А я расказаў яму, як у восемдзесят восьмым годзе ляжаў у адной бальнічнай палаце з Крапівой i быў амаль санітарам старому, нямогламу, сляпому i глухому, памятаючы, як ён выратаваў мяне прадмовай да першай кнігі. Танк i Лужанін параілі Крапіве падтрымаць мяне закрытай рэцэнзіяй, а пазней, яшчэ раз параілі даць рэцэнзію прадмовай. Ніл здзівіўся, што прадмова — з закрытай рэцэнзіі, а мне як быццам дзіўна стала i гэта, i тое, што я дагэтуль не напісаў пра такі двайны ўдар аўтарытэтам старэйшага таварыша па тым гордзіевым, забаронна-цэнзурным вузле, як! быў аблытаў, заціснуў мяне немагчымасцю друкавацца. Лынькоў пагаварыў у ЦК, a Крапіва секануў I дасек у выдавецтве. I сапраўды — такая ўдзячнасць назаўсёды.
...Увечары, не адкладаючы «на свежую галаву»: Ужо ж відаць, з кожным днём выразней, што хутка, хутка, a ўсё роўна ашукваеш сам сябе, нейкая сіла ў табе гаворыць: «Не я... Не я...» Ну, а што было б, калі б інакш — «хоць жывы ў зямлю лезь»?..
* * *
Нечакана, як гэта i бывае заўсёды, засмяяўся ў вячэрняй самоце, успомніўшы: «Барбарами добре отшмаровав, в Сибирь на поселение сослать...» Так памятаю, a ў Мікалая Васільевіча (праверыў) трошкі інакш: «...добре барбарами шмаровать и в Сибирь на каторгу заточить». Добра яно — пасля нялёгкага, што назбіралася ў душы, асвяжыць яе смехам. Толькі ж я i ў адзіноце сваёй смяяўся не адзін, а з братам Мішам, жыва ўспамінаючы наша юначае захапленне Гогалем.
Што да поўнай дакладнасці ў цытаванні з памяці калісьці i неаднойчы прачытанага. Неяк міжвольна i часта бывае ў мяне такое: інтэрпрэтуеш любімае на свой лад. Але ж — i гэта галоўнае — застаецца, жыве ў табе адчуванне радасці ад па-сапраўднаму смешнага, што i ўпершыню ўразіла цябе i потым неаднойчы паўтаралася,— такое глыбінна-натуральнае i незнішчальна свежае сваёю аздараўляючай сілай.
* * *
Вучоны друг, якога шчыра паважаю, на памінках па ягонай маме гаварыў, як яна, усё жыццё цярплівая,.маўкліва гераічная жонка «ворага народа», усё жыццё любіла людзей. Перад самым сваім, вельмі нялёгкім канцом казала сыну i нявестцы: «Я вас люблю». Тут штосьці ўзварушліва, светла дзіцячае — са старэча развітальным. «Я люблю цябе» — найбольшае, што можна даць, i «я не люблю цябе» — найбольшае пакаранне. Так у малых. Падобна i ў старых, нямогла-бездапаможных на адыходзе,— такое збліжэнне самага істотнага.
* * *
У мастацкім музеі ройна ды шумна ад малодшых школьнікаў. Пазнавальная экскурсія. Розных памераў карціны на ўсіх сценах, a пасярэдзіне залаў скульптуры, паасобныя i групамі, бюсты, бюсцікі. Усяго выразна густа i не разлічана на малечу.
Некалькі дзяўчынак, не вельмі стрымана шчабечучы, праходзілі каля апошняй перад выхадам з залы скульптурнай групы, i адна з ix не вытрымала — ткнула пальчыкам у мармуровабелую, акуратна стуленую «попу» нейкай старадаўняй, вечна маладой грацыі — на развітанне i з падзякай.
* * *
Кандыдат медыцынскіх навук выступае па радыё, ушчэнт запалохваючы слухачоў чарнобыльскай павальнай згубай для ўсіх i раячы, як ад гэтага ратавацца.
Да навуковага па модзе прымешваецца i рэлігійнае — карысць ад пастоў, са спажываннем «жывога соку» з яблыкаў-паданак, «цем боляя што цяпер, як у народзя гаварыцца, спасаўка». Можна i ў царкву схадзіць, кажа ён,— «эта тожа няшюха».
* * *
Адзін з шумнейшых актывістаў адраджэння, перад гэтым член кампартыі з самых ранніх па ўзросце, пасля заядлы праваслаўны, кажуць, ужо збіраецца пераходзіць ва уніяты.
I хочацца спытаць у яго: — A білеты ў вас таксама ж будуць? Бо ўсё роўна ж палітыка тут, разнавіднасць яе, не надта замаскаваная.
* * *
Валодзя Ахлап, сірата, вельмі рана пачаў гаспадарыць. Арэ падлетак, злуецца, лаецца на каняжыну, а пасля i на песню яго павяло:
Ой, палын, палын, зелле
горкае, а мая доля яшчэ горшая...
I не больш, відаць, яму з той песні запомнілася, ад кагосьці яе пачуўшы.
A вымаўляў ён па-свойму: пайін, гойкая, Ваёдзя.
Песню тую нехта ж пачуў ад бедака-аратага. Бо ў вёсцы потым смяяліся, прыгадвалі, калі ўжо ён i падрос. Н я злое на смяяліся. А ён на мянушку сваю, якая ад бацькі яшчэ, а можа, i ад дзеда, адгукаўся.
Адкуль яна? Ад чаго? Найбліжэй, відаць, ад польскага ochłap, аб'едак. Да беднасці спадчыннай падыходзіць, бо i маёнтак пана Лісіцкага быў блізка, i доля «гойкая» была яшчэ ў «Ваёдзевых» дзядоў, бацькоў, спачатку прыгонных, потым парабкаў, на ochłapach, аб'едках з панскага стала.
...Здзек з энтузіястаў.
Нашы загорскія пажарнікі (пры Польшчы) у найбольшы агонь пасылалі яго — Валодзю Ахлапа, хлопца гарачага i дружнага. А каб ён сам не загарэўся, лупілі па ім з брандспойта, рагочучы. А ён i не здагадваўся пра гэты вясёлы здзек i потым дабрадушна, заікаста не злаваўся.
* * *
Наша маці, нешта закончыўшы або растраціўшы патрэбнае, часам казала:
— Ну, па ўшысткім пшыказанні, паелі i палізалі.
Ha ўвазе мелася «дзесянцёра пшыказань», дзесяць Майсеевых запаведзей. Маміна маці з шаснаццаці гадоў служыла ў маёнтку пана Анцуты пакаёўкай, пані вучыла яе маліцца па кантычцы. Можна думаць, што прыгаворка адтуль. З даробленай канцоўкай — каб весялей.
Дарэчы, i пра яўрэйскія філактэрыі, скураныя кубікі-скрыначкі з тымі запаведзямі на пергаменце, што для ранішняй малітвы прымацоўваліся вузкімі раменьчыкамі да лба i левай рукі, гаварылася: «жыдоўскае дзесянцёра». Моўныя сувязі ішлі i туды, шырэй.
* * *
Лаянка навоттабе — адно слова. Паказваючы хвігу або i нешта большае. Бо гэта ж бабскае, калі яны счэпяцца, дый на волі, на свежым паветры, маючы трохі часу.
* * *
Бабулі за восемдзесят. Адказваючы на пытанні радыёжурналісткі, успамінае сваё горкае маленства, як яны нават хадзілі з маткай жабраваць. Любоў, пяшчота наўздагон:
— Мама мая, пакойнічка, i кажа...
* * *
Сябар смяецца:
— У Беражне нашым расказваюць, што ў Жукавым Барку пры Польшчы быў малады, вельмі прыгожы поп. Дык на Вялікдзень бабы адна перад адной лезлі да яго хрыстосавацца.
Запісваючы гэта, я міжвольна, замест «адна перад адной», ужыў сваё загорскае працёпам лезлі. I зноў падаўся ў слоўнікі — дарма.
* * *
— Бульба сёлета благая. Дзіва што — такая сухмень была. А ад дажджу пасля яна ўжо цэху не ўзяла.
Само ў мяне так сказалася ў гутарцы. I адразу падумаў: адкуль жа ён, той загорскі цэх? У нашых слоўніках не знайшоў. У польскім cecha — уласцівасць. Тады яшчэ: cecha probiercza — пробная адзнака якасці. Бульба не набрала належнай спеласці.
Гаварылася так i пра чалавека, які, скажам, пагарэў або ў нейкую іншую бяду трапіў, што ён пасля гэтага ніяк цэху не возьме.
* * *
Элегантная спадарынька, інстытуцкая выкладчыца, i так прыемная сваёй мілавіднасцю, а як сказала зямлячка пра нядаўняе наведанне роднай вёскі, а там i пра такое: «Чую раненька — мамка мая шамоль-шамоль за перагародкай i пайшла...» — стала яшчэ мілейшай.
У слоўніках «шамолю» зноў жа не знайшоў. Ды ўжо ж i наракаць на ix, на слоўнікі, апрыкрала.
* * *
Яму трэба папрасіць прабачэння, а ён прыносіць прабачэнне, значыцца, сам прабачае.
I пішацца, i гаворыцца так нашымі журналістамі i пісьменнікамі, — ад рускага приносить извинения, извиняться.
* * *
Маем добрае, ёмкае слова: збожжа, збажына, адпаведнае рускаму хлеб у шырокім значэнні. A зноў жа пішам, гаворым па радыё i з тэлеэкрана з халуйскай руплівасцю: збожжавыя — ад рускага зерновые.
Чаму ж тады яшчэ i не бульбавыя?..
* * *
Дзень пачаўся (у 4.30) з палёгкі ў думках пра маю юнацкую двухмоўнасць у перапісцы нават з Мішам, пра што, можна сказаць, i нялёгка думалася днямі, калі парадкаваў яе. Вайсковатурэмная цэнзура патрабавала пісаць па-руску, каб лягчэй было цзнзураваць, а потым, у трыццаць дзевятым, салдат салдату павінен быў пісаць па-польску, бо ягоны, Мішын, 83-ці «карны» полк быў ужо «ў полі», кінуты з Кобрына пад Чанстахову, а мы ў Гдыні былі амаль на ваенным становішчы. Аднак жа i потым, з Мінска, я пісаў яму ўперамешку. Апраўданне, калі мне трэба апраўдвацца, такое: тут у нас i сямейная традыцыя, перапіска з савецкімі сваякамі, цесная i шчаслівая сувязь з рускай літаратурай, а потым яшчэ i перапіска з Вігдорчыкам, Булгакавым...
А палёгку я адчуў ад прасвятлення думкі, што двухмоўнасць, а дакладней, трохмоўнасць, улічваючы i польскую мову, любоў да польскай літаратуры, ішла, ідзе ад патрэбы ў братняй лучнасці людзей. Можна згадаць яшчэ i кнігі ўкраінскія, дзякуючы трашчыцкай бібліятэцы Гарошкаў, што мне да Гогаля дадало Шаўчэнку, Кацюбінскага i іншых.
Словам, патрыётам роднага я быў, а нацыяналістам, хоць у нейкай меры, ніколі. Што трэба было тады i трэба сёння.
Успамінаў сёння А. Г. Астроўскага i Уладзіслава Бранеўскага,— як яны ў палавіне пяцідзесятых гадоў, кожны па сабе, хвалілі маю рускую i польскую мовы, Арсеній Георгіевіч безагаворачна, a Уладзіслаў дадаўшы: «Jako kresowiak» [13], на ўвазе маючы спеўны акцэнт.
Чытаючы, а тады i перадрукоўваючы пісьмы да Мішы ў турму, рады быў, як... ну, няхай сабе толькі як яны зусім нядрэнна гавораць пра маё юнацкае самавуцкае веданне рускай мовы. З польскай было ўсётакі інакш — школа. А з украінскай, якое не было бліжэй, чым Гарошкава камора, а потым месяцы вайсковай службы ў Хэлме, дзе я пасябраваў з украінцамі, да часу пасляваеннага было ў мяне значна бядней.
* * *
На гэтым тыдні двойчы прыйшлося цяжка пахвалявацца.
На паседжанні рады Саюза пісьменнікаў, калі Савіцкі, што любіць амаль на кожным сходзе даваць пад канец высакапафасны акорд, зачапіў i мяне,— што я, народны, нічога, маўляў, не раблю для справы адраджэння. «Я рабіў гэта яшчэ тады, калі ты працаваў у ЦК i не даваў мне гэтага рабіць». (Аплодисменты, смех.) I хапіла б такога адказу, а я загарэўся, панёс i пра мітынг у падтрымку ўвядзення войскаў у Чэхаславакію, i пасылку ім Снечкусу стэнаграмы выступлення Пяткявічуса...
Ды тое пераняслося лягчэй. А вось учора, калі М. другі раз пазваніў, каб прадоўжыць сватанне ў «Народную газету», я выказаў прадуманае — i пра двухмоўнасць газеты, i пра выступленні Будзінаса i Якубовіча... Дастойна, доказна, аднак пасля пяці гадзій за машынкай, перад гэтай тэлефоннай гутаркай, яна не прайшла для нерваў лёгка, хоць i прагуляўся па парку, па сонечным марозіку адвячорка, i нават паспаў гадзіну пасля гэтага. Галава балела, як н i кол i дагэтуль, i сэрца таксама.
Трэба ўсё-такі больш думаць пра галоўнае.
Учора ўсмак папрацаваў над падрыхтоўкай сёлетніх запісаў для публікацыі. Цяпер прадоўжу перадрук, як быццам скінуўшы з сэрца лішне цяжкае ў дарозе.
* * *
Паўза ў рабоце. Па Гогалю: «Иду я — идет работа...» А я не іду наперад, дык i не ведаю, што рабіць. Чытаю.
У «Немане» — успаміны бацькі Багдановіча. Гэта цікава, так расказаць пра час i пра сябе ў тым часе, гаварыць, што табе хочацца. Пакуль што ў яго пра маленства, сям'ю, свой род. I «як найбольш падрабязнасцей», як вучылі вялікія.
Прачытаў «Масееву кнігу» Сяднёва. Штосьці падобнае на маю «Пішу як жыву», нават i выдадзена шэранька-падобна, i ў тым самым Маладзечне набрана-надрукавана. Зроблена зусім па-свойму, спачатку гэта здавалася дзіўным, але цэльнасць уражання атрымалася, i чытаў з цікавасцю.
...Чытаю далей Адама Ягоравіча. Трохі як быццам i рыхлавата пайшло i зацягнута, але пайду да канца.
Сёе-тое з нядаўна падараванага: «Радаводнае дрэва» Генадзя Кісялёва, «Пакуль не завялі кветкі» Алеся Масарэнкі, «Ледніковыя валуны Беларусі», падараваную Радзімам Гарэцкім у Таргунах.
Добра было там, у роднай вёсцы Леанілы Усцінаўны [14], у школе, душа якое выхаванка Федзі Янкоўскага, Ганна Парфёнаўна Корсак. Там i сказаць можна: жыве Беларусь!
* * *
Неяк быў жыва, выразна падумаў пра тое, як гэта некаторыя адраджэнцы час ад часу зноў падкрэсліваюць, што ўдзельнікі Дзядоў у кастрычніку 88-га, разагнаныя міліцыяй, ад Усходніх могілак i ад Курапатаў вярталіся «ўжо не як насельніцтва, а як народ». Ці не залішне гэта саманадзейна, перабольшана?.. Ва ўсякім выпадку, ёсць жа нямала i такіх, што сынамі народа, народам адчувалі сябе i «трохі» раней...
У пэўнай сувязі з такім наіўным патрыятызмам згадаем i тое, як на прыёме нашых маладых літаратараў у Саюзе пісьменнікаў яшчэ СССР адзін з ix патрабаваў для свайго выступлення перакладчыка з беларускай мовы; як на беларускім вечары ў зале імя Чайкоўскага, наладжаным для маскоўскай дыяспары нашым пасольствам, маладыя энтузіясты абураліся, што гардэробшчыца гаворыць з імі не па-беларуску; як на паседжанні рады ТБМ, куды я зайшоў, адзін з членаў рады, работнік Акадэміі навук, пералічваючы беды беларусізацыі, сказаў, як ён чуў у «Кнігарні пісьменніка», што адзін з народных «гаварыў з суседкай па-расійску». Аказалася, што гэта быў я...
* * *
Дробязь: на вечары памяці Семяжона я гаварыў пра яго ў маладыя гады як пра элегантнага афіцэра, згадаўшы «тонкага дасціпніка» Вялгогіна, што «абцасікамі лясь, ручку цмок!» — так пра нашага Юзіка.
I не дробязь тое, як я з ім у дзень юбілею правёў усю раніцу — над зборнікам выбраных перакладаў i адзінаццатай кнігай «Пана Тадэвуша»...
Аляксей Дудараў у сваім выступленні са шчырай пашанай гаварыў, а пазней, дагнаўшы нас з Гілевічам на вуліцы, дадаў, што гэтая пашана — да старэйшых, «старарэжымных», як яны ўмелі i ўмеюць сябраваць, быць паслядоўнымі ў гэтым, «чаго не скажаш пра маладых».
Лявон Баршчэўскі вёў наш вечар, папярэдзіў яго добрым словам. Потым выступіў належна i Алесь Разанаў. А больш маладых не было i ў зале. Зрэшты, як i на іншых вечарах, нават тых папярэдніц, пра каго было столькі нагаворана ў найвышэйшых танах — Геніюш, Арсенневай...
* * *
«Героя навачаркаскай трагедыі праводзілі ў апошні шлях.
Растоў-на-Доне развітва.ўся з Мацвеем Шапашнікавым — чалавекам, які цаною свайго лёсу 32 гады таму назад выратаваў тысячы людзей.
2-га ліпеня 1962 года, калі рабочыя Навачаркаскага электравозабудаўнічага завода выразілі масавы пратэст супраць рэзкага павышэння цэнаў на асноўныя прадукты харчавання, генерал-лейтэнант Мацвей Кузьміч Шапашнікаў адмовіўся выканаць загад страляць у народ.
Герой Савецкага Саюза Мацвей Шапашнікаў, які атрымаў Залатую Зорку за фарсіраванне Дняпра ў 43-м, быў звольнены з арміі ў першы ж пенсійны дзень i нізрынуты ў поўнае палітычнае забыццё. Яго выключылі з партыі, яму забаранілі з чым-небудзь выступаць. Аднак зламаць яго не змаглі».
Гэта — паведамленне «ИТАР — ТАСС», надрукаванае ў «Известиях» за 29 чэрвеня г. г.— 21 радок у тры калонкі на другой старонцы, дзе «События и комментарии».
Нешта ў пачатку ліпеня, у Крынічным [15], у пазычанай у суседа для прагляду кіпе газет я заўважыў гэтую заметку, як належыцца. А потым i раз, i два, i больш прыходзіла думка, што такое толькі «прыняць да ведама» — мала. Знайшоў гэта ў бібліятэчнай падшыўцы ў Доме літаратара, выпісаў, а дома пераклаў i вось...
I вось нічога не хочацца дадаваць.
* * *
Пасля пахавання шаноўнай, мілай i гераічнай Ларысы Іосіфаўны Гарэцкай у мяне была гутарка з выпадковай суседкай у аўтобусе. Пра смерць, пакуты перад ёю. «Калі Бог, як вы кажаце, ёсць, дык як жа гэта жорстка з яго боку — так абыходзіцца з людзьмі! Няхай ужо старэйшыя — яны паспелі награшыць, а завошта xc так сурова, бязлітасна, несправядліва з дзецьмі?..»