* * *
Незлічонае мноства дробязей. Можна ix пазнаваць, не пазнаваць, зноў пазнаваць — усё роўна для пазнавання ix не паменшае. Толькі што цікава.
* * *
Яшчэ не ўмеючы чытаць, я часта гартаў батата ілюстраваны том «20 тысяч лье под водою», з толькі што — скажам цяпер, здалёк — абуджанай цікавасцю ўглядаўся ў голага чалавека, які свабодна плыве сабе ў вадзяным глыбінным бязмежжы. Потым мне сказалі, што ён называецца капітанам Нэма. I вось толькі цяпер, праз акіянскую тоўшчу пражытых гадоў — такое простае: пето — па-лацінску — ніхто. I гэта не пра нікчэмнасць, а пра ўсясветнасць чалавека: так мне бачыцца. Цёпла, з журбінкай згадваючы тага, да светлай сцішнаты незвычайнага плыўца ў невымернай, спакойнай, светлай вадзе.
* * *
Успаміны Насовіча.
Ягоная «трасянка», у параўнанні з сённяшняй, усеагульнай, выглядае бязгрэшнай, ці што, бо й не трасянка гэта, а цытаванне роднага, што i хораша падмацоўвае плынь апавядання, i дапамагае ў разгадванні прычыны захаплення гэтага магілёўскага паповіча родным словам.
I што тут дзівіцца таму, што ў яго пачалося ледзь не з канца XVIII стагоддзя, але не стала нацыянальнай свядомасцю i за тры чвэрткі XIX, калі такія эрудыты, як Адам Багдановіч i Яўхім Карскі, i ў наша стагоддзе ўвайшлі з няпоўнай яснасцю ў нацыянальным пытанні, нібы прыглядаючыся збоку: ну, што ж тут у ix атрымаецца з гэтай беларускасцю?..
* * *
Купала, поўнае выданне, першы том.
«Аўтарцы «Скрыпкі беларускай»:
...Эх! іграй жа той, хто можа:
Плакаць будзе весялей.
Прыблізнае рыфмаванне ідзе ў яго i ад народнага, i, часткова, ад польскай паэзіі таксама.
«Куды ты рвешся»:
Цягай ты лапаці з лазы.
I не здаецца, што гэтыя «лапаці» — дзеля памеру, нават прыемна такое, убачанае ўпершыню.
У каментарыях: «У пазнейшых прыжыццёвых выданнях не друкаваўся». Даволі часта гэта паўтараецца. Дваякі падтэкст: ці тут патрабавальнасць аўтара, ці іншая, знешняя «патрабавальнасць»? У паасобных выпадках у карэктуры аўтарава прыпіска, адрасаваная друкарні: «Выбросить, а наборъ оставить». А набор жа тады быў ручны, i працы людское шкада, i надзея на пазнейшае надрукаванне жыве ў паэтавай душы.
«Разлад»:
Рака затоўчана крывёю.
Можна падумаць або сказаць, што лепш прыдалося б закрашана, аднак тут бачыцца не толькі чырвонае, кроў, але i... мяса, целы забітых. Жудасней даходзіць.
...Выгадаваць дачушку i здаць яе,— як сына ў салдаты, там на здзек начальству, на ваенную кроў i смерць,— а тут на службу ў панскі двор ці ў чужую, багатую гаспадарку... Ніколі, здаецца, не адчуваў гэтага, бацькоўскага, так балюча, як цяпер, над Яго старонкамі...
* * *
У «Крыніцы» Вацлаў Гавал. Памылюся, відаць, аднак узнікла чамусьці думка, што i тут, чаго добрага, нацяжка, як з творчасцю другога драматурга — Кароля Вайтылы.
I памыліўся, што не цяжка было i прадбачыць. I даты яго жыцця, i п'еса «Аўдыенцыя», i прамовы ў высокіх людзях (Парыж, Афіны), i перад «мілымі прысутнымі» ў родным Аламаўцы, нарэшце, i артыкул Ірыны Шаблоўскай на першы раз далі нямала для знаёмства. Кажу: на першы раз, бо, уласна кажучы, чытаў дагэтуль толькі штосьці адно ягонае, у «Иностранной литературе», што i не надта запомнілася. Мала i гэтага, што сіламі траіх нашых чэхістаў дала «Крыніца», аднак пачатак адчувальна зроблены.
Глыбокія рэчы Гавал гаворыць так проста, ясна, што нашым мудрагелям — у адным i тым жа нумары часопіса — варта было б пакарыстацца добрым прыкладам, каб змоладу адвучвацца ад туманнага тарахцення тэрмінамі i спадзявання на падтэкст.
* * *
Уважлівае, зацікаўленае знаёмства з добра, з адборнага зерня складзенай кімсьці анталогіяй паэзіі аднаго народа ці народаў некалькіх дае табе магчымасць i права сказаць, што ты тую паэзію пазнаў, няхай не поўнасцю колькасна, але па якасці дастаткова.
Тое самае i з філасофіяй, з выдатна складзенай анталогіяй агульналюдской мудрасці. I я, знаёмы з такімі анталогіямі, дзякуючы Талстому (яго «На каждый день», «Круг чтения», «Путь жизни»), магу перш за ўсё радавацца ў душы, а то i гаварыць пры адпаведнай патрэбе, што я знаёмы з чалавечай мудрасцю, выпрацаванай, выпакутаванай, народжанай азарэннем на працягу многіх стагоддзяў у самых розных кутках Зямлі, на шматфарбным мностве моў.
Запісаць гэта захацелася ад той старонкі ў томе «На каждый день», дзе гаворыць Паскаль, якога я нядаўна чытаў па-польску, у ягонай кнізе, а цяпер, як новае, чытаю з паметкай «По Паскалю», упэўнены, што рускі мудрэц сваім пераказам мудрасці француза цэльнасці яе не парушыў, на свой лад ні ў чым не перавёў
* * *
«Записки янычара» Канстанціна Міхаловіча з Астравіцы.
На Косаўскім полі туркі перамаглі сербаў, султан Мурад i ягоны сын Мустафа былі забітыя, але другі сын Мурада, Баязід, i перамог, i ўзяў у палон князя Лазара i ваяводу Каіміра. Трэба трохі кантэксту, каб надежна пачулася тое, што мяне ўразіла:
«И тогда сказал Баязид князю Лазарю: «Вот видишь лежащих на носилках моих брата и отца. Как ты мог противиться ему?» Князь Лазарь молчал. А Каимир воевода сказал: «Милый князь, отвечай султану, умная голова не пень от вербы, чтобы выросла второй раз».
Далей была i мужнасць, i жорсткасць, якое i ў часе тым, i ў кнізе многа. Аднак мяне, можна сказаць, i ўразіла дэталь з вярбовым пнём, якая цераз тоўшчу некалькіх — сербскай, чэшскай ці польскай, бо дагэтуль не ўстаноўлена, на якой былы янычар пісаў— заблішчала залацінкай народнага таленту, дарэчы — адзінай такой ва ўсім змястоўным i цікавым сярэдневяковым тэксце.
* * *
Як далёкі, ледзь чутны, хвалююча доўгачаканы погрымак, вяшчун вельмі патрэбнага дажджу, адчуў я стрыманы водгалас мастацкага слова...
Каб жа яно прыйшло, вярнулася i да мяне!..
* * *
«Мне давялося бачыць велікапышныя мячэці Стамбула, Дэлі, Сараева, Кордавы, Ташкента...»
Так пачаў выступленне на міжнароднай навуковапрактычнай канферэнцыі «Праблемы вывучэння i захавання культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусі». A прадоўжыў успамінам пра сціплую драўляную мячэць на зеляніне татарскіх агародаў каля руінаў Мірскага замка i ціхенькай рэчкі Міранкі, знаёмай мне па ручной рыбалцы, дзе я, хлапчук, насіў пры старэйшым браце мокрую торбу з плоткамі, акунямі i мянькамі, якіх ён лавіў рукамі ў падрэзах i норах. Не ў Міры, вядома, а далей на поўнач, на нашых лугах за Вушай, у якую Міранка там упадае. З тых малечых гадоў я памятаю тую мячэць, як i наваградскую, убачаную крыху пазней, усё ў той жа сумнавата-цьмянай таямнічасці, як i мінскую, нарэшце, пасляваенную...
Усе яны, кожная ў розны час ды «па жаданні працоўных», знікалі з нашай рэчаіснасці, i знііслі ўсе, за выключэннем іўеўскай, якая ацалела i якую мне абяцалі сёлета паказаць.
А пакуль што ўчора я пабачыў новую мячэць, другую ў Беларусі пасля Іўя, у Смілавічах, у якіх я, дарэчы, ніколі яшчэ не бываў. Сучасная па сілікатна-белай цэгле, міжнародна-ісламская, бо збудаваная ў значнай меры за даляры зямлячкі, што апынулася ажно ў Кувейце.
Зацяжное маленне ў бясконцых глыбокіх паклонах.
А высока над мінарэтам,— я выйшаў на двор адзін,— над агародамі далекаватай ускраіны мястэчка — жаваранак, якому трэба грэцца песняй.
* * *
Сярод мірскіх татараў, якіх больш ці менш ведаў, апроч кажушнікаў ды агароднікаў, помніцца стрункавысокі, прыемна інтэлігентны загадчык раённага аддзялення сувязі.
Пагодлівая восень сорак чацвёртага. Нейкі дзядзька звяртаецца да начальніка з пытаннем, ці можна яму выпісаць газету. «Пожалуйста, вот вам местная «Стяг свободы», вот областная «Червонная звезда». А дзядзька, расчаравана: «Ну, усё гэта гаўно, адны калхозы. Мне, таварыш, каб гэта «Праўду» або «Ізвесція».— «К сожалению, пока ничем не могу вам помочь...»
А часова выконваючы абавязкі рэдактара таго самага гаўнянага «Сцяга свабоды», значыцца, я —толькі засмяяўся ў душы i запомніў гэта больш як на паўстагоддзя.
* * *
«Зямля стаіць пасярод свету...» Добрая кніга, падрыхтаваная Уладзімірам Васілевічам. A ўсё ж ёсць у ёй крыху славутага «вясковага ідыятызму». Скажам, ката жывога закопваць, каб на тым полі «дашчэнту знішчыць» асот, або «калі хочаш нашкодзіць суседу, то сей, ідучы яму насустрач... Тады ў суседа жыта прападзе». Адламаны на малацьбе кавалак цэпа, кінуты ў бок хаты непрыяцеля, «выкліча там няшчасце i бойку».
Няхай сабе навука i павінна захоўваць усё, але ж чытаць такое нявесела. I здзіўленне бярэ, колькі людзям ды пакаленням трэба было тыя павер'і збіраць, запамінаць у найменшых, абавязковых драбніцах, на што сыходзіла разумовасць, духоўнасць чалавека працы.
* * *
I Сянкевіч лічыў, што ў будучыні пісьменніцкі дзённік будзе найважнейшым літаратурным жанрам. Прачытаў я пра гэта ў газеце «Polityka», без спасылкі, дзе пан Генрык, вялікі спецыяліст na «fikcji literackiej», пісаў ці гаварыў такое.
* * *
«Шасцімоўны слоўнік прыказак». Нямала падобных, ад латыні да нашых, як падобна ў кожнага народа тое, што нараджае агульналюдскую мудрасць. Прыемна ад гэтай агульнасці, ад моўных залацінак мудрасці i вобразнасці. Можна было б i нацытаваць. Мне — толькі сваё, рускае i нямецкае. Да латыні яшчэ звяртаюся, а французскае ды англійскае нават i прачытаць надежна не магу. Толькі што ў перакладзе. Як i лацінскае.
* * *
...Як мы ўтрох, наш Міша, Валодзя i я, да снедання палажылі старому Калесніку добрую лугавіну над Серваччу — зноў прыгадалася тая раніца, той роены луг, спраўныя косы, маладыя сілы i дружба наша светлая, нейкая затоеная песня роднай сувязі з прыродай i сялянскай працай...
* * *
Успомнілася слова выскрабак i той маленькі боханчык з рэшткі цеста ў дзяжы, гарачы i духмяны падарунак малому ад маці, i тое яшчэ значэнне слова пра найменшага ў сям'і, любімага мамай ці не найбольш з усіх народжаных ёю, бо апошненькага ў шчасці i пакутах мацярынства.
А выскрабак наш — колобок па-руску, chlebek па-польску, яшчэ раз колобок, па-ўкраінску,— гэта так казачна-хораша, з невычэрпнай паэзіі маленства.
* * *
Я стараўся добра пісаць на роднай мове... Не, так нельга. Як быццам я стараўся, практыкаваўся дыхаць чыстым паветрам,— а я ж ім проста шчасліва дыхаў... A ўсё ж няясна i так сказалася.
* * *
Калі б які злосны разумнік на сустрэчы са студэнтамі (зрэдку трапляліся i такія) сказаў мне, што я мала i слаба пішу, можна было б адказаць:
«Я ведаю гэта i сам, сяды-тады пра гэта думаю. З той розніцай, што гэта мне балюча».
* * *
«Целую ваши персты, бряцавшие на струнах давидовой псалтыри»,— пісаў Насовічу магілёўскі пратаіерэй Цвёрды, «знакомый мне от самой юности». Водгук на «Псаломские песни».
Весела скажам: так трэба адгукацца на творчыя ўдачы сяброў!
* * *
«Калі я раней памру, дык ты пасадзі мне ў галавах рабіну. Вельмі ж я ix люблю...»
А маладым, што падслухалі гэтую размову старэнькага ўдаўца з такою ж удавою, якім дзеці ды ўнукі не далі сысціся, такое бяздумна здалося смешным. Бо тут ужо, калі па-сучаснаму, не рэшткі сексу, a толькі старэчы дур, нейкім чынам шкодны нашчадкам у справах спадчынных.
* * *
Паэтка, гадочкаў пад пяцьдзесят, спакойна, з усмешкай кажа мне, што прозы яна наогул не чытае — толькі вершы. Наколькі лягчэй жывецца!..
* * *
«Ні цыбулькі, ні ўкрышыць». Успомнілася, зірнуўшы на палавіну вялікай цыбуліны на кухонным акне. I ў гэтым «укрышыць» на ўвазе маецца, трэба думаць, якая-небудзь скварчына.
I яшчэ штосьці тут ад неўміручасці роднай мовы.
* * *
Пасля позневячэрняй навальніцы з маланкамі ды грымотамі раніца мокра-ціхая, з гудзеннем туркачых ці туркачоў, зрэдку салаўіным перасвістам i несціханым, фонавым шчабятаннем рознай іншай драбязы. Слівы толькі што дружна расцвілі, a ўжо i сыплюцца пялёсткі,— i дождж прычыніўся, i наогул яна, быстрацечнасць жыцця.
Ва ўспрыманні красы прыроды ў мяне не ўпершыню адчуванні больш сялянскія, звычныя даўно, без лішняга паэтычнага ахкання.
* * *
«Очень благодарю вас за Масарика. Он был в Ясной, и я очень полюбил его».
Ці пра гэты прыезд (у маі 1887 года), ці, хутчэй, пра пазнейшы, чытаў у пісьмах Талстога, тады яшчэ не адчуваючы ўдзячнасці гэтаму чэху за магчымасць атрымаць у Празе вышэйшую асвету сотні заходнебеларускіх юнакоў, сярод якіх быў Жылка, Дварчанін i іншыя. He адчуваў, бо проста не ведаў пра гэта ў сваёй ранняй вясковай маладосці.
Як i яшчэ пра адну высакародную постаць — латыша Яна Райніса, якому беларусы таксама маюць за што дзякаваць.
«Зорка» нашага тэлебачання, здаровы мужчыніска, пастрыжаны «пад гаршчок», расказваючы пра свінакомплекс, для большай вобразнасці адхіляецца ў лірыку: «Тут во такое мноства гэтых рохкаючых істот...»
* * *
Пайшоў у наш надрэчны гаёк з балоцістым ровам высекчы заказаныя жонкай кіёчкі i спыніўся там адразу, i смяяцца захацелася, узняўшы вочы на яшчэ рэдкую лістоту вершняку, смяяцца радасна ад двубоя, калі сказаць па Караткевічу, двух салаўёў, так блізка i так захоплена, у смелай ці азартнай блізкасці да чалавека. Нават у амаль паўдзённым сонцы.
* * *
«На добрым харчы выраўнялася». Такое — i пра кабыліцу, i пра дзеўку, то гаспадарскім, то мужчынскім вокам гледзячы.
Само ўсплыло такое акрэсленне ва ўдзячнай памяці, з набытку ў народзе.
* * *
Колькі нагаворана з іхняга i з нашага боку пра неабходнасць аб'яднання, але ж ні слова — ні ў друку, ні па тэлевізары ці па радыё — пра foe, што апаганьваецца, ліквідуецца мова нашага народа, найгоршым, найзлачыннейшым, як дагэтуль, чынам. Такое жахлівае «між іншым»!
* * *
Пад вечар, трохі паварушыўшыся на гаспадарцы, вольна прысеў за сталом пад ліпай, у сонейку, якое яшчэ так не хутка сядзе. Летняя ласка, што сёлета так апазнілася.
Падумалася пра сяброў, якіх перажыў. Можа, таму, што перад гэтым, круцячы ваду з калодзежа, залюбаваўся белымі аблокамі над цёмнай зелянінай ялін i святлейшай бяроз. Міша любіў такое маляваць, а Валодзя i маляваць, i здымаць. Падумалася, паўтараю, як у апраўданне самому сабе, што я перажыў ix, i брата, i нашага з ім сябра, як i некаторых іншых блізкіх людзей, можа, i дзеля таго, каб сказаць пра тых, што адышлі, справядліва добрае слова...
Наіўна гэта — такое дзеля?..
* * *
Прынёсшы з пасёлка малако, дапоўніўшы з калонкі бочкі на паліўку, падумаў, што вось i паднімуся цяпер на сваё гарышча, да старога, заслужанага пісьмовага стала, да акна, расчыненага ў сонечназялёна-галасістую толькі ад птушак раніцу, i буду, як молячыся, дачытваць Міхасёвы вершы.
Аднатомнік — трошкі за трыццаць аркушаў прозы, паэзіі, крытычнай эсэістыкі. Гасцюючы ў мяне, наш польскі друг Флёрыян Няўважны ўбачыў у кніжнай шафе салідны том выбранага Лукаша Калюгі i сказаў адно толькі «О!». Тут я адчуў сябе каўказцам i падаў яму гэты том. Далей стаяў другі аднатомнік, i па таўшчыні, i па кодеры вокладкі вельмі падобны. Міхась Стральцоў. Мой Флёрак толькі зірнуў на мяне, а я на гэты раз сказаў «О!» i аддаў яму i Міхася. Потым, вядома, было шкада, як ні справядліва гаворыцца, што іменна той падарунак блізкаму найбольш дарагі, якога шкада. Доўга i дарма стараўся я потым знайсці тыя аднатомнікі ў нашых кнігарнях. I толькі дзякуючы маладому сябру, паэту Міхасю Скоблу, які на той час стаяў бліжэй да кніжнай справы, абодвух любімых намі ўдалося дастаць i ў маю шафу Найлепшых.