Блаславёная краса маленства, у якой ты сёння жахлівай небяспецы!..
* * *
На вечары я выступаў. Падаравалі вялікую ружу i маленькую кніжыцу вершаў Мікалая Рэрыха з загадкавай назвай «Цветы Мории». Дома гэтай «Мории» ў слоўніках не знайшоў. I смаку ў вершах, калі зусім па шчырасці, не асабліва дабраў. Найлепшьт — «Наш путь», зноў жа пра чысціню ды хараство маленства, якое не трэба, не можна абражаць. А далей, у іншым вершы, пад назвай «Я сохраню», надоўга спыніў увагу радок:
Мысли я погружу в тишину.
Двухтысячны
Проста бутэлька, невядома, ад чаго. Яе, глядзі ты, яшчэ i не адмыеш. А то i з пашкоджаным рыльцам, на пункце не прымуць. Нехта шпурнуў яе понізам або i плазам пакаціў па лёдзе так удала, што ад рачнога берага яна не блізка... А можа, i добрая, што тут здалёк здагадвацца, трэба зірнуць.
Трэба дык трэба. Пайшоў. Адзін дагэтуль на паркавай дарожцы. I праваліўся, крыху не дайшоўшы да знаходкі, ужо на даволі глыбокім. Аднак, на шчасце, дзірка-палонка ў даўнавата адліжным лёдзе аказалася круглай, толькі каб шухнуць туды старчма. А ён паспеў яшчэ распасцерці рукі, затрымаўся над лёдам галавой i плячыма. I дзіка закрычаў. Стараваты пенсіянер, а можа, i бомж які, каму таксама ж хочацца жыць.
Той, што падбег яго ратаваць, маладзейшы, здагадаўся абламаць нізка навіслую галіну дрэва, але на лёдзе яна аказалася закароткай, не даставала да крыкуна, i выратавальнік, прыгнуўшыся, асцярожна пасунуўся нагамі раз, яшчэ i яшчэ раз наперад, падсоўваючы туды найпершае, найтанчэйшае голле... Ды ўсё ж i ён праваліўся. На шчасце — не на глыбокім.
Над берагам гарадской ракі, над правым, яшчэ аснежаным адхонам — вышэй праходзіць аднабокая вуліца з паднебнай, з парку гледзячы, градою шматпавярховых дамоў. Яшчэ раз падкрэслю словы на шчасце,— праз адно з безлічы вокан, што зверху глядзелі на раку i парк, нехта «спасены», як сказала б мая маці, заўважыў тапелыдаў, пазваніў у «хуткую дапамогу», яшчэ лепш — пажарнікам.
Мокрых, азяблых, смяротна перапалоханых выцягнулі на бераг (пажарнікі), узялі ў цяпло спецыяльнай машыны (медыкі) i памчалі туды, дзе ратуюць далей.
...Людзі, якіх тым часам паспела крыху сабрацца, спакваля, гамонячы, разышліся.
Не зусім. Бо калі я стомлена дайшоў сюды i прысеў на падсохлай за сонечна-ветраны дзень выгоднай лаўцы са спінкай, на другім баку асфальтаванай алейкі, бліжэй да ракі, яшчэ стаялі дзве пажылыя жанчыны, трэба думаць, не ўсё дагаварыўшы. Потым адна з ix развіталася i пайшла ў свой бок, а другая накіравалася да мяне.
— Не прастудзіцеся, яна ж халодная,— сказала пра лаўку, нібы замест прывітання. I расказала, зусім незнаемая, пра ўсё здарэнне. Нават прапанавала перайсці туды, дзе яны толькі што стаялі, i паглядзець уніз, на лёд.
Дзве нястрашныя зводдаль палонкі, ужо зацягнутыя лядовай крошкай. Тая галіна, што аказалася закароткай. А так — праплешыны шэрага, наздраватага лёду, a бліжэй да стрыжня — адкрытая вада без толку i патрэбы развяснелай у пачатку лютага ракі.
Пустой бутэлькі на лёдзе не было,— думай што хочаш...
Яшчэ слухаючы гаманкую жанчыну, падумалася: а што каб гэта я нагадзіўся на першага крыкуна раней за таго, што з галінай, каб гэта мне, амаль бездапаможна цяжкаму ў доўгім кажусе з непаслухмянымі нагамі, з ходу прыйшлося выбіраць паміж ганьбай страху, «разумнага разліку» i адчаем абавязку?..
* * *
Кожны дзень хацелася б пачынаць, як малітвай, нейкай добрай справай, патрэбнай працай. А я апошнім часам, ды ўжо й даўнавата, толькі чытаю. Добра, што хоць сапраўднае (Бунін, Талстой) або патрэбнае (чацвёрты том Федароўскага, слоўнік Ластоўскага), пацяшаючы сябе тым, што хоць абы-чаго ды абы-як не пішу, шануючы свой, нялёгка набыты, узровень.
* * *
У маім цяперашнім, як бы сонным існаванні прыходзіць i такая думка, такія думкі, бо неаднойчы:
Ёсць нешта, што я павінен зрабіць, а не раблю, i прыйдзе той час, калі ўбачу, што іменна павінен быў зрабіць, а не зрабіў!..
* * *
Чалавек жыве, жыве, а потым памірае, як быццам i не падумаўшы, што гэта ж — назаўсёды.
* * *
Я i раней быў не занадта прыткі абараняць свае творы ад крытычных нападкаў у друку, у чытацкіх пісьмах i ў вусных або ў ананімна-запісачных пытаннях на літаратурных сустрэчах. Тым больш цяпер, калі ўжо я даўно бацька i даўнавата дзед, не толькі па-сямейнаму, але i ў літаратуры. I ў гэтым не толькі старэчая абыякавасць, але i нармальная стома ды адпаведнае справе жыцця рашэнне — няхай яны, мае кнігі, i далей абараняюцца самі.
* * *
I на гэтай сустрэчы — на юбілеі сям'і Рэрыхаў — да мяне звярнуліся з мікрафоннай просьбай — расказачь, пра што буду гаварыць у сваім выступленні. Тэлевізійнікі нашы, якім гэта зручней, чым крышку пазней запісаць выступление, якое ў мяне не на паперцы, a ў памяці, да якога я рыхтаваўся ў думках, каб сказаць сваё адзін раз.
I гэта ўжо не ўпершыню, такая іхняя «прафесійнасць», i кожны раз яно абурае.
* * *
I день іде, i ніч іде.
I голову схопівші в рукі,
Дивуешся, чому не йде
Апостол правды i науки!
Так мог, за чатыры месяцы да смерці, пісаць палымяны пакутнік Шаўчэнка.
Лягчэй было б яму сёння,— падумалася, зноў прачытаўшы ў газеце пра з'яўленне ў нас яшчэ аднаго апостала. Не праўды, не навукі, a нацыі, што, відаць, яшчэ вышэй.
* * *
Бунін у сваім «Освобождении Толстого»: «Политика, говорил Гете, никогда не может быть делом поэзии».
Мог ли быть политиком великий поэт Толстой, душа, с детства жившая стремлением к «важнейшему»?..»
Не смейцеся, я прымерваюся не да вялікіх, а да справы паэзіі, найважнейшага.
...У Буніна, пасля Талстога, перайшоў на Чэхава. А там i тое, дзе нельга не засмяяцца:
«Есть большие собаки и есть маленькие собаки, но маленькие не должны смущаться существованием больших: все обязаны лаять — и лаять тем голосом, каким Господь Бог дал».
* * *
Прачынаўся рэдка i ўсё блытаўся то ў сне, то ў яве з гэтым i зусім не i n мм тэкстам, нібы маім i не маім, сам бачачы ўсё нібы збоку... Цягіер без чвэрткі пяць, i ўжо надаўжэй не засну. Толькі лягчэй, зноў жа то ў сне, то не ў сне блытаючыся ў тым дзесятку сшыткавых старонак, якія я, устаўшы, буду перадрукоўваць...
I не смешна мне гэта, i нібы зноў жа збоку бачыцца далейшае старэнне, без панікі i без завышаных прэтэнзіяў успомніўшы славутае: «Не мешайте. Павлов работает».
* * *
У аповесці Барыса Зайцава «Голубая звезда» каторы ўжо раз называецца Звянігарад, у якім я ніколі не быў. Успамінаецца спалучэнне «звянігарадскія салаўі», якіх калісыді, больш за трыццаць гадоў таму назад, слухаў з пласцінкі «Голоса птиц в природе». Але раней за тых, i сапраўды цудоўных, салаўёў успомніўся наш загорскі дзядзька Арсень Коцік (кіслагубы Авос у «Ніжніх Байдунах»), які ў тым Звянігарадзе быў салдатам, ці пры цару яшчэ, ці па летняй мабілізацыі 1944 года, пра што мне — таксама ўжо даўно хваліўся ў вёсцы, а яно вось i прыдалося. Як быццам у гэтым ёсць нейкі большы сэнс. А то i проста таму, што назва хораша гучыць, нібы нават узвышана.
...А ў Зайцава далей:
«Старый, маленький город. Красивый издали, беспорядочный, растущий как Бог на душу положит; освященный древнею, благочестивою культурой».
Ён у яго ў аповесці ўвесь час прыгожы толькі здалёк. А для мяне — з адлегласці яшчэ большай.
* * *
Купіў паштовак, каб імі павіншаваць сваіх немінчанак з 8 Сакавіка. На кожнай паштоўцы — незнаемая красуня птушка задумалася на пустой зімовай галінцы. I трэба кожнай адрасатцы нешта адрознае напісаць. Калі дайшло да Ніны Мацяш, у памяці ажылі радкі:
Siedzi ptaszek na drzewie
I ludziom się dziwuje,
Że najmędrszy z nich nie wie,
Gdzie się szczęście znajduje.
Памятаю, чыё гэта, але ж i заглянуў у багаты том «Księga cytatów z polskiej literatury pięknej». Так, гэта Адам Аснык. Калісьці мне, вясковаму юнаку, верш гэты так спадабаўся, што я яго нават i пераклаў... на рускую мову. Тады, шукаючы сябе, я рыфмаваў на грох мовах: кніжна-рускай, школьна-польскай i навакольна-роднай, пакуль яна, свая, не выбралася канчаткова. Не вытрымаў, дастаў з антрэсоляў папку з надпісам «Першыя творы. Вершы» i перачытаў той пераклад. Даволі прыстойна зроблены, i цалкам, усе васемнаццаць радкоў А вось назаўсёды, як можна ўжо вельмі старому сказаць, запомніліся ў арыгінале першыя чатыры. Напісаў ix мілай Мацяшцы на адвароце паштоўкі, дадаўшы, што мы з ёю, Богу дзякаваць, ведаем, дзе яно, шчасце,— у працы, у дружбе, у радасці сказаць любімым пра гэта не толькі з нагоды святочнага дня.
Ніна мне адказала:
«Ваш ptaszek усё яшчэ siedzi na drzewie перад маімі вачыма i цешыць мяне kolorem, Асныкам i Вашай сардэчнасцю. Не знайшла Асныка ў сваёй бібліятэцы, а захацелася пачытаць яго, так дакладна леглі на душу тыя, працытаваныя Вамі, радочкі».
Што ж, Асныка ў нас амаль зусім, а можна сказаць i зусім не ведаюць. Дый у Польшчы, багатай на сапраўдных паэтаў, ён далекавата не з першых. Аднак цытатаў з яго паэзіі ў згаданым анталагічным томе параўнаўча з іншымі паэтамі вельмі не мала. Тры з ix, найбольш любімыя, пашлю Ніне ў наступным пісьме, перапісаўшы, бо кніжак пана Адама цяпер у мяне, на жаль, дома няма, не пашлеш.
* * *
Сам шчасліва сямейны, a ў сваёй пародыі на верш паэткі, якой доля судзіла застацца самотнай, невядома за што i навошта крыўдзіць яе кплівым перайманнем — за тугу па каханні?..
* * *
Наша ўсенароднасць юбілею Міцкевіча. Настаўніцы адной з мінскіх школ спатрэбілася нават... «отчество великого польского поэта». Мне, ад яе імя, ветлівенька-нясмела пазваніла пра гэта настаўніца маладзейшая, спыталася па-сваяцку.
* * *
Добрая, даўняя прыяцелька, зямлячка. Так рэдка бачымся, што, выпадкова сустрэўшыся на вуліцы, міжволі павіталіся з чмэкам.
Само так сказалася, апавядаючы пра гэта дома.
* * *
Дзеля лепшай pogody ducha перачытваў у першым томе двухтомніка «Толстой и зарубежный мир» дзённік i ўспаміны славацкага друга Льва Мікалаевіча Альберта Шкарвана. Перачытванне знаёмага з палавіны 60-х. З падсветкай успамінам пра падарожнае, позневячэрняе наведанне ў лістападзе 1979-га літаратурнага музея ў замачку Брадзяны. Сюды калісьці ў аўстра-венгерскае магнацкае замужжа прыйшла адна са сваячак Пушкіна. У музеі тым было экзатычна-прыемна пачуць, што Шкарванаў пераклад рамана «Воскресение» выйшаў раней, чым арыгінал у Расіі. Ды яшчэ без цэнзурных купюраў!..
Шкарван вёў свае запісы на трох мовах: славацкай, рускай i нямецкай. Згадаўся магутны, на пяцьдзесят тамоў, збор гвораў Івана Франко: на ўкраінскай, нямецкай, польскай.
Мая беларуска-руска-польская трасянка ў побыце i часткова ў нататках. А добра было б ведаць, ды грунтоўйа, болей моў — з роднай у цэнтры.
* * *
Купіў у магазіне стужку да машынкі, а незнаемы, вяеёлы мужчына спытаўся:
— Мемарыялы будзеце пісаць?
Пра мемуары. Ведае, што ў модзе.
* * *
Нешта згубілася, i я шукаю яго, часамі доўга, а то i яшчэ даўжэй, то больш-менш епакойна, а то i нервуючыея, перабіраючы розньтя варыянты здагадак ды меркаванняў, дзе яно, тое нешта, магло прапасці. А потым яно — тая кніга, той аловак, тыя акуляры — ляжыць сабе ў найпрасцейшым варыянце, толькі сваім, адзіным i нібы хоча сказаць: «А дзе ж мне было ляжаць?»
Гэта ўжо я так думаю, а то i гавару, задаволены знаходкай.
* * *
— Ды я ўжо тую чарку i ў рот не бяру,— кажа па тэлефоне саракагадовая загладуха, якая неяк перад гэтым, пры сустрэчы, скардзілася на сваю печань.
Адказваю:
— А яе i не трэба браць у рот. Палажыла краечкам на ніжнюю губку, а тады коўць — i па ўсім страху!..
Смяемся.
* * *
У сноўскай багатай аграгаспадарцы — галандская апаратура для гадоўлі на адкорм i продаж куранятаў. Карэспандэнтка абласнога радыё ў сваім рэпартажы захапляецца міжволі па-сучаснаму, па-хатняму:
— Жывуць кураняткі коратка, сорак пяць дзён, але ж пристойна!.. Як пазайздросціла.
* * *
Славутыя словы Тургенева пра родную мову ніхто, наколькі мне помніцца, ніколі нацыяналізмам не называў. Ён толькі намі, беларусамі, згадваецца часам! іранічна, з горкім падтэкстам, з болем даўно ды глыбока пакрыўжанай меншасці, якую ў гэтым крыўдзяць i цяпер, далей...
* * *
Русіфікацыя пад выглядам другое дзяржаўнай мовы — па праву двухгаловасці i надалей імперскага арла.
* * *
«Белорусский писатель, пишущий на русском языке». Гэта якраз тое, чаго не толькі для нашай літаратуры, але i для ўсяго народа дамагаецца сучасная ўлада.
* * *
Пасля цікавай, шматлюднай сустрэчы з моладдзю ў Купалавым музеі,— «Кніжны клуб ТБМ»,— падумалася, што вертыкальныя культурнікі, трэба думаць, ужо даўно мяркуюць, як гэта знайсці спосаб больш падкантроліць нашы музеі, як падкантролілі Дом літаратара, у планавым заціску нацыянальнага, народнага, называючы яго толькі апазіцыйным, бэнээфаўскім, а то i фашысцкім...
Ох, каб не накаркаць!..
* * *
Галоўны расійскі камуніст з крывой усмешкаи" радасці гаварыў днямі на каляровым экране, як гэта будзе добра, калі аб'яднаюцца Расія, «независимая Украина и самобытная Белоруссия»... Яшчэ не аб'ядналіся, a ўжо толькі самабытная. У складзе Расіі?..
* * *
Дык жа не ў адных нас, беларусаў, такая бядота з роднаю мовай. Вось прачытаў у татарскім квартальніку «Байрам» пра курдаў у Турцыі:
«Улады вырашылі на тэрыторыі Малой Азіі склеіць усе этнічныя групы ў адзін гурэцкі народ... Улады не ўлічылі, што адзін з гэтых народаў — курды — маюць уласную культуру, сваю мову. Улады вырашылі, што курды павінны быць туркамі, i ўсё. Або наогул не павінны быць».
На колькі гэта разлічана? I ў рускіх з намі таксама ж.
А жыць жа трэба!..
* * *
Нашы глядзелі ў купалаўцаў «Тутэйшых», а потым задаволена здзіўляліся, як рэагуе на спектакль зала, поўная моладзі,— i сцягі, i воклічы.
А потым я пачуў i смешнае. Ha спектаклі па «Раскіданым гняздзе» (у рускім тэатры — па-беларуску!), калі са сцэны пачулася: «Чаго сядзіце? Бацька павесіўся!», моладзь грымнула смехам i воплескамі.
А яшчэ крыху пазней пачуў, што тое «чаго сядзіце?» i далейшае ў Купалавым тэксце... знята. Ці па загаду адных, ці з асцярогі або са страху ў другіх.
* * *
Па радыё «Свабода», у Дубаўцовай «Вострай Браме» — слушная думка пра нашу нацыянальную культурную эліту, якую трэба рупліва ствараць ды ахоўваць, як народны скарб, падмурак самастойнасці. Ён спасылаецца на польскага спецыяліста па Беларусі, прозвішча якога я на слых не ўлавіў. А дадаў бы яшчэ i прыказку: «Najgorzej jak się dziady poczną chlebem bić». («Найгорш, калі жабракі пачнуць хлебам біцца».) А мы гэта ўмеем, i маладыя, i старэйшыя, даводзячы кожны толькі сваё.