* * *
Студзеньская «Rzeczpospolita», святочны дадатак «+ Plus Minus», фрагменты з дзённіка Анны Кавальскай:
«4.XI.61. Жукроўскі гаварыў. Бранеўскі, хворы на рак горла, атрымаў у шпіталі ад міністра кошык з апельсінавым сокам. Сказаў: «У мяне ўсё ёсць. Хай пан міністр пашле гэта ад мяне Карнацкаму ў турму».
Ежы Карнацкі быў арыштаваны два месяцы перад гэтым. У яго забралі дзённікі. Кавальская трывожылася, што гэта зашкодзіць многім, каго ён там згадвае. I яе, i Карнацкага я, на жаль, не ведаю бліжэй. Мне толькі роднасна бліснуў здалёк Бранеўскі —мужным характарам, звонкімі вершамі...
* * *
У Ластоўскага каменаклёў — майстар па выклёўванні надпісаў на валунах.
Перакладчык з лацінскай мовы Шатон да месца i дасціпна карыстаецца словам святуля.
A ў Макаля — таксама ўпершыню сустрэтае — безвач.
* * *
Дзябёла-пануры дыктар ледзь не ўдушыўся словам фан-ду-мен-та-ліст, пераможна ўзяўшы яго з другога прыступу ды іменна ў такім гучанні.
...Даволі культурны каментатар стараецца ажно так: «Вера, надзея i каханне». Як не ведаючы, што гэта ж яшчэ i імёны, дзе трэцяе — Люба, Любося, Любоў.
...Замест бізнесмен у нашых рупліўцаў пра роднае слова ёсць двухмоўны наватвор — бізнесовец. Не меней гучна i вясковец, замест спрадвечнатрадыцыйнага, проста прыемнага селянін. Нават i радыёперадача такая: «Для вяскоўцаў i пра вяскоўцаў» — зубное цаўканне кожную раніцу.
...Маладая дыктарка дробна ды ясненька сячэ перакладзенае іншымі: «З-за гэтага каштавала туды паехаць». У сэнсе рускага стоило.
...Зрэшты, i ў сталічнага карэспандэнта радыё «Свабода» неяк пачулася: «Тады яму апранулі кайданкі». А потым — яшчэ лепш, ажио боязна, што можна i не паверыць: «Ён апрануў боты»... Усё роўна ж ад аднаго надевать.
* * *
Увосень 1988-га, на адным з трыумфальных мінскіх канцэртаў Данчыка, у перапынку да мяне падышоў малады мужчына, сказаў, што ён настаўнік, сын Пятра Конюха, нядаўна быў у яго ў Канадзе. «Бацька вас памятае»,— дадаў з прасцяцка-шчырай усмешкай. А пра Данчыка пахваліўся, што з бацькам яны сябры, што Данчыку той памагаў ставіць голас.
«За польскім часам», як у нас гаворыцца i сёння, з Пятром у мяне нейкай большай блізкасці не было. Ён нашмат старэйшы за мяне, хоць такая розніца ва ўзросце не перашкаджала мне сябраваць з іншымі старэйшымі хлопцамі ў нашым мястэчку Турэц, аднак яны былі «кніжнікі», чым Конюх, помніцца, асабліва не вызначаўся. Наколькі я ведаю. Аднак я паслаў яму сваю новую кнігу «Ад сяўбы да жніва», атрымаўшы ў яго сімпатычнага сына адрас.
Ці гэта таму, што Канада ўсё-такі далекавата, а мы ўжо былі старыя i тады, ён на дзевятым, а я на восьмым дзесятку, з перапіскай не вельмі спяшаліся, наша збліжэнне наладжвалася з вялікімі паўзамі. Кнігу паслаў я напрадвесні, ён напісаў мне пад восень. I прыемна было, што наш славуты ў замежжы спявак піша... ну, земляку-пісьменніку, што паміж намі, людзьмі роднай культуры, нарэшце наладжваецца нейкая лучнасць. Трохі дзіўным, нават i смешным здалося тое, што ў пісьмо, напісанае дастаткова прыстойна па-беларуску, была ўкладзена дваццацідоларавая купюрына. Але ж i прыемна было, што там, у Новым Свеце, мяне крыху ведаюць. Пятро спасылаўся на Вітаўта Тумаша, «каторы напісаў некалькі кніг аб Ф. Скарыне», а да таго яшчэ «ён твае кнігі выкупліваў у савецкім магазіне ў Нью-Ёрку i многім беларусам высылаў...».
Пасля пэўнай паўзы я паслаў Пятру альбом пра мяне, напісаўшы, што гэта — «напамінак пра нашы родныя мясціны». Пасля ў маэстра была спроба пабудаваць сабе домік у тых родных мясцінах, i ён цераз сына звярнуўся да мяне па магчымую дапамогу. Я пачаў варушыцца, але, як неўзабаве аказалася, дарма,— бязладдзе старое змяшалася з новым... А тады наступіла яшчэ даўжэйшая паўза — да некралога ў заакіянскай газеце «Беларус», падпісаным яшчэ адным земляком, маладзейшым за нас абодвух, Янкам Запруднікам, Сяргеем Вільчыцкім з Міра.
Дарэчы, у некралогу адна істотная недакладнасць. «У Італіі ён апынуўся,— піша Запруднік пра Конюха,— як i шмат хто з колішняй Заходняй Беларусі, што былі ў 1940-1941-м вывезены ў Сібір, праз маршрут Іран — Ірак — Палестына ды паходы польскага генерала Андэрса». Пятро Конюх не быў вывезены, ён дасканаліўся ў расійскім Ржэве на ільнаводчых курсах, жыў там адзін, без жонкі i дзетак, дзе i застала яго вайна. Як былы польскі жолнеж, здаецца, нават i капраль, трапіў да Андэрса, ну i гэтак далей.
Я змалку ведаў гэтую сям'ю. У школу хадзіў з Пятровымі маладзейшымі братам i сястрой, мой брат служыў у польскім даваенным войску разам з Пятром, які пасля ажаніўся з адной з маіх школьных сябровак. З ёю я сустракаўся ў пасляваенны, нялёгкі ў яе, бязмужны час. Бачыў i сына іхняга, будучага настаўніка, а тады студэнта, што на «гулянні» ў нашым вясковым клубе ахвотна i хораша іграў на акардэоне, які яму, як з пашанай гаварылася, славуты бацька прыслаў, здаецца, з Італіі.
Ад некралога спакваля, з лёгкім усмешлівым сумам у памяці паўтарыліся некаторыя малюнкі школьната маленства.
Як мы крыкліва-весела назіралі за спартыўнымі спаборніцтвамі пажарных камандаў з розных вёсак гміннага наваколля. Верхам на слізкім бервяне, высакавата над зямлёй, з мяшком у правай руцэ, напалавіну ці менш напоўненым сенам або саломай,— так збівалі адзін аднаго з бервяна. І ніводзін не мог утрымацца на ім — усіх збіваў дужы ды спрытны Конюх. Найлепш запомніўся мне толькі адзін са збітых. Вузкатвары ды белабрысы дзяцюк з недалёкай вёскі Лядкі, адкуль пасля, ужо ў савецкі час, нястомны ў сваіх фальклорных пошуках Генадзь Цітовіч вывеў у людзі «Лядкаўскую кадрылю». Сустрэўшыся з тым лядчанінам у партызанах, я ажно засмяяўся міжволі, як быццам зноў убачыўшы той жах на яго кадрыльнай белабрысасці пад сіняй пажарніцкай канфедэраткай, у момант горкага падзення з бервяна на вытаптаную траву...
Успомнілася таксама, як Пятро, які для нас, падшыванцаў, быў найгалоўнейшым у нядаўна арганізаваным духавым аркестры пажарнай каманды — гарністам. На кожным з паньствовых святаў ён іграў на сваім горне збор на пачатак урычыстасці. Спачатку, пакуль ён няспешна ды важна зыходзіў з ганка Людовага дома, выходзіў далей на «места», як называлі тады местачковую плошчу, спыняўся на пагорачку, мы, меншыя школьнікі, суправаджалі яго захопленай чарадою. А пасля заміралі ў чаканні, калі ён уздымаў сваю ярка-бліскучую трубку да прыкметнай таўстагубасці i — нарэшце!— іграў заклікаў!..
I такое яшчэ. Не памятаю нават, ці я гэта бачыў ды чуў асабіста, ці ўяўляю з чужое падачы з таго часу, калі ўжо ў царкву я сам, дастаткова крамольна начытаны, не заходзіў.
Як зноў жа Конюх, Пятро, яшчэ i найлепшы спявак у добра наладжаным царкоўным хоры, выходзіў з кліраса да аналоя, крыху не на самую сярэдзіну паўналюднай, урачыста аціхлай царквы, i грымотна чытаў сваім магутным басам «Апостала». Рэчытатыў быў такі, што празрыстыя вісюлькі панікадзіла над чытальнікам дрыжалі, гайдаліся i крыштальна пазвоньвалі...
...Улетку 1998-га, калі ў нашых раённых Карэлічах святкавалася двухсотгоддзе Яна Чачота — таксама ж земляка! — Пятро па запісе ды з вечнасці спяваў нам велічна натхнёную «Магутны Божа»...
* * *
Што за дурны звычай — хваліць аднаго ў дакор другому, трэцяму, якія тут па сутнасці ні пры чым!.. Нібыта нам цесна побач.
А той, што хваліць, не надта i хавае, не можа схаваць у падтэксце самога сябе. Я, маўляў з тымі быў, што яго блізка ведалі, што хвалілі яго раней ды больш, чым усе іншыя...
* * *
...У палавіне снежня ён званіў мне ўвечары пра ўражанне ад майго «кнігазбораўскага» тома «Запаветнае», весела віншаваў, i тады гэта было мне прыемна, а цяпер, успомшўшы, i горыч дадалася. Ягоны том вось-вось павінен выйеці там, а я яму не адудзячуся віншаваннем...
Калі ішоў на развітанне, думалася, што на ім законна, заслужана будзе вельмі шмат людзей. Гэта ж Мікола Ермаловіч!.. А як выходзілі, услед за труной, з былога Дома літаратара, я нават ціха спытаўся ў найбліжэйшых: «А дзе ж маладыя?..» Згадалася пахаванне Гаўрылы Іванавіча Гарэцкага, калі можна было спытацца таксама. Ды тое ж было ў канцы 1988-га, за гэты час адны маладыя пасталелі, другія, яшчэ маладзейшыя, увайшлі ў строй, а належнай адказнасці ў грамадскіх, нацыянальных справах не пабольшала...
* * *
Прызнацца, што ты зрабіў або неаднойчы рабіў штосьці, кажучы наймякчэй, не так, а то i зусім не так, i гэта ўсё — такое пакаянне?..
А не сказаць пра сваю віну, моўчкі, ледзь не няспынна цярпець дакоры сумлення — гэта лягчэй?..
А перад кім жа каяцца?..
* * *
Учора неяк ясней убачылася пошлая дробязнасць літаратарскай паўсядзённасці, чаго ў маіх запісах нямала. Ужо цяпер трэба праполваць ды адсейваць тое, што не цікава, не патрэбна ўяўнаму чытачу, а калі падумаць шырэй, на большую перспектыву — каму будзе зноў жа цікавай, а то i патрэбнай тая важданіна з мноствам імёнаў, з накідамі вобразаў людзей, у якіх i тады, калі яны існавалі са сваімі мепамернымі прэтэнзіямі, не было за душой нічога сапраўднага, а тым больш нічога не засталося надалей, што ўжо відно крыху здалёк, а потым будзе i яшчэ відней.
* * *
Беларуска-руская, а то i з польскай прымессю («Я бальны, бесскрыдлаты паэт»), калі сказаць пасучаснаму, трасянка не змагла сваёй, даруй, Божа, пявіннай неахайнасцю прыглушыць сапраўдную паэзію Максіма Багдановіча.
Аднак вельмі прыемна бывала ў лепшых перакладах яго вершаў на рускую або ўкраінскую мовы (за даўнасцю не памятаю, чыіх персанальна, але добрае ўражанне, пачуццё задавальнення ўдзячна помніцца здаўна), або на польскую, у выкананні закаханага ў Багдановіча таленавітага Яна Гушчы, калі тыя моўныя недахопы, тая трасянка знікалі ў перастварэнні добрым! i выдатнымі майстрамі на мовы чысцейшыя ад неабавязковых запазычанняў, дасканалейшыя ў сваёй нацыянальнай культуры.
* * *
У густой, шматфарбнай, але ж i запаволенамаруднай прозе Марселя Пруста («По направлению к Свану») блізкім здалося такое (перакладаю крыху скарочана):
«Вялікае адрачэнне старасці (...) можна назіраць у канцы жыцця кожнага чалавека, старасць якога зацягнулася, нават у самых даўніх, гарачых каханкаў, у сяброў, злучаных найцяснейшымі повязямі духоўнага сяброўства, калі, пражыўшы пэўную колькасць гадоў, яны раптам перастаюць ездзіць або проста нават выходзіць з дому, каб пабачыцца, перастаюць перапісвацца, бо настае разумение, што на гэтым свеце ўсё для ix закончана».
Пражыў ён, Пруст, палавіну майго, раман гэты напісаў саракагадовым, i можна толькі праніклівасцю таленту апраўдаць такое разумение старасці. У параўнанні з ім, жыццё маё зацягнулася, аднак жа i адчування, што «кантакты закончаны», на шчасце, яшчэ няма, ёсць чым адбівацца, на што мець надзею, чагосьці добрага чакаць.
...Як ні туга ідзе, дацягну чацвёртыя сто старонак. Другая частка («Любовь Свана») цікавая таленавітавобразным наказам пустаты існавання так званых вярхоў, наводзіла на рэвалюцыйныя думкі, нагадваючы, як зразумела ўспрымаліся яны ў раннім вясковапрацоўным юнацтве са старонак Талстога, найперш — у пазычанай у суседзяў кнізе без вокладак i добратакі патрапанай, дзе была «В чем моя вера?».
* * *
«Последняя любовь», зборнік апавяданняў нобелеўскага лаўрэата Ісака Бешэвіч Зінгера, які прачытаўся па прычыне i той, што шмат гаворыцца там пра Польшчу, пераважна даваенную, сёе-тое нагадваючы мне з вядомага, а то i перажытага. Ды не Шолам-Алейхем гэта з яго светлым смехам, а, кажучы па-польску, drugi, inny żydek, у якога дзеля моднай сучаснасці зашмат каравага, а то i смярдзючага «шэксу».
* * *
У свой час, ужо зусім адзін, самастойна закончыўшы другую частку «Блакаднай кнігі», Алесь Адамовіч расказваў мне, што Даніла Гранін, які наогул не надта прылажыўся да працы i над першай часткай, a ў напісанні другой i цалкам не прымаў удзелу, адчуў няёмкасць i прапанаваў Алесю другую частку падпісваць толькі сваім прозвішчам, з чым той, вядома, не згадзіўся.
А вось у «ЛiMe» за 19.V Міхась Тычына кажа, што ў Санкт-Пецярбурзе нядаўна «Блакадная кніга» перавыдадзена i аўтары пастаўлены ўжо не па алфавіце, а з Граніным наперадзе... Няўжо ж i ён, Даніла Аляксандравіч, мае да гэтага дачыненне? Ці самі выдаўцы падышлі тут «со смыслом»: усё ж такі старэйшы брат?..
* * *
«Кнігарня пісьменніка». Завал літаратуры рускамоўнай, i амаль нічога беларускага. Як выдаецца, так i прадаецца. Самасільна рыхтуюць нас да братняга ўз'яднання...
* * *
У Таварыстве дружбы яўна было зацесна ад збою людзей, што прыйшлі на польскі прыём, людзей у пераважнай большасці маладых, незнаемых. Дрэнны настрой пачаўся ў мяне ад урачыстай часткі. Пасля гімнаў на скрыпках, дзе пасля іхняга, за дзвесце з гакам гадоў загартаванага ў змаганнях, наш прапілікаўся нейкім часовым, няпэўным дадаткам. Польскі пасол дастойна i зусім прыстойна выступіў на беларускай мове, сцісла i ясна паведаміу пра значэнне іхняй Канстытуцыі 3 Мая, таксама двухвекавой, што стала ў сусветнай гісторыі побач з амерыканскай i французскай. А тады наш вертыкальшчык, якога мне з-за спінаў ды галоў нельга было ўбачыць, па-руску ды па-казённаму суха, коратка i ледзь чутна прабубніў сякое-такое віншаванне. Пасля чаго пачаўся ўсеагульны наступ на фуршэтныя сталы i гамана.
Стому i нуду адчуў я душой i нагамі адразу, ды так, што пасля шклянкі грэйпфрутавага соку i палавінкі банана падаўся на выхад, дамоў.
Паважаць нас,— думалася,— можна толькі з дыпламатычных меркаванняў.
* * *
Як гэта добра, хораша,— чытаючы пра выдатнага паэта заслужаныя ім словы нашай удзячнасці, узяць з паліцы ягоную кнігу i перачыгаць, яшчэ бліжэй прыпомніць шчырыя словы аўтографа. Як гэта: «Дарагому Івану Антонавічу Брылю, з вялікай павагай i нязменнай любоўю. A. Пысін. 17.XII.80». У першым томе яго чырвонага двухтомнічка.
* * *
Выступаючы не па напісаным, амаль заўсёды штонебудзь важнае забудзешся сказаць. Так у мяне, у слове да маладых перад пачаткам іхняй рэспубліканскай нарады, павінна было гучаць наступным чынам: «...Прыемна, што на такіх нарадах я ніколі нікога не павучаў, як трэба пісаць, не гаварыў высокіх, тым больш партыйных пропаведзяў, але заўсёды быў адкрыты да творчай дружбы i ca старэйшымі, i з маладымі. Не ведаю, як з гэтым цяпер у вас, а мы калісьці чыталі адзін аднаго да здачы рукапісу ў часопіс або ў выдавецтва. Магу сказаць, што Таўлая, Мележа, Калесніка, а пазней Янкоўскага, Караткевіча, Стральцова i некаторых яшчэ я чытаў спачатку ў рукапісах, а потым ужо, калі сябры адыходзілі назаўсёды, творы ix з сумам i з радасцю перачытваліся...»
А я якраз спыніўся на «партыйных пропаведзях», а далейшае выскачыла з памяці, хоць i я ж да мікрафона прызвычаены нядрэнна. Іншае, што палічыў патрэбным сказаць — сказаў: i тое, як «раней i кахалі не так, i пісалі не так», наіўнасць уласцівая кожнаму новаму пакаленню, якая з часам паступова праходзіць. Аднак пажадаў, каб маладосць захавалася ў ix на ўсё жыццё, як на ўсё жыццё i пісьменніцкае самавуцтва. Сказаў таксама, што мне такія нарады помняцца, перш за ўсё, вобразамі ix удзельнікаў, якія, у свой час з'явіўшыся ўпершыню, спакваля ўвайшлі ў літаратуру назаўсёды,— Караткевіч, Быкаў, Разанаў, Купрэеў, Пархута...
Прыемна было, што сабралася так многа моладзі, амаль зусім незнаёмай. Гэта нядрэннае сведчанне пра імкненне маладых да роднага слова. Колькі ix выядрыцца ў сур'ёзных літаратараў, гэта пакажа час, a ўжо ж i сёння, асабліва сёння добра, што яны — ідуць.
* * *
Сам выдае загад, дурны i шкодны, i сам лічыць яго законам, які нам иельга парушыць.
* * *
Вось i зноў успомнілася з талстоўскага «Фальшивого купона»: забойца некалькіх чалавек пад канец жыцця пачаў адчуваць свае віны, грахі. I што? На колькі стагоддзяў трэба прадоўжыць яму існаванне, каб ён зрабіў i штосьці добрае для пэўнай раўнавагі, калі наогул можна дараваць ужо не ўсё, a хоідь бы адно забойства добрай, мілай бабулі?..