Дзецям патрэбна казка. Яна не разбураецца сапраўднасцю.
На піянерскую ёлку хлопчыка ўзяла старэйшая сястра. Найбольш уразілі яго вялікі мішка i ліса, што разам з дзецьмі танцавалі вакол ёлкі. У перапынку ён убачыў, як ліса — зняўшы маску — піла ў буфеце піва. Спацелы дзядзя!.. Цягне з кухля, ажно лісіны хвост падрыгвае... A ўсё ж i пасля гэтага малы расказваў пра лісу — як яна з імі весела, пацешна вырабляла ў карагодзе!..
Гаварыў па міжгароднім тэлефоне з сынам.
У яго вялікі клопат. Заўтра трэба ехаць з мамай у грыбы, бо яго няма з кім пакінуць дома. I трэба вельмі раненька ўставаць... Голас — амаль праз слёзы.
А прычына, вядома, не ў гэтым. На суседні двор, месца іхніх баталій, прыйшоў экскаватар. І так жа добра глядзець, як ён капае канаву! Глядзець — не так сабе, не як-небудзь, а з даху гаража. Хоць мама i крычыць за гэта, хоць бацька — па тэлефоне цяпер — угаворвае быць асцярожным ды паслухмяным.
Пагаварылі мы з ім пра ўсё гэта, i так мне міла, i смешна, і па-сур'ёзнаму добра было ад нашай дружбы!..
A назаўтра — званок. Мой друг, аказваецца, не вытрымаў саліднасці. Знайшоў адзін баравік i годзе: «Буду сядзець у машыне». Прыйшлі грыбніцы, глядзяць — яго няма. А потым голас — куды там ужо да геройства! — «Ма-ма» з самай верхавіны сасны... Страшна, вядома, страшна было, пакуль ён злазіў адтуль, i ручкі дрыжалі, i мама з цёткамі заміралі ўнізе, з усёй сілы трымаліся, каб не ахнуць ды не спалохаць яго...
— Ты што ж гэта, стары, экскаватар убачыць хацеў?
Разумею становішча, стараюся пытацца весела. Ды ў трубцы голас — поўны належнай пакоры, i вечнае:
— Я больш не буду.
Будзеш, хлопец! Будзь, хоць i страшна, хоць я i павінен казаць, што не трэба!..
Яна яшчэ спала б, хоць мухі роймя гудуць, дакучаюць, кусаюцца, хоць Васіль разроўся ў калысцы, што ледзь бабуля яго супакоіла, Ды вось прыйшоў Шурыкаў дзед. З бядою — учора малыя гулялі на іхнім двары і зацягнулі кудысьці аброць. Мілачку будзяць i шмат разоў, на ўсе лады гавораць ей пра аброць. Вочы малое сонна моргаюць, і гэтак жа клоніць зноў на падушку! Але Шурыкаў дзед яшчэ ўсё пытаецца:
— Ну i што, дзе аброць?
Прыходзіццa ўсё ж такі ўспомніць, што яна, «гэты во», мусіць там, на прыгуменні, дзе ляжыць перавернуты воз, дзе кошка несла вераб'я, а яны, «гэты во», пабеглі за ёю, забыўшыся пра гульню ў «коні»...
— Вось і ўсё, маладзец,— кажа Шурыкаў дзед.
Miла сядзіць у нерашучасці: ці спаць яшчэ, ці ўжо ўставаць?
— A ўжо ж,— кажа бабуля,— разбуркалася троxi, дык i уставай за адным скрыпам.
Памыкаўшы трохі, малая даецца апранаць яе. Рукі старое дрыжаць, а ўнучка ўжо шчабеча. Нібы здагадваючыся пра тое, што і удзень, і уначы мучыць яе бабулю, Міла расказвае сон:
— Я сплю, бабка, ляжу сабе i сплю, i сню — здаецца, нашы дзверы рры-ып i адчыніліся, а дзядзька Хведар — тыц у хату!..
Старая глядзіць на сваю шчабятуху, сумна ўсміхаецца і кажа:
— Ах ты, Ганулька!..
Міла ўжо ведае, што Канцавая Гануля — старая лгунка. «ілжэ i не круціцца,— кажа пра яе бабуля.— Нібы казку табе расказвае. Прыйшлі, кажа, надоечы сем ваўкоў, пад'елі на нашым двары са свінога карыта з рабым кныручком i палеглі на возе паспаць... і сон яна табе сасніць на ўсякую патрэбу — толькі слухай...»
Унучка сарамліва аблізваецца i моргае, ужо не соннымі вачыма.
Але, відаць, не каецца, што салгала,— яна ж хацела зрабіць сваей бабцы прыемнае.
Потым старая мые яе, выцірае, ставіць голымі каленкамі на падлогу i пачынае «маліць». Міла і сёння зноў памыляецца, за што цяпер дзякаваць бабінам у «бозі» — за «шчаслівы дзянёк» ці за «шчаслівую ночку», А баба зноў злуе:
— Нябось, пра рэпку дык ты не забудзешся!..
Па снеданні пачынаюцца гулі — сонца, трава, вясёлыя вочы, прыгажэйшы за ўсякую музыку смех, Ды вось зімой нарадзіўся Васіль, і трэба яго калыхаць, пільнаваць... Спяваючы яму пра ўсё тое стракатае, рудое ды вусатае,— пра курачку-рабку, пра лісічку, што падмятае хату, пра Ваську-ката, пра ўсё, што Міла навучылася ад бабы,— малая нянька часта думае, як гэта добра будзе, калі ix Васіль сам навучыцца тэпаць. Яна тады выведзе яго з сабой на вуліцу, як Жэнька іхнюю Зосю. А часта яна, не могучы супакоіць свайго разяваку, кліча бабу ці маму з двара і з прыплачам крычыць:
— I што мне рабіць з гэтым дзіцёе? ідзі сама ды глядзі!..
Таксама лёгка, як салгаць бабулі, што сніла пра дзядзьку Хведара, Міла ўмее ўцячы ад Васіля, пакуль ён спіць або мармыча каля маміных грудзей.
Так яно выйшла i сёння. Пакуль мама карміла малога, нянька ціхенька шмыганула за дзверы.
Дзе ж гэта наша бабуля?..
Хутка поўдзень. Каровы з ранак прыйшлі. За гумнамі — кветкі цвітуць у высокай траве. A ў небе — хмаркі калмыкамі, белыя, як пух.
Колькі тут трэба для ціхага шчасця!.. Старая вырвалася ад унукаў ды гаршкоў, ужо зацяжкіх на спрацаваныя рукі, узяла даўгаваты кавалак тычкі i пагнала за гумно Падласку. Карова галодная, як звер,— паша ўжо голая, вытаўклі,— i старой вельмі добра глядзець, што тут трава — любата, што скацінка пад'есць. Сама ж прысела ў траве, каб не пускаць карову далёка, i думае, глядзіць, адпачываючы душой...
Ды Міла і тут яе знайшла.
— Бабо-о, го-оў! — гукае яна ўсцешана i — эх, чык, чык, як верабей — бяжыць. Абышла асцярожна Падласку, зайшла ў траву i павісла ў бабулі на шыі.
— А дай ты мне свет! — бароніцца тая. І ўжо смяецца, а потым пытае пра Васіля.
Міла кажа, што ён сабе спіць, а мама ў хаце... Але робіцца брыдка, што мама, можа, у грады пайшла... Нянька аблізваецца і слёзна моргае вейкамі.
Бабуля добрая. Яна кажа, што маці паглядзіць там малога i сама,— заплача, дык і з гарода можна пачуць. Нічога ёй, пані, не зробіцца, пакалыша.
— А дзе наш тата?
Ну дык і што, калі яна ўжо, Міла, ведае пра гэта?
— Пайшоў канюшыну касіць,— спакойна адказвае баба.
— Куды?
— Куды ж, туды — у поле.
Старая нават рукой паказала.
Далёка, мусіць, тое «туды»? Вунь аж дакуль трава, а потым поле, потым лес... Усё ў лёгенькай, зыбкай імгле, ажно лень пазіраць — не паднімаюцца вочы на сонца. А тут вось — кветкі!
— Бабка, я кветачак нарву?
— От калі хіба, нарві!
I пачалася Міліна сапраўдная малітва.
У мутнаватым блакіце звоняць, не сціхаюць жаўранкі. А нізам, па густой i глыбокай траве сігае цыбатымі, загарэлымі ножкамі бабіна Міла, збірае кветку да кветкі i моліцца песняй. Словы просяцца самі.
— Кве-та-чач-ка ма-я,
ха-ро-шань-ка-я!..—
дрыжыць над травою песня, трошкі падобная да звону жаўранкаў.
А потым — эх, матыль! Вялікі, жоўценькі, ён лятае з кветкі на кветку, садзіцца, зноў ляціць...
— Ма-ты-лё-ча-чак,
ха-ро-шань-кі!..—
дрыжыць песня ўдагон матылю.
Міла ўжо вунь як далёка ад бабы. А кветак у яе руцэ — усё больш ды больш.
Хлопчык гасцюе ў вёсцы, у дзядзькі-мастака. Бацька прыехаў адведаць малога. Вудзяць у рэчцы рыбу.
— Ну, як табе падабаецца дзядзька Іван? Што маўчыш? Добры ён, дзядзька, ці не?
— Дзядзька Іван бывав на літару ф спачатку i на літару i ў канцы.
— Як гэта?
Пасля вялікай паўзы:
— Фсякі — i добры, i не.
Рыба не бярэцца.
— Эх,— уздыхае малы.— Надаела. Як тады, калі мяне дзядзька Іван пасадзіць i рысye.
А праз тры месяцы, ужо як першакласнік, ён прыходзіць дахаты i радасна паведамляе бацьку:
— Буду хадзіць у палац піянераў вучыцца рысаваць. Нарысую тады дзядзю Івана!
Смяецца — рад, што адпомсціць.
У хаце вечарынка. Хлопчыкам — па шэсць, па сем гадоў — дазволена любавацца з печы. Наглядзеліся, насмяяліся, i пацягнула на філасофію. Гавораць пра ікону «нараджэнне Хрыста».
— А, думаеш, было гэта?
— Было!
— Ты ведаеш!..— з пагардаю да меншага.
Той, раззадораны:
— Майго бацькі дзедаў дзядзька быў там i сам бачыў!..
Ён пакрыўдзіў яе, сваю дзяўчынку, i горка думаў, што цяпер трэба будзе знайсці нейкі ход, каб памірыцца.
А яна паплакала трохі і ўвечар, вяртаючыся са школы, купіла там, у школьным кіёску, два аркушы зялёнай паперы. На ягоны i свой пісьмовыя сталы. Чыстай, зялёнай, як маладзенькая рунь.
Што гэта, ад чаго — ад думак яе, васьмігадовага чалавека, ці проста пачуццё, любоў?..
Зіначка ледзь не трапіла пад машыну. Чула сігнал з-за павароткі, але ж ніяк не спыніла веласіпед. Ездзіць яна яшчэ не на сядле, а «ногу пад раму», i так не вельмі зручна тармазіць.
Шафер разгубіўся. Ірвануў улева, зламаў плот і паехаў у бульбу. Ужо i спыніцца не мог,— сябар, што побач сядзеў у кабіне, націснуў на тормаз...
Бываюць цуды! — i дзяўчынка жывая, кудысьці ўцякла, і веласіпед цэлы, i машына — потым убачылі — цэлая. Плот паставілі — проста ў момант. І плакаць хацелася дзядзьку-шафёру, а ён усміхаўся...
Толькі 3іначку не адразу знайшлі. Дый не знайшлі б — сама яна прыйшла аж з трэцяга гарода. Калі ўжо i тая машына даўно паехала, калі ўжо i баба крычала, крычала ды сціхла. Баялася, распусніца, што баба будзе біцца. За тое самае, што «лётае на гэтым лісапедзе, як шалёнае».
Зіначка есць малако з хлебам і ўжо расказвае:
— А я, бабка, у Сымонавай бульбе ляжу i ножкі свае гладжу, а яны ўсё дрыжаць!.. А яны ўсё дрыжаць!..
Жнівеньская раніца.
У рэдкім лесе — заліты сонцам папаратнік.
Пад адным такім парасонам хітра схаваўся вялікі падасінавік.
Дзяўчынка хадзіла, хадзіла па лесе i надарэмна толькі стамілася. Прылегла адпачыць, пасля расплюшчыла вочы — ён!.. Прыгожы, любы, як казачны прынц!..
Гразь сцягнулі нарэшце першыя прымаразкі. Надвор'е сёння яснае, здаровае. Сад падасланы жоўтым лісцем. На клёне яго ўжо амаль што няма, а бяроза яшчэ усё калыша ад ветрыку доўгімі залацістымі косамі.
Я абкопваў яблыні, ціха мармычучы ў добрым настроі...
А потым да мяне — вядома ж, цераз плот — прыйшоў cyceд. Худзенькі, абадраны Сашка, з рэдкімі, светлымі валасамі, з-за якіх яго i празвалі Лысым.
У Сашкі нямоглы бацька i тоўстая сястра, гультайка Марта. Маці памерла — як на памяць шасцігадовага хлопчыка — вельмі даўно.
Сёння Лысы таксама ў добрым настроі. Можа таму, што ўвечары «дзяды» — поліўка з пеўнем, капуста, яечня, аладкі... Дванаццаць страў! I ўсё трэба есці — ад «кануны», накрышанай булкі ў салодкай вадзе, да густой пансаковай кашы, якая ставіцца на стол дванаццатай. Хоць лыжку адну, а вазьмі. Спрадвечны звычай памінак, «дзядоў», на ядзе ўжо толькі і трымаецца. Хіба што бабка якая ў каго i памоліцца за душачкі ўмарлыя, а так — садзяцца людзі і сапуць над місамі — за ўсё недаяданне — у дванаццаць столак!.. Ну дык як тут i Сашку не цешыцца?..
Лысы выняў з кішэні падвойную костку пеўневай нагі, адцягнуў кавалак сырамяткі, прывязанай за гузік, пакланіўся і пытаецца:
— Можа вам што сыграць, пане Сцяпане?
— Ну, ну...
— Січас, пачакайце, настрою гармошку.
Сеўшы на камені каля плота, ён заіграў. Шморгаў, як смыкам, косткай па сырамятцы i, пераймаючы не скрыпку, a гармонік, галёкаў:
— Тува, тува, тува-ва!.. Тува, тува, тува-ва!..
Так паўтаралася бясконца. I на кожным «тува-ва» бледны твар Лысага аж крывіўся ад смакаты, як ад болю, аж вочы плюшчыліся, аж закідалася назад i весела пагойдвалася галава!..
З вуліцы, цераз брамку, прыбеглі Сыты i Худы. Адразу ж далучыліся да музыкі. Худы, рухавы i спрытны малец, Сашкаў аднагодак, махнуўся пa садзе, падняў канчар нейкай дошкі i камень, прысеў i пачаў барабаніць. А меншы, тоўсценькі карантыш Сыты, з нястачы хоць якога струманту, паўсаджваў адубелыя ручкі ў кішэні i, прысеўшы ад стараннасці, верашчаў з усёй сілы Лысаму ў тон. Тoe самае «тува-ва» — то басам, аж гарлякі надзімаліся, то падрываючы угару, ды так высока, тоненька, нібыта хочучы, каб ix пачуў увесь свет!..
Я ледзь не лажу ад рогату. Маці Худога i Сытага, Каваліха, выйшла з вёдрамі ла ваду, спынілася на вуліцы, слухае i смяецца. Тоўстая Марта таксама пачула музыку, выйшла на двор,
— Пайшоў дахаты, здыхоцце ты! Я скажу, нябось, бацьку!
А малыя — яшчэ мацней.
Крычала, крычала Марта, ды — глядзіце! — ужо і яна рагоча. Усперлася локцямі на нізкі плот і аж заходзіцца, ажно тоўстыя плечы ды тарбаватыя грудзі трасуцца,
— Божа мой, божачка! — кажа ледзь не праз слёзы.— і калі ў цябе будзе які-небудзь розум!..
...Ціхі, марозлівы вечар. Яшчэ зара не пагасла зусім, а зоркі ўжо відаць — адна, другая, трэцяя... «Дзяды» яшчэ не давараны — агні гараць пакуль што толькі ў вокнах кухняў.
Стаю на вуліцы, каля брамкі, маўчу. Кавалішын Толя, старэйшы брат Худога i Сытага, выйшаў трохі пазней, не заўважыў мяне i таксама стаіць — цераз вуліцу, перад сваім гародчыкам.
Ды вось направа ад мяне, каля суседавых варот, адліпла, запішчала завесамі, стукнула брамка i на сярэдзіну вуліцы выйшаў Лысы.
Стаў і свішча, няўмела яшчэ, па-малечы.
— На, Цюлік, на! — падмацаваў ён крыкам свіст.— На цю, на!..
— Навошта ён табе? — спытаўся Толя.
Сашка ладышоў да яго i прыцішана, па-дзелавому пачаў:
— Цюлік недзе прапаў. Ты толькі не кажы нікому, Анатоль, бо Марта будзе біцца. Яна сёння два пеўні зарэзала, нашага i Якубавых. Трэба Цюліку кішкі аддаць, каб было шыта-крыта! Дзяды, панімаеш?.. На, Цюлік, на!..
Усламінаю крык i таўстаморды смех над шэрымі штакетамі:
«Божа мой, божачка!,.»
I сам смяюся ціха.
Толькі з іншага.
Расказвае вясковая суседачка; пяць з палавінай гадоў i хустачка завязана «пад бараду».
— Мама паліла ў печы, i каб трошачкі, дык загарэлася б у нашым коміне. I мы вельмі спалохаліся. А таты не было. Ён самагонку гнаў. Тады ён прыносіць яе ў мяшку і кажа: «Давай зробім па чарцы. Дзякуй богу, што так абышлося». І мама таксама піла. А я не ўзяла ні грама.
Сямігадовы Шура:
— Хто табе, дзядзька, куртку чарнілам абліў?
Расказваю, як наша цётка, госця з далёкай вёскі, таўханула незнарок этажэрку і адтуль на куртку звалілася чарніліца.
— І цётка ваша тады адразу дахаты пай шла?
Гаспадыня крышыць капусту, а кватарантка-настаўніца сядзіць побач з малой дзяўчынкай на руках. Малая цягнецца да капусты.
— Раечка, не чапай!
— Ты ж ведаеш, мама, што малыя дзеці наогул любяць усё чапаць.
У доме адпачынку.
Шчаслівая пара корміць на людзях сына, здаравеннага дванаццацігадовага пестуна.
— Што ж ты, Вова? Гэта ж не дома. Можа, хоць каву будзеш піць?
Вова — басам:
— А яна натуральная?
Няньцы чатыры гады, меншай сястрычцы два. Госці ў бабулi на хутары, яны ідуць па садзе. Большая па прывычцы дае «нашай малой» чарговае настаўленне:
— Днём свеціць сонца, а вечарам лямпа...
Праз дзірку ў плоце вылазяць з саду на выган. Воддаль пасецца кабыла з жарабём. Туды няможна, a вельмі хочацца. І нянька гукае:
— Коська-а, ідзі сюды! I з рыжыбяткам! Толькі не задаўляйце нас...
Вясковыя піянеры вітаюць пісьменнікаў, што прыехалі выступаць. «Слова для прывітання» падрыхтаваў ім сам дырэктар. Стаіць сабе збоку і, па выгляду, не хвалюецца за выдатніц. Ды вось першая з ix, самая надзейная, памылілася:
— Дазвольце пажадаць вам гэты букет...
Тры наступныя паўтарылі за ёю — дакладна.
Дырэктар аж пачырванеў.
Чаго?
Пажылы артыст выступаў у школе.
Пакуль ён грымеў сваім падношаным ужо, рыпучым басам, сямі i васьмікласніцы хіхікалі з яго грымасаў. Пасля цікавалі праз дзверы, як ён за кулісамі частаваў сваю акампаньятарку цукеркамі з партфеля — «нібы з конскай торбы»,— а потым пераабуваўся з туфляў у валёнкі. I шкарпэткі яго былі абедзве з працёртымі пятамі...