напісанай рэдактарам, светлай памяці Валянцінам Рабкевічам, i журботна падумалася:
«А ці падзякаваў жа я яму як след i за гэта, i за добрае рэдагаванне кнігі?..»
* * *
У адной з запісак, на якія адказваў, выступаючы перад студэнтамі філалогіі педуніверсітэта, такое пытанне: «Каго з сучасных пісьменнікаў вы лічыце найбольш значным?»
Знячэўку адказаў успамінам пра тое, як унук, ліцэіст-матэматык, гаварыў мне ўлетку, што апошнім часам яму вельмі ўпадабаўся Алесь Гарун, якога ён ставіць для сябе «адразу пасля Максіма Багдановіча».
Гэтым ён, наш Гарун, i сучасны, як i ўсе тыя, што чытаюцца ды перачытваюцца сучаснікамі розных пакаленняў
* * *
Адзін том напісаны, а яшчэ тры дапісаныя.
Такое можна сказаць ці хоць падумаць пра «некаторых» нашых эпапейшчыкаў.
* * *
Уладзімір Конан у сваім артыкуле ў ліпеньскім «Полымі» шкадуе, што Уладзімір Сядура-Глыбінны не пакаяўся за свае маладыя крытычныя выпады супраць літаратараў, так сказаць, недастаткова савецкіх. A пляменнік Валерыя Маракова ў сваім «лімаўскім» інтэрв'ю дадае сюды, да Сядуры, i іншых, якім трэба было б пакаяцца,— Антона Адамовіча i Юрку Віцьбіча. Яны таксама ж практыкаваліся ў казённа-пралетарскай аглабельшчыне...
Не скажу, што такое ў друку я сустрэў з якойнебудзь злараднасцю. Проста згадалася, што ў нас на ўсіх эмігрантаў — часам ды некаторымі — глядзіцца ледзь не як на святых пакутнікаў. I толькі.
* * *
У Купалу трэба ўчытвацца. Тады ў ягоных радках будзе спыняць увагу такая, для прыкладу, вобразнасць, як тут, у вершы «Мая навука», дзе душа паэта «купалася ў сонцы вясёлкай распетай», што я падкрэсліваю сваім захапленнем, убачыўшы яе, вясёлку, яшчэ раз інакш.
* * *
Ад невычэрпна свежай вечнасці на душу дыхнула тое проста прыродна-вяскова-жыццёвае ў «Ганне Карэнінай», дзе i выхад на паляванне, i касавіца,— што так блізка, родна хвалявала мяне, вясковага юнака, пры першым чытанні рамана.
* * *
Чаму не люблю даваць інтэрв'ю?
Каб не выказваць загадзя таго, што лепш у добры час самому напісаць.
* * *
Запісы, зацемкі, споведзі...
Ратуй нас, натуральны сэнс, ад старэча-недалужнага стрыптызу, а тым больш — ад бяззуба чорнай зласлівасці.
* * *
Столькі чытаць, цікавіцца, удакладняць, запісваць, перадрукоўваць, вычытваць — навошта гэта пасля васьмідзесяці?..
А гэта ж не толькі мае, пісьменніцкае. I дзед вясковы таксама ж варушыцца, робіць у гаспадарцы што-колечы, прымаючы ў ёй удзел. I менш, відаць, задумваецца: а навошта?..
* * *
Пазаўчора, нібы зусім абстрактна, нават весела, як ствараючы афарызм, падумалася, a ўчора i запісаў у блакноце для далейшага ўжытку: «Трохі пагрэцца графаманіяй».
А сёння вось i прымяніў гэта на практыцы, перапісаўшы дзве мініяцюры. I пагрэўся, i яшчэ раз пераканаўся, што калі ёсць адчуванне незакончанасці, недасказанасці, дык перапісванне — гэта не графаманія. Ну, а пацяпленне ад таго, што зрабілася, патрэбна.
* * *
Дыстанцыя ў часе дае пэўную аб'ектыўнасць у стаўленні да зробленага самім табою. Аднак ёсць тут i доля асабістай прыхільнасці, можа, нават i нейкая міжвольная ільгота, спагада самому сабе.
Але ж ёсць яшчэ ў нас, дзякуй Богу, i здаровая прыхільнасць да другога майстра, якая па-чалавечы не перашкодзіць тваёй аб'ектыўнасці ў ацэнцы зробленага ім.
* * *
Добра, калі творчыя прастоі, гнілое ныццё беспрацоўя робяць станоўчы ўплыў на далейшую працу, на якасць яе.
A калі не, калі яны, прастоі ды ныццё, толыгі так сабе?
Мала таго што пакутліва ды агідна, дык яшчэ i непатрэбна?..
* * *
Заложнае чытанне беларускай савецкай прэсы двадцатых — трыццатых гадоў, яшчэ без спецфондаўскай абмежаванасці, у бёзладзе першых пасляваенных гадоў, разам з Валянцінам Таўлаем, нават можна сказаць: пад яго кіраўніцтвам, у Ленінскай бібліятэцы.
А пазней, у пяцьдзесят першым i пяцьдзесят другім гадах, ужо з Уладзімірам Калеснікам, чытанне заходнебеларускай i адпаведна польскай прэсы міжваеннага часу ў Вільні, у бібліятэцы Урублеўскіх літоўскай Акадэміі навук і, карацей па часе, ва універсітэце, карысна дапаўняючыся з Валодзем пэўным веданнем заходнебеларускага жыцця пры Польшчы.
Гэта была для мяне сапраўдная вучоба, як быццам на еўрапейскі універсітэцкі лад — слуханне лекцыяў, чытанне адпаведных крыніцаў, дый яшчэ ў большай свабодзе ўспрымання, бо без экзаменаў.
Калеснік пісаў пра тую маю заложнасць. Дадам яшчэ i пра натуральную прагнасць да ведання.
* * *
У кожнага з нас свая мелодыя стылш. Чаму ж ты хіліш, каб я спяваў абавязкова так, як ты?
Бывала, такое хацелася сказаць нават такому рэдактару, як Янка Скрыган, такому стылісту i чалавеку, з якім мы ўзаемна шчыра шанаваліся.
* * *
На старасць людзі дзяцінеюць, а я, так сказаць, юначаю. Можа, i менш хваляваўся нядаўна, чым ад надрукавання першага верша або выхаду першай кнігі, аднак i хваляваўся, i хвалююся, амаль па-юначы, ад новай публікацыі, потым яшчэ i перачытваючы...
* * *
Пішу алоўкам у блакноце, i ўспамінаецца, як у гады маёй вясковай творчай працавітасці ў акупаванай глухамані пісаў абы-чым i абы на чым, то ў школьных сшытках, то ў самаробных «гросбухах» з упаковачнай паперы, сшытых мамінымі «сўканымі» ніткамі.
Адзін з ix, з дробнымі запісамі, першым «зборам» мініяцюр, застаўся ў хаце з усім іншым дабром, на суседскі прагны расцяг ды на здзек паліцаям.
A другі, з якога я ў партызанскай зямлянцы дыктаваў штабной машыністцы Гіце свае аповесці для адсылкі ў Маскву, Максіму Танку, на хаду рэдагуючыся, той свабодна поўны тэкст на ўсякі выпадак спаліў у нашай печы з вялікай жалезнай бочкі. Бо i вясёлая ды вельмі не дурная Гіта ў паасобных наіўнасмелых мясцінах дыктанту прыязна, прыцішана пыталася: «Ваня, ты что — сумасшедший?»
Сёе-тое з майго вясковага архіва засталося, напісанае то пяром, то алоўкам, хімічным ці простым, i я з гэтымі папкамі не расстануся да канца.
* * *
З народнай мудрасці, даўно пачутае: «Лепш хай маё пяройдзе».
У «Слоўніку беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі» падаецца яно так: «Перайсці на карысць другому. Хай маё пярэйдзе».
Тут недзе блізка i кітайскае: «Пераконвай дурня маўчаннем».
Замест таго каб перад ім апраўдвацца.
* * *
Прыцемкам вяртаючыся дахаты, я не разгледзеў да канца ступенькі спуску ў падземны пераход i паляцеў на бетон, ажно звалілася шапка. Пачаў цяжка ўставаць, а з прахожых не хтосьці з мужчын, а жанчына з маладым голасам спынілася i спытала: «Вам памагчы?» Спачатку памкнуўся аднеквацца, а потым адчуў у сваёй старой лапе яе цёплую далоньку i не ад сілы яе, але ад пяшчотнай дабрыні даволі ўдала ўстаў, падзякаваў, нагнуўся падняць шапку... А жанчына тым часам знікла ў рэдкім, мітуслівым натоўпе, таксама ж сгіяшаючыся. Аднекуль i некуды — упершыню i назаўсёды...
Ці «красота спасет мир», ці дабрыня, якая так нам патрэбна?..
Дзевяноста дзевяты
У апошнім леташнім «Нёмане» Адамовічавы «Записные книжки разных лет. 1984-1986 гг.». Чытаецца даволі туга, настолькі яно для самога сябе, вакол «Последней пасторали» i Чарнобыля. Але вось i жывінка, цікавая мне па-свойму: «Погордиться малость, что ли? Я не только предсказал брылевские «Нижние Байдуны», но подтолкнул Брыля к ним — своей статьей «А что же там дальше?».