Шкада, што гэтае жыццё вельмі старой, паважанай на ўвесь пасёлак жанчыны расказана толькі па радыё, у ранішняй перадачы «Вясковыя ростані». Стараннем мілай па голасе журналісткі, прозвішча якое не запомнілася, як i бабуліна. Аднак у радыёзапісе есць свая перавага — жывы голас, адкрытая душа добрага чалавека, што многа адпакутаваў, але галоўнае збярог, пранёс — тое, што называецца чалавечнасцю.
Усё можна забыць, назваць прыблізна, пераблытаць, нават i па-прасцяцку падешна, а памятаецца такое, народна-ўсенароднае,— як гыя кляйна i ман...
* * *
У студзені сорак сёмага года ў Лондане сабраўся першы агульны з'езд сяброў згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі. У галоўную ўправу быў выбраны, паміж іншымі, i спадар С. Серафімовіч.
Гэта я прачытаў у дыяспарнай кнізе «Жыццё Вінцэнта Жук-Грьшжевіча».
Летась таго Серафімовіча нечакана выкалупалі на адной з лонданскіх ускраінаў, старога ўжо, у тры эшалоны сямейнага чалавека, каб прыгадаць яму мардаванне яўрэяў у Міры i аколіцах, калi ён быў там камендантам паліцыі. Пра гэта пісалі маскоўскія газеты. A нядаўна наша карэліцкая раёнка змясціла i пераздымак здымка таго «патрыёта», i па спалохана-нягеглым твары яго можна меркаваць, што i судзіць ужо тым часам позна...
Цяпер наш Мір, перад вайной багаты, ладны гарадок, двойчы разбураны ў вайну, у сорак першым i ў сорак чадвёртым, становіцца модным з-за свайго замка, які памалу адраджаецца. Гісторыя!..
А я, калі еду ў родную вёску або вяртаюся адтуль, не магу не зірнуць туды, дзе на заходняй ускраіне мястэчка была i яшчэ стаіць бойня. Каля яе, за сцяной ад дарогі, расстрэльвалі i безыменна закопвалі, пераважна на досвітку, старых бацькоў i матак тых, каго вывозілі ў Нямеччыну «на работы», па больш-менш пэўным ці i не надта абавязковым падазрэнні ў сувязі з партызанамі. Знішчалі так «унтэрмэншаў» з меркаванняў эканамічных, як лішніх там, дзе спатрэбяцца рукі i плечы іхніх дзяцей i ўнукаў.
Я ведаў некаторых расстраляных, памятаю ix...
Я не магу не думаць пра тое, што там, за бойняй, толькі цудам не расстраляна наша старэнькая калекамаці.
Па загаду таго члена ўправы, у выкананні тых некаторых, што таксама ж недзе лічылі ці i яшчэ ўсё лічаць сябе ці нехта лічыць ix «патрыётамі», «змагарамі»...
* * *
Як яна ў нас далека, шырока, грунтоўна зайшла — русіфікацыя!.. Канцэрт па заяўках, мноства імён, назвы вёсак, раёнаў, a песні просяць перадаць больш, чым у пераважнай колькасці; рускія. Дыктары па службе з намаганнем беларушчаць i сваё, i цытуючы з пісьмаў, a вершыкі, радкоў чатыры ці трохі больш, альбомная шырпатрэбшчына або хатняе самапляценне, абавязкова даюцца па-руску.
А «адпачынак на канапе», які на добрай беларускай мове вядзе павольна-разважлівая спадарыня, складаедца, бадай, выключна з рускіх або рускамоўных песняў.
На колькі пакаленняў разлічана яно, наша беднае адраджэнне? Ды яшчэ пры нашай нацыянальнай знергіі...
* * *
«Скрыдлы», «згукі» — прыкра мне гэта, ненатуральна. Можна зразумець Максіма Багдановіча з ягоным пазнаваннем роднай мовы з кніжнай далечы. Але ж навошта гэта цягнуць ад яго, хоць i любімага, у мову сучасную, маючы проста гукі, без пераклічкі са «звуками», i такое прыгожае, лёгкае, зусім сваё, без польскіх skrzydeł — крыллі?..
* * *
«Ulissesa», калісьці падоранага мне Янам Гушчам, выдатна, пра што было ў польскай прэсе, перакладзенага Мацеем Сламчыньскім, я ўзяў сюды, у вясковую цішыню, каб, можа, адолець за гэтым, другім разам. I па той, у нейкай меры, прычыне, што прачытаў неяк у «Нашай ніве» выказванне нашага перакладчыка гэтай рэчы Максімюка наконт таго, што, маючы гэты пераклад, Беларусь можа лічыць сябе культурна спелай нацыяй. Штосьці так. Але ж i з прыхаваным падтэкстам: а хто гэты пераклад зрабіў?!
Падобнае было i з Шупавым перакладам рамана «1984», i прэтэнзія, i крыўда па тэлевізары, што не выдаюць без чаргі...
Працуюць, стараюцца здольныя, адукаваныя хлопцы, i на здароўе, абы сур'ёзна, не калумбячы залішне ў нашай беднасці,— дай Бог, каб часовай!
З васьмісот з гакам старонак «Ulissesa» адолеў сто пяцьдзесят, яшчэ ўсё недаўмяваючы: а дзе ж яна, тая незвычайная значнасць гэтага шэдэўра? Чытаецца цяжка, многа замежных слоў без заўваг, а таксама i польскае напісанне ў арыгінале англійскіх прозвішчаў, імёнаў, геаграфічных назваў, якіх такое мноства, што ажио абрыдзела блытацца ў ix.
Ды трэба ўсё-такі дачытаць, тым больш што іншага тут нічога пакуль што няма.
* * *
На душы зачаста бывае цяжкавата, асабліва начамі... У будучыню заглядваць не прыходзіцца, а жыць днём сённяшнім мы не ўмеем...
Прахалода, холад i дождж. І камарэча, ад якое можна i знаравіцца. Пры кветках i салаўях. A ўчора раненька i жораваў пачуў. Ад радасці пераклікаюцца за Нёманам на лузе?..
* * *
Пачутае днямі па радыё, у процьме іншых жахаў i агіднасцей:
Хлопец, салдацік, радавы падышоў ад свайго стала да другога, дзе сядзелі сяржанты, i ўзяў лустачку хлеба, бо на сваім стале хлеба не хапіла. Пасля абеду два oj тры (не памятаю) сяржанты паклікалі хлопца ў туалет — абдума.на! — i пачалі яго біць. Кавалачкам хлеба прымусілі падціраць унітаз i хлеб той есці...
Як гэта страшна — на месцы таго хлопца ўяўляць кагосьці найбліжэйшага!..
* * *
У жыцці Ефрасінні: «И собрашася князи и силнии мужие, и иноки и инокиня, и простии людие, и бысть тръжество велие, и празновали дни многи, и разидошася кождо в свояси».
Падкрэсліў у тэксце сваё здзіўленне, што i тады, у канцы XIII стагоддзя (улічым i пераробкі ў XVI-XVIII стагоддзях), было ўжо яно, акрэсленне «просты» людзі». Няпроста пранікнуць у яго глыбінны сэнс, народны.
* * *
Калі мне трэба зноў угрунтавацца на сваім запаветным, добра бывае пагрэць душу нейчай прыязнасцю, разуменнем.
На вечары памяці Верачкі Палтаран, пакуль ісці ў залу да слухачоў, якія спакваля збіраліся, мы сядзелі з Машай Захарэвіч. Яна расказвала пра хваробу сваёй старэнькай маці, пра тое, як гэта цяжка цяпер — i самому лячыцца, i, можа, яшчэ цяжэй — лячыць найраднейшых: ні лекаў, ні шчырай спагады ад иекаторых медыкаў. Над Машыным узгалоўем — палічка з кнігамі. «Добра так — руку працягнеш i ўзяла. Я перачытвала днямі ваша пра маці...» Тую старонку ў апавяданні «Ты жывеш», дзе ў мяне безназоўна прафесар Мялкіх, i сам ужо згорблены стары, пакратаўшы маю маму за нос, адцягнуўшы пальцамі пад адным i пад другім ніжнім векам, вяла-абыякава махнуў перад тварам ляжачай бабы сваёй вучонай рукою... Нешта падобнае было i ў Машы з яе мамай,— у дачкі свежы боль перагукнуўся з сынавым болем, маім, ужо такім даўнім...
А мне яшчэ i радасна было, што яна тады, дома, успомніла пра мяне. I цяпер вось патольна згадалася.
* * *
Пра якую культуру пахавання немцаў можна гаварыць, памятаточы напал нянавісці, з якой ix праводзілі з нашай зямлі?! Трупы, якія бачыў у тыя дні i я — на лясных, на палявых дарогах, уплаў на Немане. Могілкі каля мінскай Першай клінікі, густое, стракатае мноства бярозавых крыжоў, якія пасля вызвалення кудысьці зніклі...
А з другога боку — нямецкія могілкі ў Кабыльніку над Нараччу, з культурным «Unbekanter Rusischer Soldat» [8] на крыжы. I не адным.
Але ж гэта было ў першую сусветную!
* * *
«Карэліцкія чытанні».
Выступаючы першым, я гаварыў, што гэта ўсё-такі шчасце, падарунак лесу — нарадзіцца ці змалку вырастаць, як я, паміж двума Міцкевічамі, польскім i нашым. На заканчэнні трохкласнай школы ў Загары я чытаў баладу «Powrót taty» [9], а праз паутара гады, ужо з местачковай школай, быў з «выцечкай» на Свіцязі. Кол ас — родны вершам i i ўрыўкамі з «Новай зямлі», аднак таксама вельмі далёка-высокі, як Бог паэтычнага шчасця. Потым я перайшоў да хворага Танка, якому званіў напярэдадні, i ён паўспамінаў сваю падпольную маладосць, хораша звязаную з нашым! мясцінамі. Дазволіў я сабе таксама з удзячнасцю згадаць свой старт у літаратуру з партызанскай пушчы — як сведчанне беларускасці i таго асяроддзя. Гаварыў пра Валодзю Калесніка, які, як i Максім, прыехаў бы сюды, каб маглося. A закончыў Караткевічам: «На Беларусі Бог жыве». A ў Бога адна з лепшых беларускіх кватэраў — наша Карэліччына. З яе красою i людзьмі.
* * *
З намечанага ў запісах яшчэ крыху пра Броўку вазьму двух Алесяў,— іншае бачыцца лішнім пасля таго, што даў у «I Іішу як жыву» i «Вячэрнім», i неяк няёмка стала больш таптацца па ім, i шкада ўжо чалавека, у якога было ж i добрае.
Вясной 1966-га мне прыйшлося пагутарыць з Пятром Усцінавічам пра старэйшага з Алесяў, Адамовіча, пра яго ўладкаванне на працу ў Мінску пасля таго, як ён не падпісаў у Маскве тое, чаго не мог падпісаць (супраць Даніэля i Сіняўскага). Крута гаварылася, з вока на вока, i ён нарэшце сказаў: «Ну добра, перадай яму, хай зойдзе, пагаворым». Кал i я паведаміў гэта Алесю, ён не сказаць — адмахнуўся, хутчэй нават выбухнуў: «Пайшоў ён!.. На паклон?..»
Пра Алеся Наўроцкага мы пагаварылі з Броўкам пазней, перад самым з'ездам пісьменнікаў, пасля абмеркавання прэзідыумам тэзісаў даклада нашага старшыні. Сугучна «думцы зверху», ён збіраўся рэзка пакрытыкаваць ціхманага, удумлівага Алеся, якому я сімпатызаваў як здольнаму празаіку i ў нейкай меры земляку, бо ён працаваў перад гэтым у адным з калгасаў Карэліччыны санітарным фельчарам. У той Броўкавай рэзкасці быў нават з'едлівы гумар: пра «мухі ў носе», бо штосьці такое было ў адным Алесевым вершы. Гумар таксама ішоў з ЦК. Тут ужо я не сам-насам, а пры членах прызідыума сказаў старшыні, што ніводзін разумны бацька не б'е дзяцей па галаве. I гэта падзейнічала: у дакладзе крытыка прайшла значна мякчэй.
* * *
Вось ён i плюс для Броўкі, адзін з тых, што i ў яго ж былі.
У блакноце запісана: «Масква. 25.ІХ.84». З натугай успомнілася, што гэта там, у люднай крамлёўскай зале, на юбілейным пышным пленуме Саюза пісьменнікаў СССР пачуўся мне з памяці так яўна голас з вясковай хаты на зімовы двор, калі хтосьці хацеў зайсці да кагосьці:
«Пачакайце — купаюць малое!» Бо гэта ж так важна.
* * *
I ў навеле «Уступленне ў рэквіем», i ў затеях я неаднойчы згадваў, безымянна i адкрыта, сябра маёй вясковай маладосці, старэйшага за мяне Mi кол у Смалянку, Тодаравага Колю з суседняй вёсачкі Чыжыноўцы.
I яшчэ адно трэба дадаць.
Пад восень трыццаць восьмага года, пасля таго як сталінскай чарговай мудрасцю была распушчана КПЗБ, камуністычная партыя Заходняй Беларусі, тыя з падпольшчыкаў, што сядзелі ў «панскіх» астрогах i павыходзілі з ix пасля смерці Пілсудскага, па амністыі, былі выкліканы ў паліцэйскую камендатуру ў Стоўбцах. Там перад імі выступіў сам пан павятовы камендант. Сабраным прапанавалася падпісаць дэкларацыі, адмаўленне ад усякай палітычнай — падрыўной, «выўратовай» — дзейнасці.
— Я ведаю,— сказаў пан камендант, трохі перачакаўшы маўчанне,— што вы гэта не падпішаце. Ведаю таксама, што вы, панове, будзеце далей рабіць. Вы пойдзеце туды, у каханую саўдэпію. Проша бардзо i шчэнсць Божа! I вы там будзеце, шаноўныя, успамінаць мяне. Вельмі часта.
— I я яго ўспамінаў,— цяжка, з паўзамі гаварыў мне Mi кола на сваім перадсмяротным ложы.— Хутка пачаў успамінаць. У мінскай турме... калі катавалі... польскага шпіёна... I ў лагеры ўспамінаў... ! тады думаў... не адзін раз... i цяпер часамі думаю: як яны... ведалі ўсё, палякі... Нейкая змова была ў ix, ці што... у дэфензівы з энкавэдэ?..
* * *
На юбілеі ў паважанага чалавека мне давялося сустрэцца з яго сваяком. За сталом яго адразу не было, ён забег крыху пазней. З раскошным букетам ружаў. Павіншаваў, папрасіў прабачэння, што застацца, на жаль, не можа, i развітаўся, з гаспадаром пацалаваўшыся, a ўсім астатнім з усмешкай пакланіўшыся.
Букет ягоны заняў месца на сярэдзіне густа застаўленага стала, якраз насупраць мяне.
Ружы не вінаваты, што праз іхні чароўны выгляд i пах я баяўся пачуць, вось-вось пачуць пах зусім іншы...
Ад вартых даверу людзей я ведаў, як нямала «ворагаў народа» загінула па даносах гэтага ветлага віншавальшчыка.
I пах пачуўся б трупны — ад яго душы...
Больш за дваццаць гадоў прамінула, а як жывое.
* * *
На канцэрце раённай самадзейнасці, прысвечаным 50-годдзю вызвалення ад гітлераўскай акупацыі, i здалёк пажылая, вясёлая дётка ў нацыянальным касцюме, у будзень, вядома ж, работніца ў полі ды гаспадыня ў хаце, выступав з самаробнымі прыпеўкамі. Хоць бы адна з ix, няхай сабе i не новая:
Мужык кажа: я старая,
а мне ўсё не верыцца.
Ну якая ж я старая —
усё на мне шавеліцца!
Землякі натуральна смяюцца, i моладзь, i пажылыя, i мы, імяніннікі, ветэраны вайны.
А потым — банкет у адным з багацейшых калгасаў.
Маладзіца з раённых служачых, жонка кагосьці з начальства, так старалася ў сучасных танцах, што глядзіш i здаецца — ногі яе пад кароценькай сукняй то выкручваюцца, то закручваюцца, то зноў выкручваюцца ў каленях i клубах, не надта каб прыгожа, але надзіва нястомна, пад гукі моднай песні з адпаведнай тэхнікі:
Два кусочычка колбаски
у тебя лежали на столе...
Не толькі радасць, відаць, нядаўна набытага наменклатурнага дабрабыту, дзе калбаска не кусочычкамі, i любаванне сабой у гэтым «заслужаным» шчасці.
* * *
Эстонію, як i ўсе прыбалтыйскія рэспублікі, планава, вялікадзяржаўна наваднілі вайскоўцамі, перш за ўсё i найбольш рускімі, мноства якіх цяпер на цёплых пенсіях. I вось ідзе вялікі торг наконт «правоў чалавека», як быццам па такому праву яны там апынуліся.
Як i на нашай безабаронна гасціннай ды — як гэта модна! — талерантнай зямлі.
* * *
Сонца i вецер за акном. А недзе па ўсёй Беларусі народ — на сваю галаву — выбірае найбольш верагоднага прэзідэнта, які ў сваім нахрапе не палічыцца ні з чым...
* * *
Перад ганкам у нас вялікі куст невымоўна чароўных светла-ружовых ружаў, якія нагадваюць маладосць, закаханасць...
* * *
Чытаючы ў часопісе «Семья» інтэрв'ю з артыстам Лявонцьевым, дзе ён расказвае, як быў у Рэрыхаў у Індыі, якое высокае ўражанне зрабіў на яго Святаслаў Мікалаевіч, а яшчэ больш — Дэвіка Рані, я ўспомніў сваё.
Як яна адклікала мяне ад мужа i двух маіх спадарожнікаў І павяла ў сад, спачатку нават за руку. Каля вялізнага, незвычайнага дрэва, здаецца, баньяна, пачала мне тлумачыць па-нямецку, каб я загадаў у душы штосьці сваё запаветнае. На гэтай мове мы так i не змаглі надежна зразумецца. Яна, якая пэўны час працавала на ўсходне-нямецкай кінастудыі «Defa», гаварыла куды лепш за мяне, а я... ну зусім разгубіўся. Добра, што весела нам было ад гэтай моўнай недастатковасці, што яна была на дваццаць пяць гадоў маладзейшая i мяне зачаравала — красуня індыйская — яшчэ больш, чым артыста. У сэнсе экзатычна-паэтычным, чыста-высокім... Лепш, чым я цяпер пра гэта напісаў.
* * *
Над старонкамі Міхайлы Лаліча, трохтомнік якога выдадзены па-руску ў 1989-м, сумнавата думалася пра тое, што мой трохтомнік тая самая «Художественная литература» планавала на 1992-гі, а мне тады, на дзевяць гадоў раней, гэта здавадася... нават i крыўдным — чаму так зацягваюць!..
Што там ні думай, што ні гавары, а гэта быў выхад у вялікі свет, да шматлікага, не толькі ж рускага, чытача.
...Чытаю свайго чарнагорца, i не-не дый успамінаецца дырэктар музея Негаша ў Цэцінье, вясною пяцьдзесят шостага. Унук ці праўнук паэта-асветніка, на сумяшчальніцтву i князя Чарнагорыі, быў настолькі за мяне,высокага, вышэйшы, што мы ажно памераліся. I весела нам было — групе беларускіх турыстаў i некалькім з тых, што нас прыязна прымалі.
* * *