Згадалася даўно пачутае ад старое маці: — Дзед бабцы купіў лапці, былі малыя — абсек пальцы.
Няўжо i такая мудрая палітыка народам нашым даўно прадугледжана?
* * *
Ахвотна перачытваючы, праз трыццаць пяць гадоў «Блуждающие звезды» Шолам-Алейхема, яшчэ раз, ужо далека не першы, не чытрымаў з ягоным гумарам — узяўся за аловак, каб адкрэсліць:
«Какой ты, с позволения сказать, Арчибальд? Какой Буэруэльс? Сказал бы просто, что тебя зовут Арчик, сын Береля,— и баста!»
Так у яго — пра рэпарцёра, якога можна было «принять за прирожденного американца»...
* * *
Вывад войскаў з Нямеччыны — ужо не «савецкіх», a «расійскіх» — няўдала стараліся i там, i дома паказаць па тэлевізары як нешта амаль-амаль святочна ганаровае... А праз увесь гэты парадны шык праходзіла міжвольнае пытанне:
«А чаго яны так доўга там былі?» Тым больш — у Прыбалтыцы, без аніякай яе віны перад СССР?
Чарга за намі. Тут ужо справа зацягнецца, усё з-за таго ж «братэрства».
Уводзіць усё-такі куды лягчэй, чым выводзіць.
* * *
Гледзячы па тэлевізары перадачу пра балюча-страшны свет дзяцей, сабраных у прытулкі (па-ранейшаму) ад бацькоў (па-сучаснаму) алкаголікаў, слухаючы гэтых нявінных пакутнікаў, што i як яны гаварылі пра сваіх мам i татаў, успомніў:
Nazywam się Milijon — bo za milijony
Kocham i cierpię katusze
[
12
].
I гэта высокае... убачылася рытарычным. Тут не мільёны, a сотні, дзесяткі, адзінкі цяжка дый немагчыма змясціць у душы...
Пазаўчора ноччу жахалі на ўсё неба над пушчай маланкі, за якімі далека ззаду пагруквала. Палавіна верасня, а там недзе навальнічыць, недабраўшы свайго за летнюю бязлітасна доўгую сухмень.
I думалася: ці мае жахалі — толькі ад жахнуць, моцна ўдарыць, ці разам з гэтым i жахнўцца, вельмі спалохацца?..
A ўчора позна вечарам над маладымі бярозамі за дарогай заўсёды загадкава, ледзь не шчасліва-сцішнавата стаяў, амаль у поўні, месяд, а лявей, ніжэй — раз-поразу вухаў пугач.
Згадаліся гдыньскія ночы, ваенны верасень трыццаць дзевятага, самы пачатак яго. Калі яны крычалі, пугачы, у прыморскім букавым лесе на ўзгорках, ранячы нашы маладыя душы. Бо гаварылася ў акопах, што гэта яны — пачуўшы першую кроў...
* * *
«Трое на велосипеде» Джэрома К. Джэрома. Пасля яўрэйскага гумару Шолам-Алейхема — англійскі. Кніга цікавая яшчэ i таму, што я ж у пэўнай меры ведаю Германію, у я кой адбываецца падарожжа. A які натуральны той гумар, што я, ва ўсёй яго нацыянальнай асаблівасці, смакаваў у альбіёнскай класіцы не раз i здаўна... I рантам такое сур'ёзнае (перакладаю):
«Мы ганарымся нашай гуманнасцю i цывілізацыяй, аднак, адкінуўшы набок крывадушнасць, усётакі павінны прызнаць, што пад крухмальнымі манішкамі ў кожным з нас сядзіць дзікун, з нечаканымі дзікунскімі інстынктамі; ён ніколі не знікне; часам ён нам патрэбен — i тады з'яўляецца на першае патрабаванне; але падкормліваць яго — лішне».
Такое ў містэра Джэрома — пасля не толькі дасціпна-едкага, але i прыкрага дзікасцю традыцыі апісання нямецкіх студэнцкіх паядынкаў, мензураў.
А я, чытаючы, успомніў, як наш Юрка Багушэвіч, не толькі празаік, але i суддзя рэспубліканскай катэгорыі па боксу, угаварыў-такі мяне прасядзець побач з ім дваццаць дзве сустрэчы баксёраў з розных рэспублік. З суддзёўскага крэсла, зблізку бачачы ў тварах спартсменаў, амаль ва ўсіх, проста дзікасць. Асабліва ў аднаго беларуса, пра якога Юрка, апраўдваючы любімы спорт, шапнуў, што хлопец той «закончыў толькі тры класы» i ён «проста злосна б'ецца», i ў аднаго латыша, старэйшага, лысага, з распатланымі рэшткамі доўгіх валасоў i выразам твару, азвярэлым яшчэ больш, чым у нашага суайчынніка, бо акрываўленым ад разбітага носа. Ён таксама «проста біўся», i гэта было агідна.
Як яно часта бывае пры чытанні таленавіта цікавага, паралельна ўспамінаецца штосьці сваё, у нейкай бліжэйшай ці далейшай падобнасці.
Там, дзе адзін з герояў Джэрома зблытаў у нямецкім магазіне ein Kuss (пацалунак) з eine Kissen (падушка), мне згадаўся суд над нямецка-фашысцкімі ваеннымі злачынцамі ў канцы сорак пятага года.
Калі на апытанні радавога падсуднага перакладчык, бландзініста-губаценькі савецкі лейтэнант, зблытаў die Küche i die Kirche. Ha пытанне суддзі, у якасці каго падсудны служыў у вермахце, той адказаў: «Bei der Küche», а лейтэнант пераклаў: «В кирхе». Суддзя не паверыў, перапытаў, падсудны яшчэ раз сказаў тое самае, лейтэнант пераклаў таксама. I тут падсудны не вытрымаў — па-свойму шапялява, але гучней вякнуў па-руску: «Кухня! Каптенармус!» I нават засмяяўся. Разам з усёй перапоўненай залай.
Паўтару: у снежні сорак пятага... Не памятаю, ці засмяяліся ў пагонна-важным прэзідыуме i ў загарадцы для злачынцаў рознага рангу.
Амаль праз паўвеку ў тым усплёску смеху адчулася мне жудасць справы, дзеля якое ўсе там сабраліся...
У «Роднай прыродзе» — перадрук маіх замалёвак «Перад яе красой».
Перачытваючы богведама каторы ўжо раз даўні запіс пра раніцу ў зімовым лесе, дзе: «Прьшадняўшы вуха трусінай шапкі, я спакваля настроіўся на калыханку ціхенькага пошуму ў вершняку», не ўпершыню бачу ўсмешку мілага Міхася Стральцова, калі ён мне гэтае месца хваліў.
* * *
З многімі — толькі па тэлефоне, не ведаючы, не ўяўляючы добра, што там ды як там у ix дома; за тэлефонным нумарам — толькі голас знаёмы, толькі ўяўленне, нібы бачанне знаёмага вобліку. I гэта ў сваім горадзе, у іншых гарадах, у некаторых іншых краінах...
Таксама ж дзіўна гэта, неяк нават па-дзіцячы, з наіўнасцю жадання пазнаваць, даведвацца як найбольш.
* * *
Прэтэнзіі значна большыя як на ўдзел у вырашальных гістарычных падзеях — бітвы пад Грунвальдам, пад Оршай,— i прэтэнзіі на беларускасць Касцюшкі, Міцкевіча, нават Дастаеўскага — раздражняюць i засмучаюць, вельмі падобна на «збеларушчванне», крыўлянне на «беларускі лад» песняў суседскіх — рускіх, украінскіх, польскіх, слухаючы якія, бывае i сорамна i балюча. Як сведчанне нашай беднасці, а можа, больш нашага жабрацтва пры сваіх нацыянальных багаццях.
* * *
У «Белым голубе» я разлічыўся з успамінамі пра «Кацюшу», упершыню пачутую пасля вяртання з палону. А яна мне нагадвае яшчэ i вясну сорак другога года, танец пад гэтую мелодыю на хутарскім падворку, з хлопцамі i дзяўчатамі з маёй даваеннай кампаніі i з маладзейшымі, што пасталелі за час маёй адсутнасці.
Калі супастаўляць гэтыя, на нейкі час бесклапотныя, нехта скажа — бяздумныя танцы ў той страшны час, з тым, што адбывалася на ўсходзе, дык ёсць тут i апраўданне, вечнае i агульналюдскае — маладосць, што патрабуе свайго i ў нікога не паўтараецца. Я быў пасля перажытага за тры гады, мне ішоў дваццаць пяты, з адчуваннем не ўзятага ў свой час, а да таго яшчэ тое было, што толькі мае, патаемнае — я, цяпер можна сказаць, актыўна пісаў, быў закаханы ў тое, што рабіў, не толькі, як усе іншыя, закаханы — проста ў жыццё, у кагосьці з дзяўчат, у радасць пачатку жыцця...
Недзе чытаў ці чуў, што Блантар унёс у гэтую, такую слаўную, мелодыю нешта яўрэйскае, як Любан у нашу «Бывайце здаровы». Адам Русак падмацаваў яе беларускім словам, a Міхаіл Ісакоўскі «Кацюшу» тым больш арганічней, таленавіцей — словам рускім, i яна хвалюе многіх.
Можа, i таму яшчэ, што песня гэтая, як сонца, пранізвала жах вайны чысцінёю надзеі на лепшае, што мы, вясковая моладзь, адчувалі ў ёй, разам з ужо нешматлікімі «байцамі»-акружэнцамі, якія выкруціліся ад вывазу ў Нямеччыну i яшчэ не пайшлі ў партызаны, вядома, разам з нашымі.
* * *
Іван Франко, кніга апавяданняў «До світла!». Пачынаючы з «Вівчара», «Малого Мирона», «Мавки» ў прозу яго ўступіла паэзія. Бо перад гэтым, у цэлым раздзеле апавяданняў, падабраных у 1976 годзе, выразна па «сацыяльнай значнасці»,— веска пасля скасавання прыгону, шахцёры, муляры, лесарубы,— больш розуму, развагі i, ад гэтага, строгай сухаватасці.
А потым я пачаў учытвацца ў раскошу прозы аўтабіяграфічнай, «успамінальнай», як сёння ў нас часта i з кпінкай гаворыцца, апавяданні «Оловець», «Мій злочин», «У кузні», «У столярні»...
Веданне польскай i трохі нямецкай моў добра дапамагае мне знаходзіцца ў асяроддзі яго герояў, у стыхіі яго «галіцыйскай» украінскай мовы.
Такая дробязь: «Обійдеться циганське весілля без марцепанів» весела нагадала польскае, вастрэйшае: «Obejdzie się psie wesele i bez marcepanów».
...«Ha дні» i «Панталаха», два вялікія турэмныя апавяданні, гэта ўжо суровая, па-філасофску важкал проза, літаратура.
...Дачытаў тры апошнія ў томе — «До світла!», якое спачатку, непрачытанае, вынесенае ў загаловак кнігі, дарма здалося нібы плакатным, «В туремнім шпиталі» i «Будяки»,— i нават уголас падзякаваў аўтару, балазе быў адзін у пакоі.
А яшчэ ж у яго сорак дзевяць тамоў, на трох мовах — роднай, нямецкай i польскай,— з чаго я чытаў калісьці, у вясковым юнацтве, аповесць «Борислав сміеться», у Мінску бачыў на гастрольнай сцэне «Украдене щастя» са славутым Амвросіем Бучмай, з якім меў тады прыемнасць пазнаёміцца, пагутарыць з яшчэ двума сябрамі ў рэстаране, чытаў, вядома, вершы магутнага Каменяра, стаяў перад яго магілай, хадзіў па залах музея... Мала!.. I ўсё тое зроблена ім, у літаратуры i ў навуцы, толькі (думаецца сёння) за шэсцьдзесят гадоў жыцця, што i нягодамі было багата, i закончылася трагічна.
Чытаў недзе, што ён перапісваўся з Арэшчыхай. Таксама ж гэга не так сабе, не абы-што, як i дружба пані Элізы з нашым Францішкам Багушэвічам.
...Чытаю ў Івана Франка: «На споховастім бляшанім дасі». Праверыў у Грынчанкі: спохово, спухово, спуховато — з нахілам. Зноў нашы слоўнікт не памаглі, нават i тыя, дзе мясцовыя гаворкі. A ў роднай вёсцы i ў наваколлі слова гэтае жыве. Ці адкос дарожны папраўляючы, ці кроквы ладзячы, гаворыцца: «Бяры, браце, больш спахова». Хоць мы i не блізка ад Украіны.
* * *
Усе варыянты сааўтарстваў у нашых маладых, пра якія часта чытаецца i чуецца, гэта ўжо не літарагура, а гандаль ёю, пад нявінненькім покрывам неабходнасці выжыць.
* * *
У першым нумары абноўленай «Крыніцы» — многа i цікава пра Кірылу Тураўскага, ад якога i адхіляюся да запісу.
Рэлігійная дысцыпліна, «послушание» знізу даверху, падобная да дысцыпліны партыйнай: адмаўленне ад свабоды думак, уласнай волі, свайго сумлення.
Можна дадаць i пра жахлівую жорсткасць. Федарца, якога «выкрыў i пракляў» наш святы паэт, перад сцяццем галавы асляпілі, у яго вырвалі язык i адсеклі «правіцу»...
Пераклічка, як i ў дысцыпліне, з нашай нядаўняй i шматгадовай партыйнай паслядоўнасцю.
* * *
Кіславатым адвячоркам, выйшаўшы з аднаго аўтобуса, каб перасесці ў другі, апынуўся ў густым, мітуслівым натоўпе. Падумалася: а як жа гэта — «любіць людзей»? Не ведаючы ix? «Не пажадай бліжняму твайму таго, чаго не жадаеш самому сабе». Дык гэта ж бліжняму, з веданнем яго... Нельга чытаць адразу бібліятэку, чытаць можна кнігу, з якіх бібліятэка складаецца.
Дома заглянуў у Даля. «Ближний... всякий человек в отношении к другому; все люди друг другу ближние».
Ды я ж тут толькі пра тое, што адбылося, адчулася, пра сцішнаватае адчуванне натоўпу, з герметычнасцю такога мноства невядомых, абсалютную большасць якіх ты ніколі не ўведаеш. A любіць трэба. Тут філасофія, найвышэйшая мудрасць, аднак i недастаіковасць, адсутнасць яе таксама ж бывае, находзіць, i яна сумна-страшная, калі пачуцці твае ў атупенні злыбеднай стомы...
* * *
Учора пад вечар пазваніла Люда Вялюгіна і, плачучы, расказала, што Толя, як сказаў ёй доктар, безнадзейны — рак.
А я, наведаўшы яго... цэлых дванаццаць дзён таму назад, меркаваў, што ў яго, паколькі i ляжаў ён у неўралгіі, штосьці радыкулітнае. Дый не ляжаў ён тады, a сядзеў, апрануты, з апошнім нумарам «Полымя». I вось я столькі збіраўся пайсці да яго другі раз...
Зноў прыгадалася тое, як Толя любіў дзяцей. Нашы з ім колішнія, улетку пяцідзесятага, «спяктаклі» на паляне перад Домам творчасці ў Каралішчавічах. У «Чырвонай шапачцы» ён быў стральцом, а я воўкам,— «павалены стрэлам», ляжаў на спіне i аддаваў Богу душу, пускаючы ўгару папяросны дым, сабраны ў роце «напоўніцу». На вялікую, шматгалосую радасць малечы, сярод якое былі i нашы дзяўчаткі. I тое прыгадалася, з нарачанскага лета шэсцьдзесят чацвёртага, калі Андрэю было восем год i мы, на праходцы дзвюма сем'ямі, майстравалі яму з Толем дэтэктыўную аповесць, гаворачы на змену,— адзін расказвае, другі рыхтуецца. У сталоўцы над возерам, дзе мы часта абедалі, малому падабаліся «свекольник» i блінчыкі. Дык вось ён у дэтэктыве быў камандзірам баявога атрада з падвойным прозвішчам БлінчыкСвякольнікаў, a галоўным сувязным у яго быў пан Яцына, кульгавы дзядок, удавец, у хаце якога мы чацвёрты год жылі. Помняцца Толевы выгукі: «Стой! — закрычаў з-за куста Блінчык-Свякольнікаў.— Яцына, акружай!..» i шчаслівы смех майго хлопца.
...Учора блізу гадзіну прасядзеў у Толі. Ён, відаць, i сапраўды на адыходзе: i ледзь варочаецца, i хрыпіць увесь, i вельмі невыразна гаворыць-мармыча, а перапытваць няёмка. Ён пытаецца пра навіны, я штосьці гавару, трымаючыся на жалю вартым аптымізме, a ў ім жа, такім вясёлым калісьці Анатолю, столькі пакутаў, якія чортведама навошта даюцца чалавеку на адыходзе...
Разумны, відаць, з гранічным адчуваннем галоўнага, ён заўважыў паўзу ў маіх намаганнях сказаць яшчэ штосьці патрэбнае, падаў руку, нават паціснуў маю, сказаў: «Будзь здароў! Калі выберуся — пагаворым яшчэ». А сам панурыўся ў пакуты, мяркуючыся павярнуцца тварам да сцяны. У светлай, залітай сонцам палаце,— як для кантрасту.
Цяжка гэта — ілгаць замоўчваннем блізкаму чалавеку вельмі, бо канчаткова, істотнае для яго — пра сапраўдную хваробу. Так у мяне i дагэтуль бывала — з Янкоўскім, Стральцовым, пляменніцай... A самі ж яны, калі не ведаюць, дык здагадваюцца пра сваю асуджанасць.
Спытаўся ў яго, развітваючыся, каму перадаць прывітанне. Назваў яму Танка, Панчанку, ён кіўнуў на згоду i буркнуў-дадаў: «I Вітку».
Дома я неўзабаве, трохі перадыхнуўшы ад цяжкага ўражання, пазваніў хлопцам, перадаў яго прывітанні. Максім, як заўсёды апошнім часам, увесь у стогне-нараканні на сваё і на агульнае. Пімен даволі хутка стаміўся гаварыць у трубку, папрасіў нават нумар майго новага тэлефона, сказаў дачцэ запісаць яго. Найлягчэй пагаварылася з Віткам, найстарэйшым i найбольш светла настроеным.
...Учора, надежна выступіўшы на «Першай міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі дырэктараў літаратурных музеяў», перад нашымі, рускімі i ўкраінцамі, пайшоў у Дом літаратара, хоць туды было яшчэ ранавата.
Сонечны дзень, жаўталісце. Памалу ідучы, падумаў: а чаму ж гэта мне не выступіць на развітанні з Анатолем? Напярэдадні, калі Зуёнак па тэлефоне прапанаваў, я адказаў няўпэўнена, змагу — не змагу... Але выступіў надзіва стрымана, у параўнанні з Васілём Васільевічам, які, адкрываючы паніхіду, расплакаўся.
Амаль усе, што выступалі — хто на паніхідзе, хто над магілай, хто на памінках, суседзі па дачах на славутай Лысай гары, гаварылі, як Толя ўмеў дружыць з малымі. Я тады, слухаючы кагосьці, успомніў прыгожую клетку з парачкай чачотак, я кую ён прынёс нашай старэйшай на сёмы дзень нараджэння. Дома, кал i сказаў пра гэта жонцы, яна нагадала мне мой цяжкі канец сорак дзевятага года, кал i ён, Толя, быў адным з тых найбліжэйшых, якія не адхіснуліся...
Зуёнак i Гілевіч удзячна гаварылі ў выступленнях пра. Вялюгіна — рэдактара паэзіі — іхняй i Іншых сяброў. Я гаварыў пра гэта таксама, дадаўшы, як некаторыя з калісьці маладых, увабраўшыся ў сілу, заплацілі настаўніку-сябру чорнай няўдзячнасцю, пра што ім сёння варта падумаць... Намёк мой, як мне пасля сказал i сёй-той, быў зразу меты.
...Забыўся пра яшчэ адно. Гаворачы мне пра тое, што рэдактарам яго першага зборніка быў Вялюгін, Гілевіч сказаў, што такая ўдзячнасць — назаўсёды.