Бацька адной з дзяўчатак расказаў пра гэта на рабоце.
Таварыш яго аказаўся суседам артыста. Пасмяяўся з гэтага дома, толькі з жонкай, калі ўжо іхняя малая спала.
Назаўтра малая, што «спала», сустрэлася з басам на лесвічнай пляцоўцы:
— Дзядзя Бора, а чаму гэта ў вас, калі вы спяваеце, усе шкарпэткі без пят?..
У дзіцячым доме выступалі паэт i празаік. Пасля выступлення адзін з астрыжаных пад машынку аматараў сур'ёзнай літаратуры звярнуўся да паэта:
— Дзядзя, вы таксама пішаце кнігі ці толькі вершыкі?
Збянтэжаны паэт:
— Ну, разумееш... з вершаў таксама складаюцца кнігі...
Вучань:
— Кнігі — гэта кнігі...
Мама прыйшла!..
Хлопчык сядзіць побач з ёю на сваім бальнічным ложку, есць салодкую булку, махае ножкага ў гіпсе і радасна расказвае:
— Сястра казала, што я такі худы, што няма дзе банькі ставіць — адны косці. А паставіла, дык палавіну банькі мяса нацягнула!..
У піянерскай газеце надрукавана анкета КЦС— «клуба цікавых сустрэч».
Праглядаю дзіцячыя пісьмы, адказы на анкетныя пытанні.
Пытанне:
«З кім са слаўных людзей нашай рэспублікі ты хацеў бы сустрэцца ў новым навучальным годзе на пасяджэннях нашага клуба? Чым цябе зацікавіў гэты герой?»
Адказ вясковага сямікласніка:
«З таварышам I. А. Грыбовічам. Ён не адказаў на два мае пісьмы».
Таварыш Грыбовіч — салідны, заакуляраны супрацоўнік рэдакцыі, адзін з арганізатараў таго КЦС.
Малец з чацвёртага класа піша ў піянерскую газету пра непаладкі ў іхняй школе.
— Здольнасці ёсць, але ж залішне ён нейкi сур'ёзны, не па гадах,— кажа сваім супрацоўнікам цёця рэдактар, поўная строгая дама. I яна вырашае заняцца гэтым талентам сама.
«Напішы нам, Валодзя, як вы святкавалі ёлку».
У адказ апісана ёлка ў вясковай школе, а потым — прыпіска:
«Наш дырэктар, Мікалай Пятровіч Чыжык, купіў на сабраныя вучнямі грошы цукерак i большую палавіну забраў сабе...»
Цёця рэдактар піша яшчэ больш педагагічны ліст:
«Напішы нам, Валодзя, пра вясну — як яна прыйшла ў ваш калгас, колькі радасці яна прынесла рабятам вашай школы. Паспрабуй апісаць гэта вершам».
Вершык прысланы доўгі, грунтоўны i... з празаічнай прыпіскай:
«А наш дырэктар усё ж такі злодзей».
Цётка рэдактар пакуль што ў часовым адчаі.
Хлопчык глядзіць на маладзік. Дадумаўся:
— Ён прабіў трохі неба i вылез!
Пра старэйшых сястрычак:
— Аню люблю да самага сонца, a Нінку толькі да правадоў.
Позна ўвечары, калі ён вяртаўся з завода, дома яго чакала амаль заўсёды тое самае.
Алеся ўжо спала. На радыятары пад акном сохлі ці проста грэліся да раніцы яе маленькія, нястомныя валёнкі. Чорны плюшавы мішка сядзеў побач з ложкам на тумбачцы. Цярплівы мядзведзік, з адной-адзінай лапай застаўся, і смешны сёння — абвязаны хусткай, з-пад якое відаць толькi вострая мызачка і чорныя гузікі бяссонных вачэй. Лялька Зося ляжыць побач з «мамай» Алесяй, клапатліва накрытая коўдрай. Сёння «мама» памыла яе сукенку, якая сохне на радыятары побач з валёнкамі.
Нібыта поўны парадак...
А гэта што?
Заяц у штоніках пакрыўджана ляжыць каля тумбачкі, уткнуўшыся носам у куток.
— Хадзі сюды,— усміхаецца малады гаспадар, Ён паднімае шарака і садзіць яго побач з мішкам. Зухаватае вуха вясёлага зайкі зноў апускаецца, як заўсёды, калі ён бывае ў добрым настроі, а на вусатай мордачцы ажывае усмешка. Так i здаецца, што вось ён возьме зараз і ўтрэ лапкай слязу са шчакі. Як у казцы.
— Сплю,— шэпча бацька, схіліўшыся над Алесяй.
— Не пабудзі,— ад стала кажа маці-настаўніца.— Ты ж з холаду. I яшчэ не памыўся.
Бацька, аднак, напінаецца і асцярожна цалуе сваю ненаглядную радасць, нібы здымаючы з цёпленькіх вуснаў салодкую ўсмешку. Дзе там пабудзіш! — малая нават не зварухнулася. I губкі таксама смяюцца праз сон.
— Сцяжок успомніла,— усміхаецца, падыходзячы, мама — ужо не настаўніца.
— Які сцяжок?
— Ты ведаеш, яна ўжо добра, добра ўсё памятае. Прыйшла сёння з двара i пытаецца: «А калі я пайду са сцяжком, як тады? Калі будзе сонейка, траўка?..» Я заходзіла сёння на Камсамольскую. Няма яшчэ першамайскіх сцяжкоў...
Бацька смяецца: — У лютым?
Алесіна мама здаецца яму... ну, куды маладзейшай за свае дваццаць тры. I сёння — яшчэ больш падобнай да Алееі.
— Толькі i радасці з дзяцей, калі ix водзіш за ручку,— кажа заўчасна пастарэлая і стомленая маці.
Дзеці пакідаюць бацькоў (часамі вельмі няўдзячна), а потым вяртаюцца да ix у выглядзе ўнукаў. I таму, кажуць, бабулі любяць унукаў больш, чым калісьці любілі дзяцей.
Трымаць за ручку жыццё, якое вось i прайшло, і ўцякае!..
Дарога Ратэрдам — Амстэрдам.
Раўніна. Багаты лес: дубы, вязы, платаны, клёны, ліпы... Парнікі і адкрытыя грады. Прыгожыя домікі, ветракі, касцёлы, зноў ветракі... На сакавіта зялёных паплавах чорна-пярэстыя каровы. Вада не ўмяшчаецца ў незлічоных канавax, блішчыць нават на раллі, Раскошная аўтастрада. Абапал — вузкія, простыя палявыя дарогі, таксама асфальт у прысадах. Сонечны дзень...
Сонечны дзень у дажджлівай, пахмурнай Галандыі!.. У сярэднім ён тут бывае адзін раз на тыдзень. Цяпер, у кастрычніку, гэта зусім незвычайна, як дарагі падарунак.
А дзень — адзін, праездам, дзень у краіне, пра якую ты столькі ведаў здалёк i як быццам не ведаў нічога?..
Вось і настрой таму таксама сонечны.
Успамінаю маленства, стары рускі часопіс «Маяк», апавяданне пра падарожжа блізнятак Кіта і Кэт. Першае падарожжа з дзедам да мора.
Малыя сядзелі на нейкім мастку, потым у Кэт зваліўся ў ваду драўляны выступак. А за выступкам — абое блізнят. Дзядуля дастаў ix, засыпаў па шыю ў пясок, каб не змерзлі, пакуль высахне вопратка...
Прайшло брльш трыццаці гадоў. А мне — з акна турысцкага аўтобуса — толькі і хочацца глядзець на далягляд, шукаць вачыма паласу, мусіць, недалёкага мора, а на беразе яго — мілыя мордачкі Kiтa i Кэт. Яшчэ ўсё над пірамідкамі пяшчотна цёплага пяску...
У паляшуцкай хаце. З вышытымі ручнікамі на сцяне, з прыёмнікам на століку.
Шасцігадовая дзяўчынка любіць мачаху, як маму.
Мачаха — маладзіца i праўда вельмі прыемная, але ж... Малая памятае сваю матулю ў труне i лічыць, колькі год ужо лічыць, што мачаха — мама яе, якая вярнулася...
Як яно будзе далей?
Бірабіджан.
Пасля купання ў маляўнічай, раскошнай Біры, за якою, пад самымі спякотна-зялёнымі сопкамі, здорава адгукаецца рэха, мы паехалі ў піянерскі лагер.
Акунуліся ў цудоўны свет усюды любых — куды там кветкі! — дзяцей. Выступалі перад імі. І зноў шкадаваў, што не пішу, што так мала пісаў для малых. Хадзілі лугам да возера, дзе мноства абшарпаных хлопчыкаў i акуратных дзяўчатак наперабой даставалі нам з вады, на ўспамін, калючыя вадзяныя арэхі i ракушкі.
Пацешная наіўнасць!.. Хлапчук, які сядзеў побач са мной, пакуль мы выступалі, усё абмацваў мяне сваёй увагай, як чужаземца, і, нарэшце, не вытрываў, спытаўся шэптам:
— Дядя, а цифры на ваших часах — белорусские?..
Далёка ўсё-такі з нашага Ўсходу на Захад!
Потым абедалі ў лагернай сталоўцы, елі гарачы флоцкі боршч, рысавую кашу з качкай, пілі кампот. Гарачыня, гасцінна вялізныя порцыі. Я прасіўся ў дзяжурнага, што не з'ем, і ён — «любімец усяго лагера», маленькі, рабенькі Фімка ў белым фартушку — паблажліва, сур'ёзна паляпваў мяне па плячы i падбадзёрваў:
— Ешьте, ешьте, дядя, ничего!..
Здымаліся з дзецьмі.
І Фімка Месамед, пры ўсёй сваёй сур'ёзнасці, не пярэчыў, калі я, пад агульны смех адабрэння, узяў яго, гаспадара,— «Я перешел в четвертый класс» — на рукі.
Напярэдадні быў дождж. Чатырохгадовы Міхась налазіўся па макрэчы, а цяпер чаравічкі не лезуць на ногі. Ён падумаў i вырашыў:
— Пахудзелі.
Напрадвесні яшчэ ўсё то лядок, то брудны снег, то лужыны, то голая зямля. Снег пад нагамі трымаецца, а ступіш на зямлю — так i зачэрпаеш лапцем гразі...
Але неба ўжо вясёлае. З прасветлінамі ў хмарах, хаця i халоднае.
Два хлопчыкі ідуць за мамай з вёскі ў вёску, па палявой дарозе.
Маці нясе пад пахай скрутак шарачку, загорнуты ў хустку. Высокая і дужая, яна маўчыць, ідзе шырока і цягавіта, нібы ў ярме сваёй удовінай долі. Тая ж маці, што толькі паўгода таму назад, калі мёртвы бацька ляжаў яшчэ на ложку, a ў хаце былі сама ды малыя — кідалася ад стала да парога i, нема галосячы, ірвала жменямі валасы. Адна, твар у твар са сваім неабдымным горам... Ды вось жыве, гаспадарыць. Толькі i радасці — дзеці. Андрэй і Мішка. Не скажаш, што горшыя, чым у добрых людзей. І вучацца ўжо абодва, i дружаць. Троxi, вядома, распусныя, трэба глядзець...
— Вы ўжо хоць там, у хроснага, не выскаляйцеся лішне,— кажа яна, не азіраючыся.— Трэба харошымі быць, каб усе хвалілі.
— Што ж мы, сабакі — выскаляцца?— адказвае большы, Андрэй.
— Ну, ты глядзі ў мяне! З цябе, нябось, усе свечкі i загараюцца!..
Андрэеў хросны, дзядзька Maкар, кравец. Малы, гарбаценькі, з вялікай галавой, Порткі суконныя, шырозныя — ажно ў зборкі пайшлі. У высокіх валенках, аж ногi не гнуцца.
Толькі хлопчыкі з мамай увайшлі ў яго хату, устаў з-за машыны, пачаў:
— Лізавета Іванаўна, кума! Андрэйка, хроснічак мой ненаглядны! Мішка!.. Сіроткі мае, чым жа вас ласаваць, чым сустракаць?..
I — эх! — заківаўся, замітусіўся па хаце. Кошык з бульбай кашкануў валенкам пад палок, лап'ё, што ляжала на лаве, шпурнуў у запечак... А хата, хата ў яго!.. Цёмная, нізкая, ток пабіла на ямы...
— Не прастарэкуй ты лішне, Макар. Садзіся вось ды шый.
— А як жа ты, Лізаветка,— ты ж нешта прынесла?
— Паспею. Дай хоць адсапціся.
— Сядзь, дарагая, сядзь. Сагрэй бяседай сэрцайка. Яно ж і спяваецца: «Ах, божа ж мой, адзінога мая, прападае ўся работа мая!..»
Хросны сеў за машыну, заварушыў вялізнымі валенкамі на рашотцы, i першы цуд яго беднай хаціны — магутны «Зінгер» — загаманіў.
Мішка спачатку, цікаўна застыўшы, сачыў, як скача-гуляе блішчасты шпянёк, як круціцца белая шпулька. А потым — усё адно i тое ж, адно i тое ж... I ён пачаў патроху ныць:
— Мама, хадзем дадому... Мама...
— Паспееш. І дыхнуць з-за вас няма калі.
— Яны сумуюць, Лізаветка. Вось я вам, хлопцы, нештачка дам.
Хросны ўзяў зэдлік, паставіў пад бэлькай i цяжка ўзлез на яго: спачатку каленьмі, а потым ужо... Хата ў яго даўнейшая: упоперак бэлек яшчэ адна бэлька паложана — трам. Хросны сігануў рукой за гэты трам і дастаў адтуль другі цуд свае хаты — кнігу!.. Абабіў з яе пыл аб шырачэзныя порткі, абабраў рукой павуцінне, падаў бліжэйшаму, Андрэю.
— Яшчэ ў горадзе мне падарылі. Хадзяін, у якога я вучыўся шыць. Дзяцей мне госпад не дае, дык вось яна тут і ляжыць.
У кнізе той цацкі — ну, як жывыя!..
На перша й старонцы — зямлянка, градкі капусты, а на парозе стаіць сабе вожык.
На задніх лапках, у сіняй камзэлі, у чырвоных портках сa шлейкамі, у выступках. Пакурвае люльку, глядзіць на грады, i вось-вось скажа: «П-пых!»
— Цікні,— шапнуў Мішку Андрэй.— Мой хросны!
І абодва яны аж зайшліся ад ціхага смеху.
— Ты, Андрэйка, чытай. Ты ж старэйшы. Бо гэта харошая кніжка. «Жыў сабе, быў сабе дзядзя Ёж...»
А яны рагаталі, як дурні.
Пасля пачалася прымерка.
Хросны раскаціў на стале шарачак i аберуч пагладзіў яго.
— Роўненькі, гладзенькі... Шоўк! Залатыя ручкі ў цябе, кумачка...
— От, мерай ты, Макар. Каторая пара.
— І паабедаеце, госцікі дарагія, у мяне. Пасоля з картопляй — чым багат, тым і рад. Прынцэсы мае няма: пайшла ўчора да цёшчы. Сам наварыў.
Ён узяў пакамечаны сшытак, разгарнуў яго і, жмурачыся, пачаў выводзіць тупым алоўкам:
лізавецін. мішка. пятровіч. Штаны.
Тады прыгнуўся ca сваім «сантыметрам» да Мішкавых портак.
— Ага,— схамянуўся ён, адагнуўшыся.— А як жа будзем шыць: бручкі абыкнавенныя ці з засланкай?
— Ат, бручкі-шмучкі! Жартачкі — кавалеры! З засланкай Ды з нагруднікам. Абодвум.
— Даўжыня: семдзесят два,— сказаў i запісаў хросны.— Подшаг,— шапнуў ён і, адной рукой прыціснуўшы канец «сантыметра» ў Мішкавым куточку, другой рукой павёў «сантыметр» да лапцей.
Сам ён, хросны, маленькі i так, а сагнецца — дык і зусім. А за ім стаіць Андрэй, Разгарнуў тую кнігу на першай старонцы, дзе вожык у портках, i — зараза! — падморгвае. Мішка надзьмуўся як сіла мага i маўчыць. Ды тут падвёў сам хросны. Ён цяжка адагнуўся i, з натугі:
— П-пых!
Хлопчыкі пырхнулі смехам.
I мама здагадалася, нарэшце, што тут да чаго. Забрала кнігу, крутанула Андрэя за вуха, а кнігу, нават не стаўшы на зэдлік, палажыла на трам.
Хросны маўчаў, зачырванеўшыся.
Ды хлопцам брыдка было нядоўга.
Трэцім цудам старэнькай хаціны — з падпечка раптам выйшаў чорна-пярэсты голуб. Чубаты. А на шыі i валляку Miгцела, пералівалася ад хады сінявата-чырвона-зялёнае хараство. Знайшоў саломінку і горда павалок пад печ.
Хлопцы заціхлі заварожана: ці выйдзе зноў?..
— Яечкі панеслі,— з усмешкай, ціха сказаў, зусім ужо добры, хросны.— Чуеце, як ён брукуе? А гэта — яна. Так душэўна... А я вам, хлопчыкі, парачку дам. I прывучыць скажу як. О, чуеце?..
Потым елі «пасолю з картопляй». I харошым, разумным хацелася быць, але дзе ж тут набудзеш?.. У хроснага лыжкі драўляныя i круглыя, як жалудовыя місачкі. А на канцах чаранкоў— яшчэ i бульбачкі нейкія. Смешна! Ну, ды гэта яшчэ нішто... Бо вось ён, стары ўжо дзядзька Макар, трымае лыжку так, што тая бульбачка тырчыць у яго паміж пальцаў... Аж мама не вытрывала:
— Што ты мне гэтай хвігай тыцкаеш пад нос?
Хросны зірнуў на руку, здагадаўся i, чырвоны ад смеху, які спачатку хацеў стрымаць, прашаптаў:
— Сорак другi год так свянчуся... Ніяк не адвыкну...
І ад душы зарагатаў,
А з ім разам, вядома, i хлопцы.
Нават i мама, што так даўно не смяялася. Чацвёрты цуд!..
Мароз i сонца. У клетках гараць вясёлай чырванню снегіры, таўкуцца шэрыя чачоткі, як сонечныя зайчыкі скачуць па пруціках шчыглы. Шмат галубоў. Непаэтычна неяк, груба гавораць пра ix галубятнікі,— нібы гэта ў ix сапраўды толькі гандаль, а не паэзія.
Самае незвычайнае, што я ўбачыў там, на птушыным рынку, за ўсе гады:
Хлопчык доўга стаяў, любаваўся, прыцэньваўся, пасля купіў чачотку,— па грашах,— адышоўся трохі з натоўпу i выпусціў яе з рукі. Глядзеў услед. Нават пасля таго, як знікла...
У міжгароднім аўтобусе. За маёю спіной малы гаворыць з бабуляй:
— А чаму ў цябе такі ногаць вялікі?.. Бабка, пагладзь маю ручку, пагладзь!..
Якая ж бездань паміж гэтай чыстай душой i нячыстай рукой яго бабы, нядаўна скінутай з пасады старшыні калгаса! «За злоўжыванне службовым становішчам...»
Стаім у мястэчку. Піжоністы рыжы сабака сядзіць на асфальце, на самай сярэдзіне шашы. А хлопчык непакоіцца, ледзь не да слёз:
— Цюцьку машына зарэжа!.. Бабка!..
Не адчуеш так поўна i непасрэдна.
А шчэбет ягоны — амаль непаўторны, бо ён не паддаецца перадачы словамі дарослага.
Думаў пра абнаўленне душы самай высокай паэзіяй — паэзіяй маленства. Безліч граняў гэтай паэзіі, як безліч сонечных промняў i пырскаў расы ў гэтых промнях.
Адпяваюць старога Навума. У хаце, дзе ўжо спявалі — па радыё — і Робсан, і Казлоўскі, i Ларэці, гудзе старэнькі поп, а дзве пеўчыя цягнуць, калісьці прыгожымі галасамі, пра «житейское море» i «тихое пристанище».
I ўсё гэта гучыць як не з гэтага, не з нашага свету.
А потым — ціхая паўза, і з сяней, таксама забітых людзьмі, чуецца голас малога, з бацькавых рук:
— А дзе мой дзед Аюм?
І па людзях-суседзях, што ведаюць малога Коліка, які вельмі сябраваў з нябожчыкам, пайшоў ціхенькі, толькі ў думках, смяшок.