Успамінаю шчасце майго жыцця, — як я ў прыцемным, цесным пакойчыку сядзеў у нагах раскладушкі, на якой ляжаў недабіты следчымі Кузьма Чорны, а я не прымаў ад яго павучанне, але прычашчаўся захапленнем задачамі літаратуры, красою, вартасцю роднага слова... Пазней мне ў групе маладых сяброў у Каралішчавічах пашанцавала мець гутарку... не, проста слухаць Якуба Коласа, які расказваў нам, як у трыццатых ён тры гады спаў не распранаючыся. Можна сабе ўявіць, які гэта быў сон, якая бяссонніца ў бясконцай катарзе чакання...
Цяпер — паўтаруся — радасна бачыць, колькі ў нас маладых, таленавітых сяброў ды сябровак. Каб ведаць ix, трэба многа чытаць. Вядома ж, няма нейкай суцэльнай, элітнай таленавітасці, трэба яшчэ шукаць ды знаходзіць сапраўднае. Аднак, радасна тое, што гэты наш, калі пакарыстацца вайсковай тэрміналогіяй, асобы батальён, звыш пяцісот чалавек, усё-такі ў уніформу не апранеш i строем грукаць кірзачамі ды гарлапаніць шчаслівую песню яму не загадаеш. Ёсць каму вольна, высока трымаць сцяг беларускай літаратуры, несці далей свяшчэнны агонь роднага слова. Я маю на ўвазе не толькі членаў Саюза пісьменнікаў у нас ёсць літаратары, што не надта імкнуцца ў гэты саюз, аддаюць перавагу, як гаворыцца, «свабоднай творчасці», ёсць у нас дасягненні i ў літаратараў, што пісалі i пішуць бліжэй i далей за межамі Беларусі. Усё гэта — адна літаратура, беларуская. Абы яна была сапраўднай, якаснай.
Той нашай творчай моладзі, якая справай літаратуры займаецца з чыстым сэрцам i чыстымі рукамі, якая ўмее, можа i добрыя кнігі пісаць, i добрыя часопісы выдаваць, хочацца ад душы пажадаць далейшых поспехаў.
У нас ёсць літаратура. У нас яна будзе — вялікая беларуская літаратура на нашай багатай ды прыгожай, несмяротнай мове.
Дзякую вам за ўвагу».
...Не напішаш, а потым штосьці важнае i не скажаш, забудзешся.
Так я забыўся прывесці народнае: «Ніводзін разумны бацька не б'е дзяцей па галаве», што меўся адпаведна дапасаваць да сучаснасці...
* * *
Колькі часу прайшло, праходзіць напуста!.. Сон, калі ён служыць, дык хоць жа на здароўе. А панылае ныццё, нізкая пустадумнасць, бязвольнае, цягучае чаканне?..
* * *
Ці не чытаючы — нарэшце — «Два капітаны» Каверына, жыва ўявіўся інтэлігентны, разумны, добра выхаваны юнак i ўвесь жах крывавага рэвалюцыйнага хамства, якога яму было не зразумець...
Брат Максіма Багдановіча Лёва, таленавіты матэматык, паранены афіцэр, якога рэвалюцыйная салдатня, сарваўшы з койкі, выкінула з высокага акна, здаецца, кіеўскага лазарэта... Максім памёр, пра гэта не ведаўшы...
Л., якога памятаю са школы як ціхага, памяркоўнага хлопца, сілаю ўзяты ў чорную паліцыю, у тую ноч, калі дзве нашы брыгады грамілі гарнізон Міра, якраз стаяў на пасту каля пастарунка i быў без шуму зняты партызанскімі першапраходцамі. На самым пачатку сваёй прымусовай службы...
Успамінаецца гэта, кожнае іншым разам, з пабудак проста чалавечнасці, цвярозай у мірны час.
A жахлівая лічба забітых або знявечаных «дзедаўшчынай», пра што гаварылася днямі па маскоўскай тэлеперадачы «Свабода слова»?..
A жахі ў Чачні? Не дзелячы людзей на ворагаў, «тэрарыстаў» i «патрыётаў»?..
* * *
Прыйшлося выступіць на прэзентацыі «Дзеяслова». Сказаў пра сваю (i не толькі маю) прывычку глядзець, чытаць новы нумар якога-небудзь часопіса — з канца. Асабліва часта рабілася так, калі «Новый мир» рэдагаваў Твардоўскі. Абавязкова цікавы артыкул, нарыс, успамін, — што называецца дакументальнае. Так у мяне адбылося i з «Дзеясловам».
За гэтую прывычку я быў узнагароджаны двойчы, — артыкулам Пятра Васілеўскага (сына) пра мастака Міхаіла Савіцкага i эсэ-партрэтам Анатоля Кудраўца пра Віктара Карамазава.
Артыкул напісаны з належным веданнем прадмета, без асцярожнасці або i боязі звязвацца з недатыкальным аўтарытэтам. Слова такое добра сведчыць пра свабодную прынцыповасдь i аўтара, i часопіса.
А эсэ пра сябра — шчыра пераканальная гаворка пра патрэбу, неабходнасць сапраўднай чалавечай i творчай дружбы, якой у нас так мала. Напісаць партрэт з жывога «натуршчыка» — значна лепш, чым потым успамінаць яго i, як казаў пра гэта Чэхаў «обязательно наврать».
Пажадаў «Дзеяслову» ахвотна ды ўдзячна чытацца i з пачатку, i з канца.
* * *
На шаўчэнкаўскім свяце ў маі 1989 года ў складзе міжнароднай дэлегацыі з Румыніі быў паэт Груя. Ён гаварыў мне, калі пазнаёміліся, што ахвотна перакладаў бы Танка, каб не яго псеўданім... Зноў жа ў падтэксце «братнія» танкі ў Чэхаславакіі...
* * *
Кніжны здымак стомленага класіка за рабочым сталом i подпіс: «Адзін на адзін са сваімі думкамі». I адразу ж пытанне з усмешкай: «Чаму ж адзін, а фатограф?»
* * *
Укормленая, модная дзявуля, адзіная дачушка з акадэмічна-цёплай сям'і. Ужо й друкуецца. Вершы як з цэглы, аднолькавыя. I вучыцца ў аспірантуры. Ахтунг! — i не заўважыш, калі прыйдзе i такое, што i яна пачне вучыць цябе, як пісаць, i гэта яшчэ трэба будзе перажываць.
* * *
Алесю Пісьмянкову спадабалася, як гэта Тодар Кляшторны калісьці вершы свае не пісаў, а спачатку думаў.
Думаць можна i прозу. Неяк па-біблейску ўяўляецца, як гэта «анёл Гасподні з'явіўся яму ў сне, сказаў: устань, ідзі!..» Разбудзіць ён цябе апоўначы, ляжыш i думаеш — кампануеш, выкрэсліваеш, дадаеш, а то i само нешта аднекуль з'яўляецца... I добра з такім нядосыпам, тым больш, што гэта ж бывае, на жаль, далека не кожную ноч.
* * *
У далёкай вясковай памяці раптам заварушылася фальклорнае, пачутае ад мамы. З польскім яглы, прасяная каша, i наглы, раптоўны. Шукалася ў памяці так туга, што пачаў забаўляцца, прыдумваць. Скажам, так: «Канец такі наглы, што не наўме i яглы», або, без польскага націску: «Смачныя яглы, але гаршчок малы». I стала смешна з самога сябе, успомнілася, як Танк смяяўся з Клімковіча, што піша той ва ўсіх жанрах, нават фальклор народу прыдумвае...
Hi фразеалагічны слоўнік Станіслава Скарупкі, ні «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча» мне тут не памаглі. Можа, само выскачыць з памяці — такая нейкая прыказка.
A з пісаннем некаторымі i фальклору ў савецкі час вольная воля была на палітычных прасторах. Патрыёты ляпалі сяк-так, гэта ўхвалялася навукоўцамі, узаконьвалася, станавілася абавязковым.
Нават i мудры Фёдар Янкоўскі не мог такое прадукцыі абысці. Пашанцавала, праўда, на Сталіна. I ў першым зборніку прыказак, які выйшаў у 1957-м, абышлося без «бацькі», i ў другім, дапоўненым выданні« Беларускіх прыказак, прымавак, фразеалагізмаў», што з'явілася ў 1962-м, першы раздзел называецца «Камуністычная партыя, вялікі Ленін» i стракаціць такімі ды падобнымі перламі: «Голас партыі — голас міру», «Камуністы — усюды актывісты», «Шлях нам Ленін паказаў»... I толькі рыхтуючы трэцяе выданне паважаны складальнік абтросся ад небяспечна-абавязковай палітычнай шалухі. Назва першага раздзела там: «Чалавек, яго духоўны свет, жыццёвы вопыт, месца ў грамадстве».
Кнігі гэтай Янкоўскі, на жаль, не пабачыў, яна выйшла ў1992-м.
А яшчэ праз тры гады — i мастацкая проза вучонага, аднатомнік «Радасць i боль», з якім цяпер мне захацелася пабыць даўжэй...
* * *
У 39-40 томе поўнага збору твораў Талстога, у зорным россыпе думак мудрых людзей усяго свету — два французы, асветнікі i маралісты з XVIII стагоддзя. Калісьці, гадоў сорак таму назад, я ix чытаў, пра што нагадалі паметкі алоўкам на кніжных палях. Цяпер, усцешанаму сустрэчай, захацелася выпісаць ix, пераклаўшы, нібыта ўзяць у дарогу, каб i яшчэ каму паказаць.
Вавенарг:
«Каб даведацца, ці думка новая, варта толькі выказаць яе прасцей».
«Нават найвялікшыя пісьменнікі гавораць лішне многа».
Мантэск'е:
«Любіць чытанне значыцца любіць мяняць гадзіны сумоты, якія бываюць у кожнага, на гадзіны вялікай асалоды».
«Звычайна баяцца адступлення ў прамове, а я думаю, што тыя, хто ўмела робіць адступленні, самі падобныя на даўгарукіх, — яны могуць больш ахопліваць».
Можна дадаць, што так бывае не толькі з прамоўцамі, — пішучы, я часамі таксама заношуся. Таму i спадабаўся гэты спрадвечны запіс.
* * *
Працавітая, мужная Зіна Мажэйка — бяру з энцыклапедыі: i тэарэтычны этнамузыказнавец, i практычны фалькларыст, i кандыдат мастацтвазнаўства, дадаю з памяці: a ў маладосці яшчэ i альпіністка — учора, па тэлефоне віншуючы мяне з Калядамі, між іншым, весела ажывіла ў дзедавай памяці даўні выпадак.
Незабыўная наша Верачка Палтаран, напісаўшы ці не найлепшы свой палескі нарыс, па добрай сяброўскай завядзёнцы папрасіла мяне пазнаёміцца з рукапісам — як яна, рэч, наогул i як загаловак — «Адамаў корань»? I я тады, аказваецца, сказаў ёй так:
— Ой, Вера, ёсць жа «адамава яблыка», а тут яшчэ i корань — ці не зашмат намёкаў?..
На ўвазе маючы славуты «першародны грэх».
I Вера назву змяніла — на «Дзівасіл». Спачатку пасмяяўшыся са мной, а потым з Зінай.
* * *
«Езу мой, Езу, не еўшы не ўлежу!..»
Наша загорскае, заходне-беларускае. Ці два радкі з нейкай песні, ці проста прымаўка — то маладая, весела-святочная, лянота ў цёплай пасцелі, то старэчая, з горкім падтэкстам беднасці, — як падумаць.
Мільганулася ў памяці, калі прачнуўся, як гэта часам, самахоць бывае.
* * *
Пажылая цётка ўспамінае пляменніцу, студэнтку, што жыла ў ix, пакуль перайшла ў інтэрнат:
— Клічу, клічу яе з кухні, а яна ca сталовае не адказвае. Спалохалася я, што не дай Бог... Заходжу туды, гляджу, а яна гэта на канапе ляжыць на жываце. Падумалася мне, што нябожчыкі ж на жыватах не ляжаць, давай будзіць. I кніга побач на падлозе. Сярод белага дня! А хлеба ж лягчэйшага хоча!..
* * *
Старыя бабы пра моладзь:
— Во як яны хораша паркуюцца!..
Нібы пра галубоў.
* * *
У царкве — званы загаманілі на вячэрнюю. I абое яны, кожнае сабе закахана падумалі: «А што каб пайсці ды абвянчацца?» У чым неўзабаве, здаецца, упершышо так па-сапраўднаму пацалаваўшыся, пырскнуўшы смехам, прызналіся.
* * *
Мілавідная, бойкая выкладчыца, якой ужо за пяцьдзесят:
— Ой, было б мне гадоў на дваццаць менш — я сабе спонсара знайшла б!..
* * *
Адна калісьці расказала мне, велічна ўздыхнуўшы:
— Галава разбалелася. Зноў, відаць, недзе спутніка запусцілі...
А другая, яшчэ сучаснейшая, на застоллі ў яе кватэры, таямніча-даверлівым паўшэптам пераконвала, што яна — Шапэн, якім была ў ранейшым жыцці...
— Прабачце, — сказаў я ёй пазней, з дому, па телефоне, — мне няёмка, што я вам не прызнаўся пра сябе. Я ж... толькі ўжо, калі ласка, між намі... я — Дантэ.
Во заюрылі нашы бабы ў космас! — скажам па-вясковаму.
* * *
На мінскім тэлеэкране — ненайвышэйпастаўлены функцыянер, якому i ўежна i зацішней пры чужым удалым спрыце ды нахрапе. Сядзіць ссутулена над стадом чарговай парады, якую ён вяла вядзе, не ведаючы, куды падзець па-мужыцку дужыя жмені ад вялікага вострага носа.
Уяўляю яго вясёлага аднавяскоўца, даўно знаёмага мне, у якога добра было б спытацца, ці многа ў ix такіх чмыхалаў рашпіляў глюгаў ці толькі адзін быў выдзелены на ўсю вёску, а знатны зямляк, умеючы, захапіў яго сабе?..
* * *
Сціплы, сціплы, а потым, як раскілзаецца, так i панёс!..
* * *
Антыка ў вёсцы майго маленства — сабакі называліся то Рэкс, то Каніс. Адтуль i Када ў настаўніка Грушы, які закончыў рускую семінарыю ў Нясвіжы, прайшоў нейкія польскія курсы i на сабаку крычаў: «Kado, chodź siuda!»
Быў сабака i чыста польскі — Галас.
А больш усё свае, тутэйшыя: Шарык, Курта, Жук...
* * *
Боты ў каго былі «дудкі» з пруткімі халявамі, a ў каго пазней, па новай модзе, «факстроты», з высокімі заднікамі i спражкамі на халявах. Хромавыя, вядома. Ад свята да свята віселі над ложкам на «біле», а то i побач з ложкам, бліжэй да печы. Уступаючыся ў ix, як быццам стромка зверху, а не туга нацягваючы, як было ў сапраўднасці, з хаты выходзілася ўрачыста. На «гулянне», скокі ў сваёй вёсцы, на паход у вёску суседнюю або i далей, на спектакль які ці да дзеўкі свае, або ў мястэчка, нібыта ў царкву, а не проста ў такія, ледзь ужо не гарадскія, людзі.
* * *
Рабочыя ў электрычцы, едучы з Мінска ў Стоўбцы, на будаўніцтва завода, рэжуцца ў «дурня» з вясёлым перабрэхам на трох мовах: «Кто сказал мяу?» «Подальше от гроба!» «Польске войска Бэрлін брала — раз! А савецке памагала — два!» I роднае: «Што ты глядзіш мне ў вочы, як сабака?» (Аддана, значыцца.) «Ужо нам блізка, хлопцы, трэба канчаць!» «Якое там блізка? Яшчэ два дні лесам, а тады па полі!»
* * *
Прачытаўшы ў мяне: «Перабіў хвост сабаку, цяпер брашы сам», пакуль што знаёмы толькі па пісьмах лекар з далёкага райцэнтра піша, што ў ix гаворыцца крыху па-іншаму: «Забіў сучку — брашы сам».
* * *
Быў пасёлачак, потым хто куды пераехаў а хто памёр, i хатаў паменшала, як хутар нейкі стаў суседзі як падзічэлі.
Карова выпускаецца пустапасам, але з доўгай вяроўкай, што цягнецца за ёю па зямлі. Каб тады, калі яе хто-небудзь застане ў шкодзе, хітранькай гаспадыні можна было апраўдвацца, што гэта ж яна, падла, сарвалася.
I сваяцтва нібы не сваяцтва. Раненька сын удавы, гарадскі, з малымі, якіх прыехаў наведаць, зняў у дваюраднага брата ў Нёмане з «тэлевізара» ладнага шчупака i ўтрох з хлапчукамі, радыя, аж подбегам спяшаюцца дахаты. I павіталіся са мною, дачнікам на праходцы. А пазней мяне абагнаў на дарозе той дваюрадны на мапедзе. Праверыў злезшы на сваім месцы ў беразе, сказаў: «Парушана!» I вылаяўся, дадаўшы: «Ведаю, хто!..» A ўсё ж i спытаўся: «Вы, можа, бачылі, хто нёс?» Я не сказаў няхай разбіраюцца самі.
* * *
Трэба ж аднекуль даведацца! — чытаючы Чэстэртона па-руску, «Вечный человек», у гушчыні высокакультурнага тэксту — раптам кувада!.. Наша палеская, з мужавым пастогваннем на лаве, у дапамогу жойцы-парадзісе. Не сам жа я гэта прыдумаў што палескае, таксама недзе вычытаў. Толькі прыкідваў аднойчы, разбіваў тое слова на дзіцячае «ку-ва! кува!», як быццам клічучы малое з матчынага ўлоння. A ў томе англійскай славутасці — яшчэ i каментар пра «куванне» ўсясветнае. Яшчэ не позна было пазваніць нашмат маладзейшаму сябру, які ў фальклорных справах спeцыяліст, або, як сталі апошнім часам пісаць, адмысловец. I ён зачытаў мне яшчэ адзін каментар, па-нашаму. Што гэта ад французскага «кувад», выседжванне яек, народны абрад пры народзінах, усясветна вядомы, на ўсіх кантынентах.
I сапраўды, па прыказцы «век вучыся», або па Сакрату: «нічога не ведаю...»
* * *
Начное бяссоннае бачанне — аднаго за адным. Вялікае, гожае поле свежай раллі. Старонка таннай газеціны. Некралог памерам — запалкавы карабок. Скупымі, халоднымі словамі загматана жыццё аратага, які — я ведаю — любіў сваю святую справу. I з коньмі, i з трактарам. Зноў вялікае, гожае поле... Ужо даўно без яго... Зноў абрыс некралога... Зноў...