Стары парабак, з рыжага сівы дзядзька Кандрат, адзінокі i трохі «блажэнны» чалавек, насіў з сабою — ад пана да пана — мяшок крамянёў, скалачак...
Хто смяяўся, што гэга вярыгі ў яго, хто думаў: «Што ты хочаш — от, проста дурны чалавек!..»
I вельмі нямногія ведалі, што дзядзька марыў пра ўласную хату, ужо збіраў краменьчыкі — каб упрыгожыць, як добрыя людзі, цэментавы, высокі падмурак!..
Я ш ч э а д з i н у с п а м i н.
Чорны, цёмны «пакрыўджаны богам» бабыль доўга i нудна расказвае, як ён быў занядужаў...
Няхай расказвае — трэба ж яму знайсці хоць якую палёгку!
Верасень шасцідзесятага года. ...Колькі можа перацярпець чалавек?..
Пяць гадоў панскай турмы, уцёкі ў СССР, дзе яму, чыстаму сэрцам хлопцу, даюць дваццаць пяць без права перапіскі, як... польскаму шпіёну!..
А цяпер, калi чалавек вярнуўся, пасля дзевятнаццаці год зняволення, зрубіў хату, ажаніўся, сына нажыў, цяпер ён на хаду памірае ад рака...
I ўвесь акіян яго незаслужанай крыўды, і ўся яго, нягледзячы на гэтую крыўду, светлая вера ў родную савецкую справу, увесь свет яго перажыванняў, дум — «не тыповая з'ява», пра гэга мы будзем маўчаць... «дзеля агульнага дабра». І непрыемнае для нас само яго жыццё, як напамінак, прыкры напамінак пра вялікую крыўду, вялікi боль, незаслужана прычынены добраму, нявіннаму чалавеку, як напамінак пра вялікую «памылку» — не сотую i не тысячную долю той жахлівай з'явы, што зашыфроўваецца лічбай «1937» або словамi «культ асобы».
Праўда, суровая, горкая праўда пра тое ўжо сказана.
Прыйдзе таксама вялікі мастак, які паўторыць гэтую праўду мовай вобразаў — зноў жа па-сапраўднаму — дзеля агульнага дабра.
А тым часам, калі б мая воля, дык я гэтым хлопцам і дзяўчатам, што без пары сталі дзядамі і бабамі, надломленымі жыццём, я ім даваў бы вялікія ордэны, як героям — за ix веру, не страчаную ў нялюдскіх выпрабаваннях.
Так думалася не раз за апошнія гады, так думалася ў мінулую нядзелю дома, у вёсцы, калі ён, Мікола,— прыцемкам, пасля не першай нашай гутаркі на лаўцы перад гародчыкам,— паехаў дахаты веласіпедам, павёз на раме свайго сарамлівага хлопчыка.
Там, дома, хлопчык гэты, напіўшыся сырадою, засне; маладая жонка пойдзе ў клуб або будзе ціхенькa хліпаць пад коўдрай; а сам ён, Мікола, будзе далей памалу — у бяссонніцы, у горкіх думах — паміраць...
Чэрвень шэсцьдзесят першага.
...Гарачы, парны поўдзень. Ішоу каля новай Міколавай хаты i, як ні страшна, зайшоў.
Прасядзеў з ім, пры ложку ягоным, гадзіны дзве. Відаць, апошні раз...
Яго расказы пра лагеры.
Думы «о тайнах вечности и гроба»...
Жахлівая трагедыя, горкі скепсіс і светлы розум — усё гэта хутка знікне. На дзікіх могілках на ўзгорку гэтыя косці, абцягнутыя скурай, ператворацца ў зямлю. Назаўсёды. І не страшна. Мне, мусіць, таму, што не вельмі ўяўляю сябе на ягоным месцы. А ён гаворыць, што ад болю, ад жахлівых пакут гэтага года страціў ужо ўсялякі смак да ўсяго, i хочацца смерці, хацеў бы нават кончыць сябе, каб толькі не ў пятлі...
A ў чыстай, новай хаце — сонца, смалістыя сцены, заплаканая маладзіца і румяны, замурзаны хлопчык, які ўсё ные каля таты, трэцца, як коцік, і... не плача.
А на дварэ пахне толькі што скошанай канюшынай, пыляць на загуменні грузавікі з торфам, раскашуецца ў спёцы маладое жыта...
Ліпень шэсцьдзесят другога.
...З сынам i жонкай сядзім на зялёнай, духмянай абочыне палявой дарогі, паміж пшаніцай і жытам.
Шчаслівае шчабятанне жаўранкаў, першае для мяне ў гэтым годзе «піць-палоць!», ідылічнае рыканне каровы, людскія галасы з недалёкага лугу i неахвочы брэх сабакі з вёскі...
Зноў думаю, аберагаючы гэтыя думкi, не дзелячыся імі ні з кім, пра Міколу, які памёр тут, пакуль я ездзіў па Далёкім Усходзе, пра тое, як мне напісаць яму дастойны рэквіем...
Румяная, мілая госцейка, дзяўчо з дзіцячага дома, убачыўшы, колькі пісьмаў ляжыць у тумбе майго пісьмовага стала, здзівілася:
— I вы ix не паліце?.. Ганна Пятроўна, наша выхавацельніца, сказала, што пісьмы трэба паліць.
— Чаму?
— Ну... Яна нам такі прыклад прывяла. Дружылі i перапісваліся дзве сяброўкі. А потым адну з ix пасадзілі, a ў другое знайшлі яе пісьмы.
— Дык i што?
— Ну, i гэтую пасадзілі таксама.
Чорт ужо з ёю, калі так думае нейкая Ганна Пятроўна, але ж чаму і сёння яшчэ, у канцы пяцьдзесят дзевятага года, дзяцей калечаць такою дзікасцю?!.
«Часта ў сапраўднасці мы бываем лепшыя, чысцейшыя, чым у думках...»
Так думаў ён, успамінаючы ўчарашнюю госцю.
У гасцініцу да яго зайшла студэнтка-зямлячка, у якую ён, значна старэйшы, даўно быў... закаханы. Патаемным, міжвольным, нейкім журботным каханнем. Была яна воддаль, i вось прыйшла, і ён ніяк не здолеў бы пачаць нічога, пра што так часта думаў, пры ей ён адчуў сябе вельмі далёкім ад гэтага, яму было брыдка нават падумаць, успомніць пра ранейшыя «мары і сны». Адчуў, што проста любіць яе, разумную, душэўную дзяўчынку — любоўю «не для сябе, а для яе», што проста яму хочацца рабіць ёй добрае, глядзець на яе, любавацца — з харошай, чыстай любасцю старэйшага.
«І правильна»,— казаў ён у думках.
Але... з нёвясёлай усмешкай.
Новую настаўніцу, прыгожую, здаровую i сарамлівую яшчэ дзяўчыну па прозвішчы Бурак, у калектыве адразу сталі называць цукровым бураком.
Прыгледзеўся, пагаварыў каля акна, палюбаваўся ёю ў танцы — ox, i сапраўды ж цукровая...
Маладзенькая, сціплая мама. Kpaсуня. I хлопчык вельмі прыгожы. Стракатая кепачка, смешна-салідны клёшык.
Гляджу i думаю: як яны дружаць, як яны любяць адно аднаго!..
І — грэшнаму — мне хочацца спытаць:
— Скажыце, хто мае шчасце быць бацькам гэтага хлопца?
Чарнявая, дужая прыгажуня, дзеўка на ўсю ваколіцу, нарадзілася ад манаха, што будаваў у прыходзе царкву i каплічку пры ўездзе ў мястэчка.
Тыя разы, казалі, маці гэтай дзяўчыны месіць хлеб, а ён — яшчэ калі падлашчваўся — пакратае за руку вышэй локця i ажно вочы заплюшчыць:
— Я кое нежнае цельца!..
Мужык бабін быў на мікалаеўскай вайне.
A6едаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.
Ён «выконвае заданне» ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, i з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.
Маці — у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару і слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах. Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер — пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.
Бацька — чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які «души не чает» ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.
Шапталіся яны, шапталіся, і ён узяў усё ж такі сто грам i бутэльку піва.
— Испортился я у тебя,— сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой і Чэхаў.
Бацька выпіў гарэлку, a маці прыгубіла піва, і пачалі есці — проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.
Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку — на фоне агульнага, грамадскага — гэта прыгожая асабістая радасць, асабістве шчасце!..
Ідылія. Назаўтра пасля вяселля яна — румяная, у светлым плацці, басанож — гнала, ужо не ca свайго двара, гусей на расу і, ідучы пa вёсцы, усіх сустрэчных саромелася.
А ён, звыштэрміновы старшына ў адпачынку, з тоўстым гадзіннікавым ланцужком на поясе, у наглянцаваных ботах, ішоў побач, за гаманлівым статкам, i здаволена, больш дурнавата, чым салідна, усміхаўся.
Слякотны дзень, будзённы сум на местачковай плошчы. «Альтанка», дзе пасажыры чакаюць аўтобуса, Цяпер у «альтанцы» рэпіць пісклівая скрыпка, да болю ў жываце бухае вялікі бубен. A дзеўкі да сёмага поту, да адурэння кружацца ў бясконцай польцы.
Асабліва лютуе адна. З упартым ілбом i тоўстай губой, якой яна ледзь прыкрывае зубы. Дзесяць патоў, a ўсё ж нястомная. Бацька, відаць, больш за ўсіх можа парыцца ў лазні.
У будзень, у жніво — ды танцы?..
Кавалеры трох гэтых танцорак ідуць у армію.
Яны пакуль што недзе п'юць. Толькі адзін матросік-адпускнік даволі няумела i вяла топчацца ў польцы, ганьбячы свае гвардзейскія стужкі.
А пра заядлую з упартым ілбом будуць казаць пасля:
— Вельмі ж Ядзя тады танцавала!..
Дзяўчына-ўрач працавала летам у піянерскім лагеры.
Утапіўся хлопчык, сын бальнічнай прыбіральшчыцы. Дзяўчыну, як наймалодшую, паслалі перадаць пра няшчасце маці.
Колькі яна адпакутавала, колькі паездзіла па горадзе на таксі, возячы бедную жанчыну i ніяк не асмельваючыся ей сказаць!..
Пакуль тая не прыгразіла, што выскачыць на хаду з машыны, урач — баючыся сарвацца, заплакаць — цадзіла патрошку: то захварэў, то ручку зламаў...
На хутары ў лесе — прыгожыя дзеўкі. Ажно напіцца захацелася, калі ўбачыў іх у акне. Маці:
— Каб хлеба, дык не далі б, бо няма. А вады — чаму ж.
— Ой, мама, ну вас!..— перапыніла малодшая дачка.
Памыла шклянку, узяла вядро i каля студні, пакуль я даставаў ваду і піў, расказала, што скончыла дзесяць класаў, працуе ў недалёкай вёсцы піянерважатай. Косы — уразлёт. Шчырыя чорныя вочы,
I не пасмеў спытацца, ці праўда, што хлеба няма...
Над Віллёй — салаўіны перасвіст, камары, дарэмнае сцёбанне спінінгам і далёкі гул самалётаў, што рассяваюць угнаенні над палямі калгаса — хораша! — «Партызан».
Звычайным, няновым здаецца гэты гул.
Як i ўспамін пра іншы гул — тых самалётаў, што дзесяць год гаму назад бамбілі гэтыя вёскі...
Апаўдні сюды сабралася моладзь i дзеці. Падлеткі, што па памяці цытуюць Горкага, называюсь імёны шахматных чэмпіёнаў і іншыя прагрэсіўныя рэчы. I лаюцца пры гэтым густа i агідна. Аж страшна за дзяцей, якіх тут многа...
Культура?
Учора дырэктар школы, спакойны, сімпатычны хлопец, былы баявы партызан, хваліўся, як яны з інструктарам райкома, таксама адным з партызанскіх гвардзейцаў, дамовіліся нарэшце са старшынёй калгаса пра будаўніцтва новай школы:
— Пілі трохі ў хаце. Угаворвалі. Hiяк, зараза, не згаджаецца. Папрасілі мы яго з Толем на двор ды як далі — адразу згадзіўся...
Не печанегі?!
У вёсцы многа дачнікаў.
Калі на вуліцы праходзіць статак, гарадскія дзеці кормяць коз хлебам i пячэннем.
Пастух, пажылы і падсухі мужчынка, злосна сцёбае коз пугай.
Мамы-дачніцы абураюцца. Ім «соль дастаецца лягчэй»...
Вясна спазнілася. Лісця і кветак чакалі доўга нават і тут, на поўдні. I таму, калі пры горнай сцяжыне зацвіла нарэшце японская ружа, многім хацелася спыніцца пад гэтым дрэўцам i пастаяць.
Кветкі японскай ружы маленькія. Павісне на нераскрытым бутончыку дажджавая кропля — амаль абое роўныя, абое ружовыя ў ранішнім сонцы.
Калі я, паднімаючыся ў горы або вяртаючыся ў горад, спыняўся на хрусткай дарожцы і любаваўся безліччу гэтых кветачак, яны мне здаваліся дзецьмі вялікіх сапраўдных ружаў.
I яшчэ адно. Праз голле i кветкі гэтага райскага дрэва вельмі добра было глядзець на далёкі Эльбрус — ненатуральна, дзіўна, радасна белы, як светлая мара!..
У мностве кветак урачыста i заклапочана звінела не меншае мноства пчол. Грэла доўгачаканае сонца. Зверху спявалі жаўранкі, у дрэвах гулліва пераклікаліся берасцянкі. У сонцы раставала, як нябачны мёд, духмянасць новай вясны.
А пры сцяжыне — сімвалам вечнага абнаўлення — стаяла юнае, нікім не кранутае дрэўца.
Ды пасля тут прайшоў адзін «хворы»...
Я не бачыў яго каля дрэўца, ён сустрэўся мне крокаў за дваццаць вышэй.
Тоўсты, да пояса голы, у паласатых піжамных штанах, ружовенькі ад першага загару i апацелы тлушчам самаздаволенага здароўя,— ён нёс у зубах толькі што абламаную галінку нашай ружы.
Яна яму таксама спадабалася. I ён яе хутка кіне пад ногі.
У памяці маёй сам па сабе ўсплыў далёкі малюнак.
Сонца праз шкло. Румяныя піраміды яблыкаў. Адзін з павільёнаў усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўкі. Пад шклом, у сонцы, у духмянасці хадзілі людзі. Многа людзей — з усіх канцоў краіны, з-за мяжы. Дарослыя, дзеці. I толькі адзін працягнуў да піраміды руку.
Maлодшы лейтэнант Адам узяў вялікае яблыка i даў яго сваёй, таксама маладзенькай, Еве. Ева з гуллівай прагнасцю ўпілася ў яблыка белымі, нядаўна такімі прыгожымі ў смеху зубамі. А да Адама падышла бабуля, што ціха, непрыкметна дзяжурыла каля дзвярэй. Яна яго сарамаціла, як дарослага, але яшчэ ўсё нясталага ўнука, а хлопец, раптам узмакрэлы i чырвоны, занароўлена, жалю варта апраўдваўся:
— Ну што вам — яблыка шкада? Аднаго толькі яблыка? Аднаго?..
За час, які прайшоў пасля гэтага выпадку, я пасталеў яшчэ на дзесяць гадоў. Аднак i сёння я разумею таго Адама ў першым золаце пагонаў, побач з прыгожай, модненькай i таксама наіўнай Евай. Разумею, бо сам памятаю, як гэта можна шчасліва, бясконца шчасліва дурнець ад пачуццяў...
А вось гэтага — голага, тоўстага, з галінкай ружы ў зубах — я не хачу разумець. Ён мне бачыцца сытым, леным катом, з рота ў якога матузном звісае хвост недаедзенай мышы.
Поўненькі, з прыемнай усмешкай ляснічы смяяўся калісьці, што з Масквы яму пішуць: «Колькі ў вас рабчыкаў на адзін гектар лесу?»
— Падумаў за сталом дый напісаў — дваццаць тры. Навука! Учот!..
А цяпер вось ён прыехаў да мяне шукаць ратунку,— падрабіў сабе атэстат сталасці, а нехта выдаў... З той самай прыемнай усмешкай раіць мне быць добранькім — памагчы яму схаваць канцы...
А дзе ж навука, «учот»?..
Пенсіянер шпацыруе з жонкай па могільніку і радуецца, што на помніках — «так многа маладзейшых» за яго...
Госці, людзі, што называецца, забяспечаныя, успамінаюць, колькі хто страціў на грашовай рэформе сорак сёмага года. I сёння яшчэ некаторыя цмакаюць, шкадуючы леташні снег. Толькі адна, былая партызанка, урач, весела смеючыся, расказвае:
— У нас у інтэрнаце... ну, у нашым пакоі, была такая завядзёнка: хто з дзяўчат скажа грубае слова — дзесяць, пятнаццаць, дваццаць капеек штрафу. Ступень кары — у залежнасці ад ступені грубасці. А гэтага ў нас часам хапала. Што ж — хто з партызан вярнуўся, хто з фронту, хто з фашысцкага лагера... Штраф апускалі мы ў глінянага ката. Месяц канчаецца, стыпендыю праелі — высыпаем свой штрафны капітал на стол i давай!.. Так i перад рэформай. Перавярнулі мы свайго ката — хапіла на булку хлеба i каструлю журавінавага кісялю. Акружылі яе з лыжкамі i рагочам. Як мама мая гаварыла: «Няхай багаты дзівіцца, чым бедны жывіцца». Які быў цудоўны, божа мой, час!..
Абое сур'ёзныя, тоўстыя, габардзінныя сядзяць у кіно. I раптам яна захіхікала, як дзяўчо. Убачыла на экране — такія во! — «доўгія дудкі»... Трэмбіты закарпацкіх пастухоў.
Сумна стала, пераглядаючы стары фотаальбом. Пісалі людзі калісьці адзін аднаму: «На доўгую... на вечную памяць...» I ўжо даўно ix няма, i памятаць ix — няма каму...
Чаму некаторыя людзі бываюць такія важна-суровыя, нібыта ім не проста трэба жыць, пражыць свой век, а неяк суха, натужна, злосна ісці міма ўсяго вясёлага, а потым усё роўна, як і ўсе, памерці?
Успамінаюцца старыя вясковыя маці, бацькі — з ix нястомнай падзвіжніцкай жміндай, з ix бязлітаснай, аж да агіды, працавітасцю, з аскетызмам...
Лягчэй жывіце, людзі, весялей!..