...Тут часамі не толькі змаганне з галечай, адчайная барацьба за жыццё. Куды больш агідна стараннымі бываюць тыя, што ўжо маюць кавалак хлеба, i добры, але хочуць большага.
Старая мяшчанка, бацька якое меў калісьці тры выязныя тройкі, a ў самой — два трохкватэрныя дамы, цэлы пук, як радыскі, ключоў i ключыкаў ад розных каморак i шафаў... Страшнай зімой сорак першага — сорак другога года яна штодня, а то i па некалькі разоў на дзень — «пад ляжачы камень вада не цячэ» — бегала да гетаўскага дроту, каб «абмяняць» на некалькі бульбін яшчэ адно дарослае ці хоць дзіцячае паліто... Нават плакала над лёсам бедных яўрэяў, але ж прыносіла тое паліто i... бегла зноў,— нібы ратуючыся ад галоднай смерці!..
Дабрадушны, двухжыльны вахлак. На фронт, у мікалаеўскую вайну, ішоў ад дзядзькі з горада. Так разгубіўся, што пачаў, адыходзячы, хрысціцца перад вялікім люстрам у кутку, як перад іконай,— на самога сябе...
Цяпер, пасля другой сусветнай вайны, ужо стары, мнагадзетны ўдавец, расказвае мне, як малыя ў ix вёсцы бомбачку нейкую разбіралі, а яна ўзяла ды разарвалася... Суседняга хлопца забіла, а дзядзькаву малую толькі страшна пакалечыла.
— Так яно, браце. Скаціну, дык чалавек або прадаў бы, або дарэзаў бы, а з дзіцем што будзеш рабіць?..
Ад люстра было мне калісьці смешна.
Цялер — да болю, да жудасці — горка...
Бяда з культурнасцю.
У местачковай чайной, абедаючы з паважанымі гасцямі, былы настаўнік, якога нядаўна скарацілі з-за недахопу адукацыі, грунтоўна i дабрадушна расказвае:
— Прымерна, ведаеце, быў у мяне парсючок. Хварэў тожа паносам. I я пачаў лячыць яго сырымі яечкамі, Упатрабіў і — пачаў папраўляцца!..
I такая ж пры гэтым нявінная усмешка!..
У клініку з глыбіннай партызанскай вёскі прывезлі пасля вызвалення падлетка з прастрэленай дыяфрагмай. Бледны, нямоглы, i рана задаўнена.
Стары прафесар, рухавы сангвінік, зрабіў яму аперацыю, вельмі складаную i — удала! Гаварылі: «Дзевятую ў свеце, другую ў СССР!..»
Хлопец стогне, трызніць. Бабка не спіць пры ім каторую ноч...
А прафесар, як бог — у белым акружэнні анёлаў-студэнтак — грыміць радасна каля ложка:
— Дзякую, хлопчык, дзякую, мілы мой, за тое, што ты мне прывёз такую цікавую хваробу!..
Былы афіцэр-франтавік, пасля студэнт, дырэктар сярэдняй школы, цяпер — старшыня адсталага калгаса. Мужчына энергічны, падцягнуты, як спартсмен. Новы домік, асобны пакой, які ён лічыць сваім кабінетам, хоць сядзець тут яму не даводзіцца, Даволі цікавая бібліятэка, нават з рэдкімі кнігамі.
Лёгка можна падумаць, нават i напісаць:
«Ах, які культурны, які сучасны старшыня калгаса!..»
А гэта — добры настаўнік, які — заядла намагаючыся падняць грунтоўна разваленую гаспадарку — вось ужо чатыры гады, з кожным годам мацней, тужыць па сваёй сапраўднай працы.
Сябры едуць дахаты, з далёкай камандзіроўкі. Адзін вязе хваляванне другога. Вялікае. Учора яшчэ даведаўся, жонка пазваніла па міжгародняму, што сябрава дачка папала на вуліцы пад машыну. «Цэлая ўся, але траўма вялікая». I везці гэтую таямніцу — нялёгка. Асабліва гледзячы, як ён нічога не ведае i смяецца... Найцяжэй стала ўранні, калі ўжо блізка было. Сябар ідзе, памыўшыся, па калідоры вагона, смяецца, гледзячы, як дзяўчынка цікуе ў акно:
— Вось хто хвалюецца, відаць, найбольш! За ўвесь вагон!
А той, хто сапраўды хвалюецца — відаць, за ўвесь цягнік,— маўчыць, ківае галавой, згаджаецца. Нават з усмешкай...
— Аркестр, увага — Шапэн!..
Маладыя, вясёлыя хлопцы, салдаты, іграюць. Замкнутая ў нотах музыка зноў ажывае, падключаецца да новага смутку і жалю...
Цябе выносяць. Ідуць пад труной сябры. Сонца свеціць на твой, ужо адсутны, твар.
I ўсім гэта відно — апроч цябе...
Страшна бывае ад думкі, што родныя, сябры, што твой цудоўны сынок — толькі сустрэчныя на бязмежнай дарозе часу, паміж небыццём, што было, i небыццём, што будзе. Што мы не бачыліся з сынам, з другам мільёны год, i хутка зноў не будзем бачыцца — ніколі!..
Якія жудасна шчаслівыя гады i дні нашай любві, дружбы, i як жа часта мы марнуем ix на пустое!..
Ноч каля вогнішча над ракой. Камары, холад, птушыны канцэрт, i гутарка, i роздум — можна сказаць — філасофскага ўхілу.
Ох, недарма чалавек даўно ўжо назваў сябе толькі госцем на гэтай зямлі, i не соладка было яму прыйсці да гэтай думкі!..
Успамінаецца адзін з нядаўніх вершаў Маршака, дзе ёсць мудрыя і, відаць, таксама ж у пакутах народжаныя радкі (не памятаю даслоўна): «Калі мне было чатыры гады, калі я быў яшчэ несмяротны...»
Майму малому пяць. Зімой, калі ў суседнім доме памёр дзядок, хлопец не даваў мне спакою доўга: а што, а як, а чаму?.. Аднак для яго гэта — самы першы пачатак пакутлівага роздуму над тым, што жыццё чалавека — ой, як далёка і як бязлітасна, жорстка не вечнае. Малы будзе яшчэ вельмі доўга думаць, што людзі паміраюць, а потым прыйдзе час на думкі, што i я таксама памру...
А я ўжо думаю i за сябе, i за яго, i наогул за чалавека. I думаць так пад зоркамі, у адзіноце — бывае ўсё ж такі цяжка.
Упадак сіл? Можа. Што, гнаць такія думкі працай? Добра гэта! Але ж i пры камунізме, калі, нарэшце, чалавек будзе жыць як належыцца, думкі такія яго не пакінуць.
Яны i павінны былі б падказаць нам наймудрэйшую з думак — пра мір, у якім найбольш разумна было б пражыць тыя лічаныя гады, што адведзены кожнаму з нас прыродай.
І славы не было, а толькі адчуванне абавязку
Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці
Што не забудуся з апошняй паездкі ў Маскву, дык гэта — Прышвін у труне. Прыгожа сівая галава на падушцы. Слёзы, калі Паустоўскі натхнёна гаварыў пра ягоную веліч як чалавека і мастака. Побач са мной, у збоі моладзі на галёрцы, плакаў юнак-аркестрант, з трамбонам пад пахай.
Я ўспамінаў мае знаёмства з Міхаілам Міхайлавічам,— над яго старонкамі, у страшным сорак другім годзе,— i думаў, што добра вось так: зрабіць усё што мог і адысці.
Латвія любіць Упіта.
Асабліва непасрэдна гэта праявілася ў словах калгасных дзяўчат, зямлячак юбіляра, якія падаравалі яму самадзельныя рукавіцы.
— Што, што яны сказалі? — пытаюся ў шуме воплескаў.
I сябар мой, латышскі паэт, перакладае:
— Каб цёпла было вашым старым рукам, якія...
Кнігі яго — іржаная, духмяная, туга замешаная проза. Часамі залішне грунтоўная, а то і проста сумная, але ўсюды разлічаная на сур'ёзнага, удумлівага чытача. Чытаць яго — i асалода, i праца.
Сапраўдны, моцны чалавек, нястомны работнік, ад знаёмства з якім i сам ты, здаецца; становішся лепшым. I не «здаецца», а так. Тут дорага само жаданне. Яно не праходзіць бясследна.
Дзіўнае супадзенне. У вагоне расказваў хлопцам пра нядаўнюю сваю сустрэчу з Юрыем Яноўскім. Пастаялі на вуліцы. Мне хацелася вельмі сказаць, што ён мне блізкі, што я шкадую яго, хачу, каб яму палягчэла... А ён, прыгожы, стройны, заўчаснa пасівелы чалавек, выдатны пісьменнік, якога вось ізноў пабілі — жорстка, груба, несправядліва,— ён усміхаўся сваёй мудрай, журботнай усмешкай i гаварыў:
— Людзі адыходзяць, справы застаюцца...
Уранні, прыехаўшы ў Брэст, у першай газеце я ўбачыў некралог...
Юры Іванавіч пайшоў. Справа яго засталася. Сумная ўсмешка — таксама. Многае ён панёс, не паспеўшы, не змогшы аддаць. Не ўсё, вядома, па сваей віне...
Чытаю «Зачараваную Дзясну». I захапляюся — на ўсю душу, Зірнуў, калі напісана: 1954-1955 гг. Даўжэнку я бачыў i слухаў на другім з'ездзе пісьменнікаў, у снежні пяцьдзесят чацвёртага. і не ведаў як след, каго слухаю, бачу...
Чаму ж маўчу, не кажу, не пішу тым, што жывуць, пра сваё захапленне?..
Учора быў першы раз у Жупранах.
Магіла, помнік i, у касцёле, партрэт Багушэвіча.
Радасна, дзіўна, што ён — не легенда, не гістарычнае штосьці, а чалавек, які зусім паблізу жыў, памёр i пахаваны тут вось, побач з маці i сястрой, на звычайных вясковых могілках, дзе на кожным помніку па некалькі пацешных памылак...
I другое пачуццё. I здзіўленне, i недаўменне, i пашана да таго, хто блізу сто гадоў таму назад упарта, як парастак паміж плітамі тратуара, пралез паміж дзвюма стыхіямі, рускай i польскай, насуперак усім, уключаючы і сваіх найбліжэйшых, пралез i вырас сa сваім i зрэбным, і глыбока, па-народнаму, пахлебнаму свежым беларускім словам. І славы не было, а толькі адчуванне абавязку.
Шчасце наша, відаць, у самой апантанасці.
Самаздаволены маэстра піша па-беларуску «шляпа», «укусна», «бракну», «кузнец»... У адказ на крытыку крычыць:
— Трэба смялей набліжаць нашы братнія мовы!
На невуцтве — «вялікая палітыка».
Люблю рускіх, Расію, люблю Украіну... Але ніколі яшчэ не пашкадаваў, што я — беларус, ніколі не захацеў быць некім іншым, таксама як ніколі яшчэ не прыходзіў да недарэчнай думкі... стаць жанчынай. Я беларус таксама, як я — мужчына, i проста не магу глядзець на свет інакш.
Добра паслухаць, як людзі гавораць пра літаратуру, зусім не падазраючы, што i ты — таксама маеш дачыненне...
У вагоне гутарыў з палкоўнікам медыцынскай службы. Сівы, бывалы, культурны чалавек, ён гаварыў пра аднаго з сталічных «класікаў».
— Мы яго доўга ў нашым Каунасе чакалі. A прыехаў — п'янага вынеслі з вагона, п'янага потым і вынеслі з рэстарана ў вагон... Ці можна ўявіць падобнае, скажам, з Уладзімірам Галакціёнавічам, з Антонам Паўлавічам, га?..
Так, добра часамі, што людзі не ведаюць, хто ты...
Бяззубы, бабнік, п'яніца i хам сварыцца з чарговай жонкай. Узяў ён гэтую свежую жонку з дачкой ад другога бацькі. Цяпер дзяўчынцы чатырнаццаць год. Піянерка, выдатніца.
Айчым:
— Ты ведаеш, хто твая мама? Вeдаеш? Я яе з вуліцы ўзяў!.. Падняў з-пад ног...
І дзяўчынка маўчыць, унурыўшыся, глядзіць спалохана, глядзіць — разумнымі, журботнымі, вялікімі вачыма...
Ноччу ў пакоі гэтага чалавека стукае машынка: ён піша.
На маральныя тэмы — таксама...
Ужо немалады артыст папрасіў аўтара п'есы дапісаць у ягоную ролю... «Сам разумееш, чагосьці такога...» Словам — каб ён, па ходу дзеяння, мог цалавацца з маладой артыстачкай, наіўнай, чыстай дзяўчынай, што нядаўна прыйшла з інстытута.
I аўтар... дапісаў.
Чалавек, якога я паважаю, якога паважаюць многія, які «стварае каштоўнасці», ездзіць на ўласнай машыне, сядзіць у прэзідыумах, чалавек, упрыгожаны сівізной... a расказаў такі пошлы, такі бяздарны анекдот, што ўсім нам, маладзейшым, брыдка было глядзець на яго, пакуль ён... ад душы смяяўся...
Увішны i асцярожненькі крытык, я кому нядрэнна жывецца каля літаратуры, прыехаў з далёкага, дарагога курорта i хваліцца, што пахудзеў там адразу на восем кілаграмаў...
Ну, чым не тэма для народнай казкі?..
У доме творчасці пісьменнікаў стары «тварэц» наладзіў сабе проста бясконцы ды бясхмарны адпачынак. То спіць, то есць, то шпацыруе па лесе, сёе-тое без асаблівай натугі аддаючы ад свае сытасці народу...
Вечар. Некалькі маладых літаратараў глядзяць тэлевізар.
На экране — студэнтка чытае гогалеўскую «упоительную ночь», з лірычным прыплачам гаворыць: «Благочестивые люди уже спят...»
I, не змаўляючыся, моладзь здагадваецца, пра каго гэта, i выбухае дружным бязлітасным смехам.
Добра, што гэта ім смешна!
Малады прыезджы кінасцэнарыст. Піжама ёсць, апломб — таксама, дыеты трымаецца. Нажыць бы толькі яшчэ адну дробязь — талент і — пісьменнік гатоў.
Зрэшты, сёй-той абыходзіцца i без гэтага.
Пісаць, капіраваць жыццё «па клетачках» у наш час могуць многія.
«Калі ёсць людзі, якія за гэта плацяць, дык чаму ж не павінна быць людзей, якія возьмуць гэтую плату?..»
Так разважае сёння, на жаль, яшчэ не адзін «літаратар».
«От избытка сердца говорят уста».
Успомніў гэта ў рэдакцыі, спрачаючыся пра майстэрства, а потым успамінаў у дарозе, у зялёным тунелі брэсцкай шашы.
Як гэта правільна сказана! І якія там могуць быць «уста», дзе няма «избытка сердца»?
Тут, да евангельскага, падыходзіць i горкаўскае:
«Много сердца — лучшее средство писать хорошо».
Харошае, можа наогул найлепшае пачуццё — радасць новых ды новых сустрэч з людзьмі!..
Хочацца многа, бясконца доўга жыць, пакуль не пазнаёмішся з усімі, хто разам з табой... не, з кім разам i ты будуеш новае!..
Дзяўчаты ў хатах-чытальнях i ў клубах — прыгожыя i мілыя ў сваім жаданні працаваць на сувязь нашай заходнебеларускай вёскі з вялікай культурай. Басаногая дзетвара, якую савецкая школа навучыла глядзець на свет разумна, смела i даверліва, Вечна занятыя i вечна, здаецца, непаголеныя старшыні маладых калгасаў, па-гаспадарску важныя і хітраватыя. Падлеткі трактарысты i камбайнеры, што горш умеюць трымаць папяросу, чым кола руля. Бабулі i цёткі, што гасцінна сустрэнуць вас хлебам, якога ў многіх раней — так нядаўна яшчэ! — або зусім не было, або бывала ў абрэз.
Хлебам i малаком, a ўвечары — маладой, на дварэ згатаванай бульбай, з дамавітым, утульным пахам кропу... Хлебам i словам нашай шчырай гасціннасці...
Як гэта здорава — чытаць жывую карту роднай зямлі, напейзажвацца ў запас, зараджаць сябе жывой, вобразнай любоўю да гэтай зямлі,— каб потым пісаць, не выдумваючы пейзаж, a ўспамінаючы яго з запасу знятых памяццю кадраў.
Здаецца, упершынга адчуваў сябе так радасна i лёгка там... хачу сказаць — дома, бо ў родных мясцінах, пра якія мне хочацца пісаць, пра якія я пачынаю думаць — абы ўзяўся за пяро. Няма ўжо там таго ныцця, як раней, як быццам ужо цалкам закончыўся працэс сацыялізацыі вёскі, людзі прывыклі да новага, кажучы мовай Талстога — усё перавярнулася i легла на сваё месца. Гавораць землякі адкрыта, калюча, але не варожа. Як быццам закончыўся ўжо, завершаны першы этап барацьбы за хлеб. Цяпер, у пяцьдзесят сёмым годзе, няма тут яго, кажуць, толькі ў гультаёў. Пачынаецца новы, ужо не першы этап барацьбы за культуру. Плануюцца ды будуюцца клубы, школы, дарогі...
Адно, калі ласка, без лакіроўкі!.. За культуру ў нас трэба нарэшце пачынаць змагацца па-сапраўднаму, трэба нават біць у званы!..
Найбольш, здаецца часамі, актуальная праблема ў многіх — «дзе дастаць дражджэй?» Самагонка, «сталічная», нават каньяк. П'юць вельмі многа.
У мястэчку перад «забягайлаўкай» наглядаў сварку настаўніцкай пары.
Ён, п'яны, яшчэ ўсё рваўся да чаркі і груба лаяўся — прывычна ўжо, нават здаволены сабой.
Яна крычала, як звяглівая баба, выварочваючы «перад усёй грамадскасцю» хатні, сямейны бруд.
А дзве дзяўчынкі, што за чатыры кіламетры прыйшлі сюды па сшыткі, прагна прыглядаліся, прыслухоўваліся да гэтай «педагагічнай дыскусіі»...
Былы падлольшчык, адукаваны, сімпатычны рабацяга, таксама настаўнік, зусім сур'ёзна даводзіў мне, што алкаголь... карысны.
У старшыні калгаса — перадавога, раструбленага на ўвесь свет — нос сіні і ў цяпле. Адзнака асноўнага занятку, сімвала веры...
Спіс гэты можна прадоўжыць, хапіла б толькі ахвоты.
Трэба штосьці рабіць!.. А я яшчэ думаю: ці варта даць месца гэтай балючай i вельмі сучаснай праблеме ў артыкуле, які мяне прасілі напісаць пра новае ў вёсцы...
Жывучая ж яна — прывычка загладжваць!..