Зусім недалёчка пытанне: а з прозай што, лепш? Якое там! Калі ў «паэзіі» загоны ды загончыкі, дык у «прозе» — абшары, панскія ці калгасныя. I двукоссе таксама, i нуда адпаведна разлеглая.
А яшчэ ж i бескантрольнасць пад выглядам свабоды слова, i адсутнасць свабоднага адбору, аб'ектыўнай рэдактуры. Асабліва ў выданнях «за свой кошт», з зусім ужо апушчанымі лейцамі...
* * *
Міша быў у Наваградку, гімназістам, Колі недамагалася ці проста так было ім з мамай вырашана, што на начлег з коньмі магу паехаць i я, сямікласнік. Не памятаю, з кім з суседніх хлопцаў ці мужчын паехаў,— у памяці сядзіць i зноў вось, чытаючы Кіркора ў «Живописной России», ажыло тое, як ноч нечакана задажджылася i ў кішэньцы майго пінжака да роскісу намоклі тонкія папяроскі «Wanda», найтаннейшыя з тых, што меліся ў нашай краме. Маё курэнне, дзеля даросласці i маладзецтва, так i не адбылося. Відаць, першы гэта быў i апошні раз, бо курыць я i не пачаў, i не прывык — да дзён акупацыі, калі i я падцаўся такой усенароднасці, каб назусім пакінуць курыць ажно ў лютым пяцьдзесят сёмага.
Другі начлег. Увосень, здаецца, трыццаць сёмага, час, калі атава на нізах пакошана, a ўзмежкі над Вушай пакінуты для спасвання. Пра таго, з кім я быў на тым начлезе, апошняе, сёлетняе расказала пляменніца, наведаўшы мяне ў бальніцы. Коля-Цюлік, пра якога я пісаў у апавяданні «Над фатаграфіяй», памёр, аказваецца, самахоць, павесіўся ад безвыходнасці. Жонка, дзяўчынай калісьці даволі сімпатычная, удзельніца нашай самадзейнасці, весялуха, якую я сяк-так навучыў чытаць па-беларуску, каб сама магла вывучыць ролю, вырашыла дажываць у сына ў горадзе, а мужыка ды бацьку ў адной асобе пастанавілі з вучоным сынам, мне незнаемым, здаць у абласны «дурдом». I здалі. А там паглядзелі, што няхай сабе чалавек, як ім сказалі ягоныя жонка i сын, i хадзіў пяць гадоў у першы клас польскай школы, у якой яна закончыла ўсе тры класы, у цэлым зусім нармальны, можа вярнуцца ў родную хату, балазе яна яшчэ не прададзена. Ён i вярнуўся, каб там неўзабаве закончыць яшчэ адзін раздзельчык дзікай хронікі нашых i вясковых дзён вераўчанай пятлёю.
Пачуўшы гэта, я зноў успомніў яго, бяскрыўднага Цюліка, на год старэйшага за мяне сына нашага суседа, бывалага ды начытанага дзядзькі Паўлюка, прататыпа ў некалькіх маіх творах.
Коней нашых, адну ягоную кабылу i дзве маіх, мы пусцілі на ўзмежак над ракою, a самі ляглі пад капой атавы, так азначыўшы граніцу дазволенага для папасу.
На капе над нашымі галовамі лёг, умасціўся мой верны Жук, герой апавядання «Ветэрынар».
Калі я ездзіў на начлег у поле, на іржышча з густой канюшыннай атавай, Жукову адданасць можна было праверыць i так, што коней я навязваў на доўгія тонкія ланцугі, шпянькі паўбіваўшы каменем, які i ўпоцемку няцяжка было знайсці, і, сказаўшы Жуку: «Ляжы, а я пайшоў», сам падаваўся ў Маласельцы. Яны былі i бліжэй, i ўсё-такі вёска не свая, што цікавей. Вярнуўшыся, часамі i пазнавата, Жука я заставаў на службовым пасту. Рэшту ночы мы караталі ўдвух, я ў гаматнай суконнай бурцы, а ён у сваім назаўсёды сезонным чорным, гладкім кажушку, часцей за ўсё i грэючыся ўзаемна.
Ноччу — на атаве над ракою — Цюлік разбудзіў мяне паштурхваннем i просьбай: «Ваня! Ваня, скажы, каб ён пусціў!» Хлопцу чамусьці собіла прыўстаць, а сабаку гэта здалося пагрозай маёй бяспецы, i ён хвацка хапнуў яго за аўчынны каршэнь. Я, вядома, буркануў: «Жук, пусці!» I мы, пад нямокрую вераснёвую цішыню i спорнае пагрызванне коней, зноў паглыбіліся ў духмяную цеплыню.
А згадалася ўсё гэта — i сусед, i мокрыя пруцікі «Wandy» -— не так сабе, а там, дзе на вялікай, уборыстай кніжнай старонцы гаворка пайшла пра першы выезд з коньмі на начлег, няхай сабе ў нас i без «пиршествъ при зажженныхъ кострахъ», без «неизбежной» яечні i скокаў.
* * *
Што чуў, што чытаў, а што i сам даўно ўжо ведаю, а вось падумаў i здзівіўся толькі сёння: а што гэта на маёй Наваградчыне за такая асаблівая любасць да ўсясветна ды сціпла дэкаратыўнай расліны — руты? I рэчка Рута, i вёска Руткавічы, нават тры ў адной, Горныя, Новыя i Зарэчча, гэта каля Карэлічаў, a ў бок Наваградка — дзве Руты, зноў Горная i Дольная да яе, а тады яшчэ i дзве Руткі, Першая i Другая?..
Што ж, многа руты ішло на вяночкі, якія пляліся пад песні сябровак i слёзы маладой напярэдадні вяселля, як гаварылася, у «зборную суботу»...
Дзяцюк з гэтых маляўнічых мясцін вывучыўся на радыёжурналіста. I вось надоечы дзень мой пачаўся яго ўсхваляваным рэпартажам з Руткі-Першай. Там, бачыце, жыве бабуля, якой ужо дзевяноста сем гадоў, а яна яшчэ, Богу дзякаваць, здарова, i галава ў яе светлая, i гаворка да ладу, i рукі просядь работы. A ў той гаворцы мне ўдзячна пачулася i штосьці незвычайнае. Адказваючы ветламу юнаку, як прайшло яе сямейнае жыццё, прабабуля сказала, што жыла яна са сваім, ужо сёмы гадок нябожчыкам, за цацку.
Я пазваніў зямлячцы-равесніцы (няшмат ужо нас засталося!), каб упэўніцца ў сваім зразуменні сказанага старою, i мы спыніліся на тым, што гэта муж яе так любіў, што не мог налюбавацца, нацешыцца, як i яна з яго. Нават помніцца з ходу,— a ў радыё ж назад не перагорнеш, не праверыш,— што так i сказана было за дваіх: «Хораша мы пражылі, за цацку».
* * *
Начальнікі ўсіх калібраў, слухаючы беларускія пытанні ды разважанні радыёкаментатараў, усё-ўсё разумеюць, на ўсё дакладненька адказваюць. Застаецца толькі самім таксама загаварыць, чаго — не раўнуючы, a ўслед за прымаўкай,— не могуць i сабакі.
* * *
Я памру, а яны будуць жыць. Зайздрасць, крыўда i жах. Як быццам пайду толькі я адзін, а застануцца ўсе i назаўсёды.
Падумалася так увечары, ужо ў пасцелі, a запісаў, прачнуўшыся, у дзве гадзіны. Запісаў, палажыў блакнот i ручку на тумбачцы, выключыў бра, сказаўшы з вясёлай кплівасцю:
— Во «думаннік», во «мысляр», калі ўжо проста не філосаф!..
* * *
Пачалося з таго, што першабытны чалавек адчуў задавальненне ад болю, які ён прычыніў другому першабытнаму.
Сёння прагрэс у гэтым зайшоў так далека, што той ці тыя, хто вінаваты, скажам, за чачэнскую вайну ці іншыя масавыя забойствы, i не лічаць сябе злачынцамі, i не пакутуюць сумленнем, таксама ж, відаць, адчуваючы задавальненне ад чужога болю.
Дзевяноста восьмы
Прачнуўся каля трох i больш ужо не заснуў. Нешта незразумела грукала-пагруквала то зверху, то з бакоў, з-за белых сцен нашай палаты. Ажно я выглянуў на даўжэзны калідор, слаба асветлены, пусты i ціхі. Зверху, з гарышча ці з даху бальніцы, час ад часу чулася прызыўное, даўкае мяўканне ці некалькіх катоў на змену, ці толькі аднаго актывіста. Бліжэй пад ранне на голым голлі дрэў, мала вышэй за наш пяты паверх, папрачыналіся вароны i, павітаўшыся, распачалі суседскую гутарку.
Пачатак сёмай. Хутка прайшлі мае тры з нечым гадзіны бяссонніцы, як быццам уподбежку ад таго, што я прадумваў запісы, якія буду рабіць дома, i тыя, што буду правіць на ранейшых старонках.
* * *
Звычайная фраза, у аснове англійская, у перакладзе руская: «Но пришло время возвращаться домой при бесстрастном свете звезд...» Гэта ў рамане Эліота «Млын на Флосе», разгубленасць маладога джэнтльмена, шчаслівага жаніха адной прыгожай лэдзі, які нечакана пачаў закохвацца ў другую лэдзі. Ён збянтэжаны, a зоркі бесстрастные, як «равнодушная природа», якой i належыцца «красою вечною сиять». Колькі ўсяго ад аднаго, па-мастацку дакладнага слова! Тут я не толькі Англію бачу, не толькі Пушкіна згадаў, але i сваё далёкае жыва адчуў. Як вяртаўся познім вечарам з суседняй вёскі Качаны, як узыходзіў з вялікай даліны на rapy, палістападаўску аголеную ад вяснянай зеляніны i летняй жаўцізны, зноў зааранай пад будучы хлеб. Ішоў няспешна i легка, з паэзіяй у юнацкай душы i з неабдымным, родна зорным небам нада мною... Зямля, планета, таксама неабдымная, у кожнага з людзей свае даліны i ўзгоркі, свая хада па ix, а неба, зорнае неба — адно...
Ну вось, яшчэ i Кант сюды міжволі дадаўся, так да яго падышлося...
* * *
Чытаю лежачы, з-за ног, якія зноў пагрозліва прыпухлі. Кніга цікавая, але i дрэмлецца, хоць i выспаў сёння сваю шасцігадзінную норму. Можа, таму хіліць на сон, што пасля ранішняй яснасці зноў дажджыцца за акном, кроплі рэдка падзёўбваюць па блясе знадворнага падваконня. Павёў далонню па лобе, што садзяе ад зацяжной камарынай дакукі, адчуў-пачуў, як пад прычолкам чэрапа не сціхае цісіканне-шумок, i раптам падумалася:
Здаровіцца — нездаровіцца, ведаем, улічваем, неяк абараняемся, а вось жа здаецца, што ўсё гэта — твой стан, стан твайго арганізма — як быццам не ты сам, a штосьці другое, дадатковае, пабочнае, дзе цябе, самога цябе пасялілі...
* * *
Толькі што прачнуўся, зноў без пары, зарана, а ўжо ў душы балюча паскавытвае туга, нібы яна чакала i дачакалася твайго абуджэння. Без дай прычыны? Толькі таму, што мне апошнім часам зусім не працуецца? З гэтым жыць дзень за днём?..
Святло, вузкі прамень толькі твайго ліхтарыка ў патайной сцішнаце вышуквае i знаходзіць, хоць i даўно ўжо знаёмыя, вядомыя табе твае грахі, спыняецца на тым ці іншым з ix, каб ты зноў пакусаў, пажаваў сам сябе, хоць i не ўпершыню, але са свежым болем бездапаможнасці ў адчаі самапрызнання віны, можа, не так каб нізка баючыся, горка саромеючыся прызнання перад некім другім, як іменна ад безвыходнасці ў тузе беззваротнай адсутнасці таго калісьці блізкага, хто мог бы зразумець цябе як след, дапамагчы, даць палёгку, падказаць выхад да пэўнага, няхай сабе i не поўнага ачышчэння душы.
...И нет отрады мне!..
Развага збаўчым холадам, нібы асвяжальна сцюдзёнай вадой, нагадвае, што так ужо неаднойчы яна, твая туга, адыходзіла i вярталася, ды вось зноў прыйшла, але ж i адыдзе, каб зноў калі-небудзь вярнуцца. I так — да канца...
Ці, можа, гэта я ўжо такі танкаскуры?..
* * *
Не будзем, крый Бог, параўноўвацца, аднак, дзеля патрэбнага часам супакаення ад залішняга самаедства, успомнім чалавечую складанасць i вялікіх, у каго мы вучымся.
* * *
Неяк зімой, у Мінску, вельмі доўга седзячы ў паліклініцы ў чарзе, падумаў дый сказаў тым, з кім сумаваў:
— Многа ўсялякіх навыдумлялі ордэнаў ды медалёў, а трэба яшчэ адзін — «За цярплівасць». Першай, другой i трэцяй ступені...
* * *
А чаму гэта нам, калі ў адзіноце, абавязкова трэба падмацоўвацца то з прэсы, то з эфіру?
A калі больш падумаць, спакайней засяродзіцца, зарчэй зірнуць навокал?
* * *
Перачытваў Танкаву кніжыцу «Errata», яго апошнюю, выхадам пасмяротную, першую без аўтографа...
«Ребята! Фронтовики! Нельзя же так ставить вопрос— надо и подавать!» Зусім бязногі інвалід — пад нагамі прахожых, голас якога пачуўся мне з лета сорак пятага года. Яму, ім — такім — трэба было яшчэ i прасіць, упрошваць!..
Успомнілася гэта над Максімавымі радкамі з «Падземнага пераходу»:
Сляпому скрыпачу
У пустую шапку
Кладу не як падачку,
A доўг свой неаплатны
За франтавую песню
«Эх, дарогі...».
* * *
У чарговым томе «Беларускага кнігазбору» — «Магілёўская хроніка Трафіма Сурты i Юрыя Трубніцкага». Пасля перачьітвання «Хронікі Быхаўца» i «Баркулабаўскай хронікі» гэта ўпершыню чыталася з цікавасцю ды са смакам. А яшчэ i з сумным водгуллем класічных слоў: «Где оскорбленному есть чувству уголок?!» Дзе там было ў хаосе бясконцага кровапраліцця, подлага гваптавання ўсяго святога, у знішчальным полымі-дыме пякельных пажараў знайсці сваё месца таму чалавеку, які гэтага не хацеў, які гэта бачыў варварскім злачынствам?.. Бо былі ж, трэба думаць, i такія, месца якім у гісторыі не адведзена.
* * *
«Я не сонца, я ўсіх не нагрэю...» Як апраўданне бездапаможнасці, шчырае ці толькі каб за яе схавацца.
А каб усім паспачуваць, ахапіўшы сэрцам тое, што чуеш пра людскія беды i трагедыі,— сэрца патрэбна хіба такое ж, як сонца.
* * *
Першы мой здымак — на самым пачатку трэцяга года жыцця — вьшітукаваны мінскім фатографам з адэскага сямейнага. Маці казала: «Не даваў панамку зняць, кавэнчыў, Каб у ёй. То бацька ляпнуў па срачцы ды ўзяў на калені». Другі здымак быў зроблены ажно праз сем гадоў, па просьбе старэйшых братоў, якія засталіся абодва ў Саветах. Тут ужо было, як для мяне, цэлых чатыры гады вясковага, не абы-якім падарожжам на возе ў Мір, за дзевяць кіламетраў, з мамай i двума большымі братамі, аднаму няпоўных шаснаццаць, другому дванаццаты. Фатограф, немалады, увішны жыдок, палажыў маю правую руку на маміна плячо, a ў левую даў мне нейкую таўставатую кнігу,— як быццам я i маму люблю больш, чым усе, i самы граматны ў нашай сям'і, асірацелай пасля бацькавай смерці. Па здымку паслалі замежным братам, i дома засталося тры. Сусед наш, вясёлы дзядзька Паўлюк, паглядзеў на здымак i сказаў: «Во, i Іван свае вушы наставіў!..»
Яны ў мяне на ўсё жыццё вялікія, але ў маленстве былі яшчэ большыя, бо ці не да шостага класа трэба было стрыгчыся «пад бручку», нагала.
I вось я неяк заглянуў перад галеннем у люстэрка i да болю выразна ўявіў сябе, партызана, у паліцэйска-нямецкім палоне, у нашым мястэчку Турэц. Рукі ўжо звязаны перад павешаннем. У давяршэнне ўсіх катаванняў у пастарунку местачковы пустальга, паліцай Лісік, з якім мы ведаліся са школьнага маленства, абрэзаў мае вушы i тыцкаў імі ў заціснуты рот: «Жуй, бандзюга сталінскі, жуй!..»
Такое ідыятычна ўявілася...
I прыгадалася, як у слякотным казахстанскім Сямірэччы, у семдзесят чацвёртым годзе, нам, групе пісьменнікаў з розных савецкіх рэспублікаў, i не такое па жаху расказвалі. Яшчэ з дзён грамадзянскай вайны. Як белыя казакі атамана Аненскага накрылі ў сябе чырвонага партызана, што забег да сям'i, вынялі з яго разрэзаных грудзей не зусім мёртвае сэрца («яшчэ трапяталася») i прымусілі жонку гэтага чалавека — на вуліцы, пры яго дзецях i пры суседзях — сэрца тое кусаць, жаваць i глытаць...
* * *
...Праследаваць сям'ю — за вінаватасць бацькі i дарослага сына, якія добраахвотна ў гітлераўскай паліцыі i днямі крывава «праславіліся» на сабачай службе. Нарэшце дагнадь тую сям'ю — жанчынумаці, дзвюх маладзенькіх дачок i найменшага, зусім яшчэ хлапчанё.
Ён мне цяпер найлепей бачыцца. Нібы ён тут адзін.
Знясіленыя ўцёкамі, ушчэнт патомленыя маці i дочкі асуджана разгаласіліся перад немінучай смерцю.
Толькі хлопчык чамусьці маўчаў.
Уся «святая» злосць адпала. Самому хоць заплач. А тут жа i суровы, да расстрэлу, за невыкананне, загад, i таварышы, якія супраць тваёй слабасці. Што рабіць?! Каб быў адзін — проста вярнуўся б, а то i сказаў бы гэтым людзям штосьці, а так...
Гэта мне толькі старому прымроілася. Лес пазбавіў мяне ад такіх ды падобных сітуацыяў. А мог бы i не пазбавіць. I гаворкі пра гэта цяпер не было б.
...На адвячорку той хлопчык вярнуўся да мяне. Яшчэ ўсё моўчкі. Ярка, выразна нагадаўшы ўнучка ў такім самым узросце. З яго дапытліва-нястомным пазнаваннем свету, з яго наіўна-святой прагай жыць i жыць...
...Позні вечар. Не спіцца. I тэлевізар з пустой, нібы вясёлай перадачай.
Той хлопчык — нарэшце — горка заплакаў ад жаху канца...
Зноў разбалелася сэрца.
A толькі ж ад уяўлення.
* * *
З тэлеэкрана днямі было сказана, што ў сорак чацвёртым годзе, калі праводзілася дэпартацыя чачэнцаў, тыя аулы, што «супраціўляліся», былі знішчаны разам з людзьмі...