— Хто тоненька, хто тоўсценька, а я i зусім маўчу, дык мне прыходзіццa ў апошнюю чаргу.
На калгасным рынку. Вясёлая, бойкая маладзіца-ўдава:
— Куплю, падгадую, прадам i зраблю выварат!..
Цётка, прадаючы калгаснуга расаду:
— Яна ж у нас — як рыба. Мінутку на паветры пабыла — і звяла.
— Ой, бабачкі, гарачыня! З ранку да вечара — ані зміргне!..
— Дзеці ў яго — розных нацыянальнасцей: адно на адно ні крышку не падобныя.
—Якія табе дакументы, калі ў мяне i кішэняў няма!..
«Вільня патане, а Кромань устане».
Пачуў гэта на Наваградчыне, ад вясковай цёткі. Прыпомнілася славутае: «Горы i долы зраўняюцца».
Другая цётка:
— У нас калісьці казалі: «Каб ты ў Бабруйску рабіў!»
Чаму так пракліналі, не ведае. Цьмяна прыпомніў, што сустракаў недзе ў Герцана: «Лепш ужо Вятка, лепш Сібір, абы толькі не Бабруйск!..»
Мелася на ўвазе крэпасць.
Пажылы афіцэр, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, сапёр, які нядауна страціў зрок пры размініраванні алжырскіх палёў, гаворыць з трыбуны, перад поўнай залай піянераў:
— Смерць я, дзеці, доўга насіў на руках. Каб другія яе не бачылі.
— Сам ад сябе ў бутэльку не ўцячэш.
— Ён не дзівак — не будзе чакаць, пакуль праспявае трэці певень!..
Праваслаўныя дзядзькі крытыкуюць баптыстаў:
— Што гэта ў ix за прычасце — хлеба накрышыць у віно... Бацюшка, дык той ж a ўсё-такі часціцы з хлеба выразае...
Не менш урачыста гавораць самагоншчыкі:
— Ну, будзем дрожджы ў брагу апускаць...
Памёр ужо даўно не толькі цесць, васьмідзесяцігадовы дзед Сцяпан, але і зяць, няўдаліца-каваль Мікола. А вершык, складзены цесцем пра зяця, жыве i ходзіць па навакольных вёсках.
Цяжка соп Мікалай,
аж гудзела гарно,
майстраваў, майстраваў,
ну, а выйшла ...
Няхітры вершык, але часта прыдаецца.
Як дабірацца да сэнсу мянушак?
На дзядзьку кажуць Куныла. Чаму? Аказваецца, бацька яго вельмі любіў песню:
Вот скоро, скоро поезд тронет,
звонок уныло прозвенит...
Імя калгаса — высокае, а на працадзень выдалі па трыста грамаў.
Стары пячнік, вылачашчы п'янчужка, звоніць туды з сельсавета па тэлефоне: — Скажыце, калі ласачка, гэта калгас «Няпоўны фунт»?..
Імглістая, парная раніца.
На сівым, старым частаколе пры студні — росны круг павуціння. За плотам — цёпла-барвовыя, буйныя кветкі канюшыннай атавы. Над імі — у мокрым лісці — цяжкія, спелыя, малінавыя слівы...
Прыгадваецца Лермантаў. Што, хіба гэта не бяссмерце?..
На рыжскім калгасным рынку — вясёлая процьма кветак, а пад сталамі спакойна ходзяць «никем не обижаемые голуби»...
Простыя словы, а — разам з воблікам Кацюшы Маславай — запомніліся на ўсё жыццё. Вось ужо трыццаць год прайшло ад першага — можа, нават і не зусім свядомага яшчэ — захаплення.
Талстоўскі Познышаў сказаў калісьці: «Цяпер я на поўдзень. У мяне там домік i садок».
А я вось хаджу па ўскраінных вуліцах ды завулках Кіславодска, гляджу з акна электрычкі, едучы ў Пяцігорск, і радасна ўспамінаю ix, тыя, вельмі звычайныя, словы.
Якая дакладнасць, i што яна азначае ў вялікім майстэрстве!.. Скажы ён «дом i сад» — нічога не было б.
Перачытваў Багдановіча. I ўжо каторы дзень... ну, проста не выходзіць з галавы:
...Нават сорам на хатніх зірнуць:
ці не ўцямілі, хвароба на ix,
ад чаго мой тварык смяецца,
ад чаго маё сэрцайка б'ецца.
А мой Міхась Васілёк, у якога жыта парасло на старэнькай хаце, які так здорава расказвае пра паляванні на дзікоў, пісаў чамусьці i такое:
Чорнай курыцай на стрэхі села ноч
i клюе, клюе рассыпаныя зоры...
Праўда, мы з ім пасля смяяліся з гэтых радкоў.
Слухаючы «Ой, не кукуй, зязюленька» ў цудоўным выкананні Шырмавай капэлы, мне шчасліва хацелася заплюшчыць вочы, працягнуць рукi i абмачыць свае пальцы ў свежасць вясновай раніцы... Як у расу. Як у крынічную ваду. Каб пасвяжэла на душы.
Справа і ў музыцы, і ў слове.
У другой нашай песні п'яны мужык сам лёг спаць, а жонку паслаў шукаць у полі каня. І вось яна, маладзенькая, i дзе:
...Памажы ты, зорачка,
знайсці мне конічка!..
Які малюнак ночы!..
А што за дакладнасць, якое сілы зарад i крыўды, i жаласці — «хоць ты вазьмі разарвіся ад слёз!..» — у просценькіх, наіўных i, нехта скажа, сентыментальных радках:
Ой ты, мамачка, мамка,
цябе кліча дзіцятка —
пашкадуй ты сіротку
ды памый мне галоўку!..
Ну, а размашысты задор у «Лявонісе»:
А пасынка дык i чорт не бярэ —
несалоную капусту жарэ!..
З прыемнасцю чуў, як падпяваў сабе гэта вясковы хвацкі танцор, слоў не знаходзячы ад весялосці.
У «Известиях» настаўніца абураецца тым, якой бюракратычнай мовай гавораць на камсамольскіх сходах школьнікі.
Пра двух хлопцаў, зусім розных, дзяўчынка расказвае аднолькава сухімі, бясколернымі словамі. I можна ўявіць гэтых хлопцаў, хто ix не ведае, сумна стандартнымі — як дзве новыя парты.
У старанна апрацаваным рэдакцыяй выступленні заходнебеларускага дзядзькі ацалела фраза: «Адзінаццаць год паноў няма, а рукі мае яшчэ ўсё баляць».
Хоць ты дзякуй скажы, што захавалі гэтую залацінку, не заграблі яе ў слоўным пяску.
Чытаю прозу Петэфі. З той самай асалодай, «на той самай струне», як перачытваў нядаўна Бёрнса.
Перапыніўся, каб пазваніць старэйшаму, даўно любімаму сабрату па пяру, што занядужаў.
— Ну, як ты там сябе адчуваеш?
— Ды ўжо, брат, за сталом. Не пішацца... Сяджу, уздыхаю, як конь над пустым цэбрам...
Як жа запахла мне Беларуссю! Народным, петэфі-бёрнсаўскім словам!..
Мастацкае слова намякае, ажыўляе ў фантазіі чытача адпаведныя вобразы. Гаму часамі, калі на нейкі момант выключаецца фантазія, вельмі дзіўна, ледзь не вусцішна бывае чытаць,— застаюцца толькі літары, толькі словы, толькі радкі...
Перачытваў «Палату № 6» i міжвольнa спыніўся на думцы: a ці не меў ён на ўвазе ўсю Расійскую імперыю — шостую частку Зямлі?
Бабуля:
— Укленч за сталом i еж!
Унучка:
— Калі ж бо мае кленчы баляць!
Слесараў сын, пяцігадовы, даволі распусны хлапчук, не любіць бабулю:
— Яна такая пагнутая, памятая...
Ляжыць на канапе i крычыць раз-поразу «Ура!»
Маці з другога пакоя:
— Што ты там робіш, Андрэйка?
— Уракаю!
— Што ты спяшаешся? Яшчэ ж не вясна. Надзень зімовае паліто. Падумаеш — паненка, пяты клас!..
— Зімовае... Буду як памідор на дзвюх запалках!
Паліто шырокае, а ножкі тонкія.
Хлопчык са шклянкай недапітага ліманаду:
— П'еш — салодкі, а вып'еш — салодзенькі!..
Малая, што пяты месяц ходзіць у першы клас:
— Было ў мяне трохі двоек, але ўжо ўсе звяліся.
І так можна акрэсліць валютны курс:
— Тата, а з крэйцэра многа рэшты?
Стаміўшыся на вуліцы або ныючы дома, хлопчык, чатыры гады, вельмі любіць гартаць перакідны каляндар.
Пасля неяк маці, вярнуўшыся з працы, ласціцца з ім:
— Вось i вясна. I як жа я цябе ў вёску да цёці адпраўлю? А сама буду плакаць?..
— Я без цябе не паеду. I цяпер не паеду, і на другі каляндар не паеду!..
У хаце — першы сынок, першы ўнучак. Ён увайшоў у жыццё ўсёй сям'і паўнаўладна, як рэфарматар. Нават граматыку сваю ўвёў. Пра сябе ён, напрыклад, гаворыць звычайна так:
«Валодзя хочаш спаць». «Валодзя не хочаш есці». «Валодзя пойдзеш на двор».
І ўсё гэта важна ў яго, неабвержна. I ўсё гэта міла.
У паліклініцы.
— Здарова, Зойка, што ты тут робіш?
— Я — па пытанню зубоў.
Гэта — не жартам: дзяўчына на кіруючай рабоце.
Маладая кладаўшчыца дома адпачынку смяецца, гледзячы ў накладную:
— От дзе графа: «Наіменаванне грузу — супрацоўнікі»!..
Бухгалтару, старой i стомленай за век жанчыне, гэта зусім не смешна.
— Машына ідзе у горад i штосьці вязе. Значыцца,— тлумачыць яна з усёй сур'ёзнасцю,— гэтае штосьці павінна быць паказана ў адапаведнай графе.
Партрэт знатнай даяркі і артыкул на такой — i горшай — мове:
«Даярка Ганна Н. сваей самаадданай працай развянчала гнілую тэорыю пра тое, што кожная фуражная карова, калі яе адпаведна карміць...»
Што падумае сама тая Ганна Н., атрымаўшы газету,— ці зразумее, што яна ды калі развянчала — пра гэта як быццам ніхто i не дбае.
З газетнага нарыса:
«Тут яна праявіла ўвесь свой незрасходаваны розум простай сялянкі...»
Пачатак дамскага рамана:
«Бацька ляжаў на ложку і ціха змагаўся сам з сабой...»
На нарадзе маладых пісьменнікаў адзін з арганізатараў гэтага мерапрыемства, салідны, акулярысты таварыш, чытае сваё апавяданне, ужо надрукаванае ў «яго газеце»:
«Заходзіла сонца. На калгасным двары чуліся галасы, дзявочы смех i прызыўное ржанне жарабца...»
I доўга трэба тлумачыць яму, чаму гэта дрэнна.
З даклада «масцітага» крытыка пра вядомага празаіка:
«Гэта быў пісьменнік ільвінай працавітасці...»
А землякам, хто памятае вясёлага, простата, людскага аднавяскоўца, што выбіўся ажно ў «пісацелі», сядзі, слухай такое ды думай:
Што ж там ужо ў ільва за працавітасць?..
Пры панскай Польшчы. Моцна начытаны палітвязень, просты i не дурны вясковы хлопец, піша з турмы дахаты:
«Правільна разважаючы, з пункту гледжання палітычнага, гістарычнага, маральнага i беручы абстрактна, мае вяртанне да вас, дарагія тата i мама, з'яўляецца поўнай утопіяй...»
Стары бацька даў адвакату два злоты, каб растлумачыў, што тут да чаго. Бо вельмі напалохаўся. Ну, што абстрактна — дык гэта ж яму не першы раз па той беднай с... даюць, але ж якая там была ўтопія — завошта хацелі хлопца ўтапіць?..
На тэлеграфным слупе ў калгасе прыбіты чырвоны трохкутнік з заклікам:
Сейте больше кукурузы,
Твердо помните о том:
Благодатная корова
Вам заплатит молоком!
Райпракурор:
«Грамадзянін К. заняў у сваім агародзе чужую карову I пасадзіў яе ў свой хлеў».
Тыя пачуцці, што былі маёй радасцю, маім зліццём з прыродай, маёй малітвай яе прыгажосці...
Над зямлёй — красавіцкае неба: ахапкі белых воблакаў, халаднаватая просінь і жаўранкі.
Зямля то светла-шэрая, дзе не хадзіў яшчэ сёлета плуг, то сакавіта цёмная,— i там, дзе ўлонне яе толькі што раскрыта для новых зярнят, i там, дзе ўжо затоена грэецца безліч аўсяных парасткаў.
Сёння ўранку ўжо значна смялей, як учора, ажывае зеляніна руні. Лагодныя шэрыя ўзгоркі ўдалечынi пацягнуты смугой. Паміж вёскамі, па лугавой даліне, цячэ апетая ў сардэчнай песні рэчанька...
На шэрых коціках вербаў гаспадарліва завіхаюцца пчолы. На бярозах над стрэхамі хат ад радасці разводзяць крыллямі шпакі.
За ўзгоркам з ночы грукоча трактар. Араты.
Іду на гэты гул. Па чыстай, маладзенькай пасля снегу сцежцы.
Пад раніцу быў дождж. Бубніў па блясе даху, шамацеў па зямлі...
I вось — арэшына пусціла, дзеля свята, белы цвет; лаза прыкметна, весела пазелянела; бярозкі i асінкі шчодра акроплены расой і чыстыя ды цёплыя — хоць ты скажы ім:
— З лёгкай парай!..
На фоне заўсёды шчодра зялёных ялін святлеюць асіны, яшчэ ўсё голыя, ды ўжо, як кажуць, вось-вось на выданні. Стаяць яны навакол бруднай, a ўсё ж люстранай вады азярца, над якім я пішу.
Спявае салавей:
«Людзі, людзі! Ідзём! Ідзём! Віцязь, віцязь! Па-лі-кліні-ка!..»
Адзін, другі. І добра, молада — так расшыфроўваць ix перасвісг.
Думаў: каму ж ён спявае? А я — каму пішу? Сабе?.. Такі павінен быць настрой, такая шчырасць. А чытача, вядома, трэба бачыць.
Халаднавата пахне прэллю. Снег — плямамі, чэрства хрумсціць пад нагамі. На арэшніку—коцікі; днём, калі пацяплее, і падвечар на ix ажыве пылок; кранеш галінку — успыхнуць, як бенгальскія агні, клубочкі-выбухі зеленавата-жоўтага колеру.
Птушыны гоман... Ужо другую ноч мяне праз адчыненую фортачку будзіць пугач — зусім, здаецца, блізка ад акна і неяк па-фальклорнаму вусцішна. Цяпер недзе за лесам, з хутара, чуваць па-хатняму празаічна-дзярлівае, a ўжо таксама вясновае, іншае кукарэку.
I радыё бубніць адтуль. Таксама ўжо даўно і вельмі звычайны... здаецца нават — голас прыроды.
Дубы, азімыя дубкі стаяць у леташнім лісці, арэхава-жоўтым i лішнім. Падсада малюсенькіх, пяшчотных, як у казцы, елачак i непакорны бруснічнік, нібы барвінак у дзявочым гародчыку.
З сямі да дзевяці хадзіў па просеках ды сцяжынах, шукаў фіялак, ірваў пралескі. Дахаты.
Ранішні перасвіст берасцянак і салаўёў, Разгублены, ці што, зязюлін сум. Высока над лесам — стрымана-радасны гул самалёта. Трактар — бліжэй, нібы нават вось-вось за дрэвамі. Здалёку, ад жылля — сабачы незаядлы брэх...
Як родным дымам, як пахам першых пракосаў, дыханула маленствам, паэзіяй...
I няўжо я пайду, не апісаўшы усё гэта як след, не пасеяўшы на радкі ўсе тыя пачуцці, што былі маёй радасцю, маім зліццём з прыродай, маёй малітвай яе прыгажосці?..
Стаю над паплаўком.
Навокал — над ракой, над кустамі і лугам — нястрымныя, утрапёныя жаўранкі і салаўі. Таямнічае, поўнае глыбокага сэнсу пагрукванне грому.
Цымбальныя скокі дажджу на вадзе. I тады — нарэшце! — вялікая, першая плотка...