И то же самое с быковским «Знаком беды». Кожнаму ёсць чым паганарыцца, у гэтым выпадку яшчэ i мне,— тым, што ўсё ж такі, нягаедзячы на сяброўскае «прадказанне» ды «падштурхоўванне», я ішоў перш за ўсё ад самога сябе, па сваіх пазыўных.
* * *
Ёсць у нас меншасці польская, яўрэйская, татарская, будуць, чаго добрага, азербайджанская, армянская... Рускіх так нягожа называць, бо яны ў нас «подавляющее меньшинство». A беларусаў гэтых як быццам i зусім няма. Учора, прачытаўшы ў «Народнай
волі» пра тое, як рыхтуецца перашс i навошта ен задуманы, ажно ў душы пацямнела ад новага наступу інтэграцыйнай «хітрасці». Не дзіва часамі i слязе з'явіцца, калі слухаеш «Магутны Божа», як было ў мяне ўчора, на татарскім свяце ў Коласавым музеі.
* * *
Жыдліцкі коратка павіншаваў навагодняй паштоўкай, у паетскрыптуме дадаўшы: «Іду Тваім следам: пасля аперацыі перастаў бачыць на левае вока». Ад Няўважнага пакуль што нічога няма. У адказ на маё. A ўчора, на акадэмічнай сесіі, у даведніку «Персональный состав» прачытаў, што Навічэнка памёр... яшчэ ў лістападзе 1996-га. Жыва, сумна ўявілася наша апошняя сустрэча ў Кіеве, таксама ў лістападзе, але ж — у восемдзесят дзевятым.
Мой чэх, мой паляк, мой украінец. I такая раз'яднанасць!..
* * *
Думалася днямі i ўчора ўвечары зноў пра мае апошнія рускія кнігі «Сегодня и память», 1986 год, i «От сева до жатвы», 1988-ы. А сёння ўранні думаў пра... хочацца сказаць: багаты запас таго, што хутчэй за ўсё ў перакладзе кнігай мне не пабачыць. З чатырох зборнікаў гам i «Мундштук и папка», i апавяданні, i мініяцюры, i эсэ, i ўсё гэта перакладзена, прапушчана цераз «Нёман». Пішацца, будзе новае i яшчэ, i таксама ж на вылежку...
I гэта ў мяне не сум па савецкім мінулым, але ва ўсе часы законнае жаданне літаратара друкавацца не толькі на роднай мове, але i на мовах іншых, у тым ліку i на рускай, што было ў мяне i чаго ўжо даўно няма...
Пытаюцца часам на літаратурных сустрэчах, ці хацеў бы я пражыць сваё жыццё яшчэ раз, нанава.
А я за сябе не ручаюся, што пражыў бы яго лепш, чым гэтае.
* * *
Адчуванне меры Талстой, што я нядаўна перачытаў у запісах Макавіцкага, лічыў для літаратара першаступенным абавязкам.
Можна дадаць: ва ўспамінах — таксама.
Нават на юбілеях i паніхідах.
* * *
Зноў «польскія беларусы». Не паленаваўся зверыць з двухтомным даведнікам «Literatura polska», колькі ix, старанна сабраных Мархелем у «Расу нябёсаў...», успамінаецца ў тым двухтомніку. Дваццаць сем з сямідзесяці. А нам усё падыходзіць — па прынцыпе геаграфічным, з меншымі i да прыкрасці большымі нацяжкамі ў сэнсе мастацкай вартасці i нашага абагачэння тымі «здабыткамі», якія літаратура іншая, калі злосна сказаць, змятае са свайго стала.
Такое адчувалася i раней, пры іншых нашых вельмі старанных уліках.
* * *
Крутая гушчыня слова i выбуховая магутнасць вобраза. I сярод тых разнамоўных ваяроў, што штурмуюць сцены гэтай паэтычнай крэпасці, i наша светлая руплівіца Ірына Багдановіч.
Чытаючы яе пераклады «Крымскіх санетаў» Міцкевіча, зробленыя з розным поспехам.
* * *
Дзяжа — найсвяцейшае ў хаце. I нейкая няёмкасць адчуваецца, заўсёды мне адчувалася ў тым, што нявесту, дзеля праверкі нерушы, саджалі іменна на дзяжу. Хоць i прыкрыўшы кажухом, відаць, нават i паставіўшы дагары дном.
* * *
Прачытаўшы ў «Нашем наследии», як Ахматава падаравала Лукніцкаму спіс сваіх публічных выступленняў за 1923-1946 гады, падумаў пра свой такі спіс, пачаты з 1981-га, ад даведкі ў Саюз пісьменнікаў, хто колькі выступаў бясплатна, не цераз бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Узяўся прывесці яго ў парадак. Здзіўляцца прыйшлося, перадрукоўваючы, колькі ўсё-такі выступаў а гэта ж i праца была, да якое i рыхтаваўся, i значнасць, патрэбнасць яе адчуваў.
* * *
Заходзіў у «Бярозку», дзе Валодзя Ягоўдзік даў мне нумар свайго «Лесавіка». Сёння зранку, знаёмячыся з ім, быў хораша блізкі да адчування роднай, назаўсёды таямнічай велічы свету прыроды, што чаравала з самага маленства, а цяпер шчымліва перагукваецца з тою зачараванасцю.
* * *
«Дзед здырдзіўся». Лазіў па слоўніках, шукаючы гэтаму слову, вядомаму здаўна, навуковага вытлумачэння. Толькі ў этымалагічным ёсць, а потым, весялей, у старога Насовіча: «Здырдзіцца — выцягнуць ногі».
А «стаць дырда»? Вертыкальна. Таксама ж наша, загорскае.
* * *
Пераглядаю трэці, чацвёрты i пяты тамы новага Збору твораў Купалы.
Ох, гэты цяжкі ды змрочны пяты том!.. З «паэзіяй» трыццатага — сорак другога гадоў, вельмі далёкай ад Яго таленту.
Ніякага асуджэння, a толькі жаль i позірк на падобнае i ў самога сябе.
* * *
...Чытаючы, як ён, Рэмезаў, у маленстве «прикладывался к мощам», выразна ўбачылася, як я, малы, з маміных рук, узяты пад пашкі, прыкладваюся да плашчаніцы, як быццам верачы ў яе сапраўдную незвычайнасць. А потым, само сабою, ведаючы цяпер, што мы з мамай i туды, у царкву, i адтуль ідучы па чатыры кіламетры, а назад яшчэ i прыцемкам, пра нешта ж i гаварылі ў дарозе. I так жа цікава стала: як, пра што гаварылі? Прыдумаць, неяк дагадацца можна, але ж яно будзе прыдумана!..
* * *
У «Полымі» з цікавасцю прачытаў «Маё мястэчка» Васіля Стомы-Сініцы. Цікавасць маю можна апраўдаць i тым, што гадаваўся я ў падобным часе i асяродцзі, але ж таксама i тым, што далёкі, заакіянскі аўтар сваё расказвае каларытна, як добры байдун. Дарэчы, чытаючы, я памятаў сваіх «ніжніх байдуноў». I думалася таксама, што калецтва, як i ў майго Рафалка, дапамагала гэтаму вясёламу назіральніку ў яго таленавітым апавяданні.
Толькі ў пасляслоўі ён палітычна вякнуў: «...у праклятай памяці 17 верасня 1939 году...» З якіх гэта пазіцый?..
* * *
А чаму мне трэба чытаць усё падрад, якая ў гэтым добрасумленнасць, перад чым ды перад кім? Асабліва калі ведаеш літаратурныя магчымасці таго ці іншага маэстра, які вось зноў надрукаваўся, тоўста ці крыху танчэй. Няўжо так многа вольнага часу, a ў перспектыве — дзён, гадоў жыцця?..
Сёння, пачаўшы дзень з Розанава (успаміны яго дачкі ў «Литературной газете») i Дзюрэнмата («Аварыя» ў «Крыніцы», у выдатнай Сёмухавай падачы), падумалася так, згадаўшы часопісную прозу тых з нашых, каго легіш не называць.
* * *
Днямі, як толькі прачнуўся, так i выскачыла ў памяці маміна: «На пахілае дрэва i козы скачуць». Як у народным мудрасць спалучаецца з вобразнасцю.
А сёння вось, у «Народнай волі», адна вясковая інтэлігенгная патрыётка ўспамінае свайго настаўніка роднай мовы, які любіў паўтараць невядома чыё:
Выйдзі, бацька, падзівіся,
да чаго мы дажыліся!
Хата — бокам, клуня — бокам,
i карова з адным вокам.
Ёсць тут i яшчэ два радкі:
Няма сала, няма лою,
маж аладкі хоць смалою.
Аднак захапленне спыняецца на тым «адным воку».
* * *
Нібы жартуючы, крыху паблажліва, аднак калі на розум узяць, са справядлівай удзячнасцю думаем дый кажам: а хто нас чытаў бы, каб не графаманы?..
А тут вось, далей пераглядаючы добрую кнігу Ніны Гаўрош «Слоўнік эпітэтаў беларускай мовы», думаецца i пра мовазнаўцаў, з яшчэ больш сур'ёзнай удзячнасцю, Вось хто чытае нас, так многа i так уважліва.
I пра шчырасць ix трэба сказаць, бо гэта ж з ёю яны накіраваліся ў такую дарогу жыцця, дзе болей працы, чым наедку ды пашаны.
* * *
Во, i яшчэ адзін пнецца быць вельмі сучасным, усё ў яго «аповедзе» на адных намёках, на глыбакадумным недагаворванні... А я, прачытаўшы цярпліва, амаль пазяхнуў: не хапала яшчэ здагадвацца, што тут у цябе да чаго!..
* * *
...сказала, што ў Куляшова лермантаўскі радок «и звезда с звездою говорит» гучыць значна лепш: «зорка зорцы голас падае». Мне было прыемна пачуць гэта, бо i самому той радок Міхаіла Юр'евіча заўсёды адчуваўся ад збегу зычных цяжкаватым.
У «Немане» разумны артыкул Бугаёва пра Куляшова, ад чаго мне цьмяна прыгадалася нядаўна прачытанае ў «Навінах» молада-цынічнае, што Куляшоў маўляў, аўтар верша «Камсамольскі білет» i яшчэ чагосьці іншага. Няўжо гэты верш, якім савецкая педагогіка доўга ды бязлітасна барабаніла па мазгах нялетніх чытачоў трэба абавязкова згадваць так, нібы ён закрэслівае ўсё іншае ў таленавітага, высокакультурнага паэта?.. Нікуды ўжо не падзецца ад тага, што i ў Купалы, i ў Коласа, i ў маладзейшых, шануючы ў ix па-сапраўднаму іхняе, галоўнае, нямала вольнай-нявольнай палітычнай рыторыкі трэба адшалушваць ды па магчымасці забываць. * * *
* * *
Абагдарыць снеданне, абед, вячэру ці так які пачастунак,— абы-як падрыхтаваць тое, што з Божага дару. Такое чуецца ў гэтым слове з маіх родных мясцін. Няма яго ні ў тлумачальным, ні ў паўночназаходнім слоўніках. А вось узяло ды само прыйшло з дал ёкай памяці.
* * *
«Пісаць для вечнасці» — гэта не з думкай пра вечнасць твайго слова, а з належнай настройкай на тое, што па-сапраўднаму жывое i застанецца жыццём.
I няма чаго кпіць з тых, хто ў гэтым паслядоўныя, не мітусяцца.
* * *
Недаперачытаная з дзён свежай жалобы кніга Навума Кісліка «Лестница лет».
Паспрабаваў нібы чапляцца: мова вывучаная, месцамі кніжная, не ўсюды ад сэрца, больш ад розуму. А потым i такое:
Льнут к стеклу любопытные листья,
тень нетерпенья дрожит на стене:
праздник предвидится в скромном жилище —
добрая книга лежит на столе.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Выключим радио, двери закроем,
ясного света побольше дадим,
чтобы ничто не мешало — запоем
праздновать встречу один на один.
Строфы — першая i апошняя, але адчуванне ўсё. I так добра, люба вядомае.
Можна i з іншых вершаў выпісаць падкрэсленае на палях. Паэзія. Немітусліва-ціхая паглыбленасць у яе. I робячы сваё, i памагаючы другім добрымі перакладамі. За што i ад мяне ў душы паўтарылася: «Дзякую!»
* * *
«Якое жыццё, такая i літаратура» — у сэнсе адлюстравання.
Значыцца, жыццё як мага ніжэй апусціць i туды ўжо цягнуць літаратуру?..
* * *
Пасмяротны Поўны збор твораў. На тое, каб пакараць маю памяць доказамі, колькі непатрэбнага i шкоднага я напісаў?..
* * *
Ноч. Уключыўшы святло.
Каб хацеў паплакаць па тых, што адышлі, дык i паплакаць няма з кім.
Апошні з найбліжэйшых — Шура, пляменнік, але амаль равеснік i блізкі, як брат, пра якога думаю, якога бачу прыступамі, зноў ды зноў. Штуршкі бываюць i такія, што ўспамінаецца евангельскае: «Душа моя скорбит смертельно». На такой ужо, здаецца, набліжанасці. I неяк нібы ненатуральна не страшна ад гэтага. Відаць, таму, што яшчэ не на ўзмежку.
* * *
Паэзію Пушкіна я любіў заўсёды. Вось перачытваю «Анегіна», упрыкуску два пераклады, Куляшова i Тувіма, час ад часу заглядваючы ў арыгінал. I адчуваецца — не перачытваю, а чытаю зноў як новае, з дакорам самому сабе, што не так, як належыцца, чытаў гэта, хоць i неаднойчы, але не ўчытваючыся ў глыбіню.
* * *
...Плачу ад Танінай закаханасці, ужо з дарослай унучкай, з яе чыстай красою параўноўваючы тую, душой паэта народжаную барышню, якая сутыкаецца юнай душой з суровай ды глыбокай, мудрай пяшчотнасцю нянінай народна-жаночай душы, якую Пушкін даваў нам, напэўна ж, бачачы сваю Арыну Радзівонаўну. Недзе ж чытаў я, што Радзівоніха была беларускай, што зусім верагодна ў тым этнічным паграніччы. А памятаючы яшчэ i пра эфіопскае паходжанне Аляксандра Сяргеевіча, чытаючы цяпер яго на трох мовах адразу, хораша адчуваецца агульналюдское.
Вельмі шкада, што якраз на тым XV раздзельчыку, дзе маэстра Тувім усклікнуў, як на развітанне: «Tatiano, o Tatiano miła!», пераклад яго незваротна абрываецца, а далейшы, Важыкаў, гучыць не так дасканала ў паэтычнай адэкватнасці.
* * *
Інтэграцыя, аб'яднанне пагражае нам не толькі цынкавымі трунамі ды «отдельными фрагментами тел» з гарачых пунктаў недаразваленай імперыі, але i раепраеторамі Поўначы i Сібіры, якія засумавалі па новых «нацдэмах» — катаржанах ды ссыльных...
* * *
Цытаваць належыцца звычайна класікаў, а мне вось спадабалася ў маладзейшага ды знешне нягучнага рускага сябра па прафесіі такое, што нават i перакладу:
«Для таго, хто піша, што б ён ні пісаў, самае цяжкае — не сацыяльны прыгнет, не цэнзура, не безграшоўе, не пахворванне, а час, калі не пішацца. A калі пішацца — няма ні хваробаў, ні безграшоўя, ні цэнзуры ці сацыяльнага прыгнёту, цяпер яму — дарогу дай! — ён зноў шчаслівы».
Паэт Федзя Яфімаў. Калі я званіў яму, мы гэтай мудрасцю, гэтым крэда падзяліліся весела, кожны, вядома ж, успомніўшы ў душы сваё.
* * *
Адчуваючы патрэбу i абавязак сказаць пра тое добрае ў бліжнім, што не павінна разам з ім пайсці ў нябыт, трэба ці ўмець, ці вучыцца асцярожна абыходзіць ягоную гразь, ці моўчкі, цярпліва перабрыдаць цераз яе, i думаючы пра блізкі надзейны бераг, зямлю, апору пад сабой, i падмацоўваючыся разуменнем, што гразі, такой самай ці большай, нямала i ў цябе самога, але ж не ўвесь ты ў ёй, а ёсць яно, добрае, светлае i ў табе, як i ў тым другім, пра каго ты хочаш сказаць неабходнае. Памагай табе Бог у цярплівым маўчанні!
* * *
«Мы далі б вам большую аўтаномію, чым даюць рускія». З такой нахабнай прыязнасцю гаварыў мне гэта пан Я., польскі прафесар, увосені 1987-га, ідучы побач па нашай зямлі.
Так думаюць дый гавораць i рускія дэмакраты, на свой лад, лічачы не менш нахабна, што i яны маюць нейкае права камусьці даваць або не даваць, грубай, бязлітаснай сілай не дазваляючы яму па боскаму, па чалавечаму праву браць належнае самастойна.
Такая ўжо доля слабейшых, калі ix няхай сабе i дзесяць мільёнаў, як нас, або значна менш, як лужыцкіх сорбаў ці кашубаў, або i значна больш, як украінцаў ці курдаў.
* * *
Два маладыя беларусы, журналіст i ксёндз, адказваючы па радыё на пытанне перыферыйнага слухача, ці муж i жонка, якія ў каханні ды згодзе пражылі сваё на зямлі, i на небе будуць таксама разам, доўга i цьмяна блытаюцца ў біблійных цытатах, богведама куды падзеўшы сваё юначае, здаровае адчуванне гумару. Ну i што там старый праведнікі будуць рабіць на тым небе, у штодзённым бясконцым святкаванні — у «дурня» гуляць, глядзець тэлевізійныя серыялы, маліцца ўдзячна за вялікапанскі догляд?..
* * *
Чытаючы па-польску славенца Драга Янчара, «Terra inkognita», успомніў пляменніка Шуру, як ён, маладзенькі тэхнік-лейтэнант у танкісцкім камбінезоне, абараніў ад магутна-нахабнага казака дзяўчынку з венгерскай сям'і, у якой спыніўся. Казак з лаянкай страшыў яго аўтаматам, а Шура сказаў, што «пісталет у мяне бліжэй», бо ў кішэні камбінезона, а не за плячыма, як у цябе... Злосць на злосць, аднак пасля абаронца быў вельмі рады, калі тая казацкая часць у той самы дзень пакінула вёску, у якой танкісты яшчэ заставаліся.