Не скажу, што я прыехаў сюды, у вёску, «вывучаць жыццё». Бо зацягалі, забрудзілі мы гэтыя словы. Я прыехаў пажыць у родным свеце майго маленства i маладосці, пажыць ca сваімі людзьмі, пра якіх мне заўсёды найлепш пісалася. I мне, зноў акунуўшыся ў гэты свет, ва ўпор убачыўшы яго плюсы i мінусы, зноў бывае горка ад гладкапісу, ад несціханай, безадказнай балбатні некаторых дакладаў, артыкулаў, кніг...
Два паэты ідуць па палявой дарозе. Бабы i дзеўкі жнуць. Пасляваенны калгac благенькі, але настрой у паэтаў выдатны. Адзін пачаў дэкламаваць, прыпомніўшы чужы і даўні верш:
Зваявалі жнеі сваё ліха-гора,
Вострымі сярпамі зваявалі.
Жняя, бойкая маладзіца, пачула i ў тон яму, адагнуўшыся, дадала:
Ваявалі жнеі, ваявалі,
А ім хлеба не давалі, не давалі...
Пайшлі нашы хлопцы — стуліўшыся.
Калі «знаходзіць новае», «заглядваць у будучыню» так, як раяць некаторыя «рамантыкі», калі сёння пісаць пра заўтрашні дзень, заўтра — пра паслязаўтрашні i г. д., дык хто ж напіша пра наш час?..
Успамінаецца талстоўскае:
«Нам патрэбны літаратары з буйным талентам бытапісальніка, a ў нас толькі выдумшчыкі».
Мы ix часамі называем лакіроўшчыкамі.
Горка мне слухаць такое:
— Зрабіўшы вылазку ў жыццё, ты вернешся ў сваю кабінетную крэпасць i з-за магутных сцен яе будзеш далей ілгаць, бо адчуеш сябе ў поўнай бяспецы, бо ў гэтым — твой хлеб. I не падумаеш, мусіць, што слухаць цябе па радыё i чытаць бывае проста моташна...
Модная паэтэса пыталася на дачы ў гаспадыні:
— А скажыце, калі ласка, як гэта курачка нясе яечка?
Зусім сур'ёзна, вывучаючы жыццё.
У двух з сябрам у творчай камандзіроўцы. Навалачыліся па калгасах, а цяпер, у раённай гасцініцы, думаю перад сном:
«Як мы будзем дзяліць «мастацкія дэталі»? Як дзеляць, палазіўшы з таптухай, рыбную драбязу?..»
Няўжо такая беднасць, няўжо мы так адарваліся ад народа, што кожнае звычайнае слова якой-небудзь працавітай бабкі здаецца адкрыццём?..
Халаднавата ад гэтых думак...
Нарысіст — «для ўзмацнення канфлікту» — зрабіў героя свайго нарыса інвалідам вайны, з пустым рукавом. Сустрэліся потым — герой i кажа:
— Вось як трэсну вам гэтым пустым рукавом!..
I тыцкае пад нос пісаку здаравенны кулачышча.
«Веласіпеды, нікеляваныя ложкі» — як гэта шаблонна ўжо i як абрыдла у нашых творах пра калгасны дабрабыт!
Вельмі прыемна спажываць набыты сумленнай працай кавалак радасці,— калі там, дзе ты яшчэ ніколі не быў, цябе ўжо ведаюць па тым, што ты зрабіў.
Жонка «гаспадара раёна» расказвае:
— Летам да нас Тхаронак прыязджаў. Ведаеце — рэдактар з Мінска? Паехалі мы з ім да Сцёпкі... Ведаеце — старшыня «Чырвонага коласа»? Два дні гулялі там. А потым Тхаронак прыслаў да Сцёпкі сваіх карэспандэнцікаў, каб калгас яго апісалі...
Тон такі — у зусім нядрэннай жанчыны. Забываецца нават, што і я ж таксама «карэспандэнцік». Тон — запазычаны.
Рэмбрант. Ратэрдамская галерэя.
Многа партрэтаў важных, у той час знакамітых персон.
Сёння забаўна: ім здавалася, што яны робяць ласку мастаку, што не ён, а яны застануцца!..
Калісьці нехта выдумаў сякеру, песню, казку... Сам застаўшыся безыменным. Калісьці кітайскія літаратары пускалі ў жыццё свае творы без подпісу, ананімна.
Чытаў я пра гэта ў юнацтве i недаўмяваў, А цяпер ужо нібыта пачынаю разумець... Нядаўна нават усцешыўся, сустрэўшы ў Галчынскага:
«Працуйце — цудаў няма».
Гані мяне, доля, ад перакатных радасцей капрызнай славы да зямнога, ціхага шчасця вялікай, патрэбнай працы!
Бо як жа працуюць і працавалі мільёны безыменных творцаў жыцця,— у чым ix слава i шчасце?
Масква. Дэкада нашай літаратуры. Чарговы кіраўнік абмеркавання прозы пазіруе з прыкметнай грацыяй. Меншыя геніі, нібы стаўшы за ім у чаргу, дружна цытуюць: «Як сказаў у сваім цікавым i змястоўным слове Пётр Іванавіч...», «Пётр Іванавіч, пачынаючы нашу гаворку...», «Пётр Іванавіч справядліва заўважыў...», «Я не баюся, таварышы, паўтарыцца, сказаўшы, што акрзсленне, якое толькі што даў нам Пётр Іванавіч...»
I гэтак далей. З натуральнай сталічнай свабодай.
Якая мы, аднак, правінцыя!.. Што ў нас здаецца смеласцю, тое не толькі ў Маскве, але і ў Таліне—звычайнае. Як прыкра, балюча, што пакуль я думаў, у якую вату загарнуць мне сякую-такую смеласць, сякія-такія думкі — і Салаухін, i Смуул пусцілі ix, кожны па-свойму, у людзі...
A ў нас адзін ніяк яшчэ ўсё не адхрысціцца за сваю былую, у іншых літаратурах — ужо даўно не смелую, смеласць.
Калі мы ўчора аглядалі вашынгтонскую нацыянальную галерэю, прыбіўся да нас малады амерыканец, што шукае дружбы з савецкімі людзьмі. Чалавек з вышэйшай асветай, а так i не ўспомніў, якую кнігу, перакладзеную з рускай мовы, ён аднойчы быў прачытаў... А што тут ужо заікацца пра нацыянальныя літаратуры?.. Трэба было бачыць, як ён — шчыры, мусіць, хлопец — здзівіўся, пачуўшы пра тое, што армянскі тэатр святкаваў нядаўна свае дзве тысячы гадоў!..
Не вельмі смешна з хлопца, а шкада яго,— не ведае.
Такія ж знаўцы, як наш гнуткі гід, «спецыяліст па рускай класіцы», адкалупваюць ад глыбы савецкай літаратуры толькі крошкі, патрэбныя ім, і крычаць, што гэта — не проста найлепшае, але ж i адзінае ў нас...
I мы не ведаем усяго, што нам трэба.
I тут, у Штатах, i ў Канадзе часта пыталіся ў мяне пра адносіны да адной з кніг, шго нашумела ў нас нядаўна, да яе аўтара. Пыталіся часам i добрыя людзі, без задняе думкі. А што я мог ім сказаць,— дзе яе прачытаеш?..
Пыталіся i пра адносіны да «светила русской эмиграции» — Набокава з яго «Лалітай». Ну, а пра гэтага я толькі ў Амерыцы і пачуў...
Варта б нам ведаць тое, супраць чаго паўстаём.
Над лугавой ды лясной палескай рачулкай пяюць, шчабечуць, крычаць птушкі — амаль зусім невядомыя, як у маленстве...
Тады, аднак, было не сорамна, што я ix не ведаю,— тады яны былі вялікай, цудоўнай таямніцай, і гэтага хапала.
Мы нават не можам толкам расказаць пра ўсе кветкі з таго букета, які нам часта дораць больш, чым трэба, удзячныя чытачы.
Ёсць i такія таварышы па пяру, што гадамі не паварушаць пальцам для грамадскай справы. Нічым ён не абурыцца, нікога не падтрымае, ні за кога не заступіцца... Сядзіць і напіхае аркушамi свой эпічны сяннік.
Чытаеш такі эпас i заўважаеш перш за ўсё адно — чалавек садзіўся кожны дзень за стол і, не зважаючы ні на што, гнуў лінію.
«Няма таленту, але ж затое які axoп падзей!..»
Няма ў спевака голасу, але ж затое як ён шырока разяўляе рот!..
Угэтай кнізе вады i праўда няма,— толькі сухі, бясконцы пясок.
Многа чытаю па службе. Колькі да суму шэpaгa! I ў рукапісах, i друкаванага... I як жа хочацца, як у духмень, каб хтосьці ўсю гэтую шэрасць перакрэсліў маланкай сапраўднага таленту!..
Ён горача пакахаў, але яна адказала:
— Працуй лепш, можа тады я i адкажу табе ўзаемнасцю...
Прачытаўшы гэга ў новым рамане, крытык млява, бяззуба гугніць:
«У каханні яна аддала перавагу грамадскаму над асабістым...»
Піліпку-сынку гyci скінулі па адным пяру — ён паляцеў. Калі ж паддацца, каб кожны, хто крытыкуе, вырваў у цябе па пяру ці па два — далёка не заляціш.
— У цэлым вы напісалі добрую рэч. Але ж некаторыя старонкі я вам проста павыкідаў бы.
Таксама, гледзячы на гульню більярдыстаў, можна сказаць, што тых шароў, якія не трапілі ў лузу, не трэба было.
Пеўня спачатку рэжуць, а по тым скубуць. A аўтара на кінастудыі спачатку доўга i калектыўна скубуць, а нарэшце хто-небудзь зарэжа. Што выгадней — варта б спытацца ў пеўня.
Фізікі кажуць: штосьці знаходзім, а потым стараемся яго абвергнуць. Трымаецца,— значыць, жыве.
Такога б нам, літаратарам! Каб аўтар сам сябе правяраў абвяржэннем.
Раман — вялізны палац з яго шматлікім насельніцтвам, ён далёка відаць, але часта ў ім дрэнна з водаправодам, з ацяпленнем, не працуе ліфт... Тады вельмі ж цяжка паднімацца на высокія паверхі палаца i снаваць па яго бясконцых i няўтульных калідорах.
Назойлівы крык: дзе сюжэт?.. няма сюжэта!..
Гэта падобна на тое, каб гледзячы на прыгожую дзяўчыну — перш i больш за ўсё думаць пра яе шкілет.
Бабка, што «вылівае волава», i мастак-абстракцыяніст. Толькі ён i ведае задуму свайго твора, а бабка — часамі не менш натхнёна — сама толькі бачыць у форме расплаўленага i ўкінутага ў міску з вадой волава тую «карову», што напалохала дзіця яе пацыенткі,
За ўсе амаль што дваццаць год пры панскай Польшчы ў нашу забітую, цёмную вёску адзін раз было прывезена кіно. Паказвалі яго ў школе, яшчэ царкоўна-прыхадской, старой i невялікай. Карціна — нейкі галівудскі сераднячок — пра каханне. А духата ў школе — не прадыхнуць, гарачыня — да сёмага поту!.. Па частках, спакваля разгортваецца дзеянне, распальваючы гледача. Трохкутнік — ён і дзве яны. Адна пакінула яго, пасля другая. I вось ён ляжыць у труне. Чысты, харошы — хоць ты плач. I плачуць. Тыя дзве, вядома. Спачатку адна з-за рамкі выйшла, падышла да яго, потым, з другога боку, другая... Жалоба, слёзы, ах, рамантыка!..
I раптам у душнай, потнай, напружанай цішыні — расчараваны гола с дзядзькі Ёсіпа:
— Ну вось, i пацалуйце яму цяпер абедзве ў...
Рогат. Абураны голас настаўніка:
— Ха-мы!..
Грубавата, вядома, але ж — здаровы рэалізм.
Аглядалі ў Небарове, каля Лодзі, адзін з радзівілаўскіх палацаў, дзе ix сіяцельствы жылі сабе і ў гады акупацыі.
Пажылы літаратар — у адказ на «аб'ектыўнае» захапленне гіда архітэктурай, мэбляй, бібліятэкай — сказаў пасля, калі мы гулялі па парку:
— Так, яны прыгняталі нашага брата мужыка з вялікім мастацкім густам...
Чытаючы добрую кнігу, падумаў: апроч усіх падтэкстаў, тут ёсць яшчэ і такі — гэта напісана ў дождж, гэта ў радасці, гэта ў горы... і шкада стала, што падтэкст гэты найчасцей адыходзіць разам з аўтарам...
Графаманскі ідыятызм.
Дырэктар дзіцячага дома — «паэт». Склаў песню пра іхні дзіцячы дом, і вучні спяваюць яе, пад яго кіраўніцтвам, на матыў... дзяржаўнага гімна.
Дурань быў бы той, хто пасмяяўся б з вялікіх квяцістых хустак, якімі ўпрыгожылі сябе дзеўкі, маладзіцы i бабы вясковага хору, едучы выступаць у сталіцу.
Малое не есць, i маці вымушана ствараць фальклор — расказваючы яму казку, многае прыдумвае сама. Неабходнасць стварыла i калыханкі i «Эй, ухнем!..»
Пішучы казку, трэба быць такім жа смелым у палёце фантазіі, як смела яна, фантазія, пануе ў снах. Там робіцца ўсё, што хочаш, i ты ўсяму верыш, бо ўсё там «складна i хораша».
Як у маладога танцора, так i ў нявопытнага аўтара прыкра заўважаюцца лішнія рухі. Каб падперціся лішні разок, падмацаваць сваю няўпэўненасць, запоўніць хоць чым-небудзь пустату.
У таварыша, які горача пераконвае цябе ў любві i дружбе, непрыстойна пытацца, ці чытаў ён што-небудзь з тваіх твораў.
Чытаючы тоўстую, сумную, але патрэбную кнігу, прыемна спаткацца, нібы з чалавекам у снежнай пустыні, з нейчымі паметкамі на кніжных палях.
«Пакуты слова». У паняцце гэтае трэба ўключыць іменна тыя пакуты, калі мне хочацца працаваць, а я не магу. Бо якія ж гэта пакуты, калі працуеш? Тады, па-мойму, радасць.
«У газеце, дзе вы надрукуеце мой некралог, няхай таксама будзе недзе побач жывы, таленавіты артыкул пра несмяротнасць сапраўднай паэзіі».
Як жа запахла мне Беларуссю!
Народным, петэфі-бёрнсаўскім словам!..
Сваты прыншлі, а дачка яшчэ маладзенькая. Бацькам — гонар:
— Ды што вы, людзі добрыя, яна ж у нас яшчэ ў рэшаце спіць!..
— І вы, бабуля, па гэтую рыбу ў чарзе стаіце? Адна душой жывучы?
— А што ж, мілы, і адно вока спаць хоча.
— Колькі яшчэ да Наваградка?
— Дзесяць.
— Ого!..
— А што ж ты думаў — ён стаіць на сваім месцы.
Памёр сусед, пажылы чалавек. На хаўтурах старэйшых мужчын запрашаюць пралазіць на покуць. Весялейшы:
— Ну што ж, кандыдаты, пайшлі!..
У лесе на Глусчыне.
Былыя партызаны прыехалі з горада i шукаюць свой лагер. Смешна, але трэба спытацца ў бабаў, што збіраюць ягады.
— Не ведаю,— кажа адна.
Другая — не мясцовая:
— Я i сама сюды не трапіла б, а вось з гатоваю бабай прыйшла.
Цешча вярнулася з юбілею зяця-пісьменніка.
— Ну ж i хвалілі яго... ну, проста ўсякімі словамі!..
— Цётка, а дзе тут у вас райсавет?
— А хвала яго, сынку, ведае, я нетутэйшая.
Cyceд, вучоны хлопец, прыехаў з горада ў госці на сваей машыне. Ліслівая баптыстачка ажно рукамі развяла:
— А дзякуй табе, госпадзі мілы, што ты хоць аднаму нашаму чалавечку даў такую павозачку!..
Самаздаволены пашляк, пакуль што не выкрыты злодзей, прыехаў у сваю вёску на нядаўна купленай «Волзе». Выходзяць з жонкай— абое да ззяння перапоўненыя шчасцем i сваёй перавагай над гэтымі людзьмі, суседзямі...
Стары Паўлюк, які сёе-тое ведае пра ix, які самому богу ў вочы сказаў бы, што думае, нібы пугаю смагануў:
— Ну ж i раз'еўся ты, падла, як тая карова на бразе!..
Пры панскай Польшчы.
Дзядзька прыехаў з суда, дзе яго зноў пакрыўдзілі. Вячэрае і, нібы на пацеху самому сабе, расказвае жонцы:
— От жа ж адвакаты рэзаліся — як сабакі!..
Старая бедная баба, выпіўшы кубак паранага малака, якога ёй прынесла суседка:
— Вось я i ачалавечылася!..
Калгасны брыгадзір:
— Мала людзей у мяне. Работа авалодала народам.
Згружаюць штосьці цяжкае:
— Во, брат, людзей,— мне, нясмеламу, i ўляпіцца няма дзе!..
— Даўно я ў сваёй вёсцы не быў. Прыехаў надоечы, гляджу — як малыя павырасталі: хто па пяску нядаўна лазіў — ужо на плоце сядзіць!..
У прыгарадным цягніку. Салдат купляе ў бабы яйкі. Няма куды падзець... Адчыніў чамаданчык.
Цётка— усцешана:
— Ох, мілы, у цябе ж тут яшчэ гэтулькі памяшчэння!..
— Жыве ён бедна — рабіць лянуецца. Можа, кажаце, п'е? Не, ён, па-мойму, i піць таксама лянуецца.