* * *
...Яна за вечнай прасніцай, а я, малы, над кнігай.
— Позна, сынок. Лажыся. I заўтраж будзе дзень!..
Верасень 2002 — студзень 2003.
ЛЯЦЕЛА ЗЯЗЮЛЯ...
* * *
Пад раніцу разышлася мая арытмія, задыхаўся на падушцы, а да таго яшчэ i сон-паўсон такі, ці так маракаванне вяла-цьмянае, што вось ажно ў пяці кніжках адразу хтосьці нябачны па-дурному хваліць мяне, не нахваліцца, i ад гэтага задышка мая — яшчэ большая. Ажно назусім прачнуўся.
* * *
Палатны сусед, колішні дырэктар завода, пенсіянер, адслужыўшы ў пачатку 50-х армію ў Бабруйску, прыжыўся ў нас, разанскі дзяцюк, i ў мове, i ў гумары нашым прыязна разбіраецца. Расказвае, як адна яго суседка па сціплай дачы выйшла з лазенкі, а другая пытаецца:« Нешта ж ты, Ягораўна, хутка справілася там?» A ў адказ: «Я ж толькі галаву памыла, — колькі ж тое галавы!..»
* * *
I такі яшчэ гумар бальнічны, калі я выплыў на свой беражок.
Нейкая светлая, спакойная лянота. Столькі трэба ляжаць, столькі думаць. Ажно ўспомнілася пачутае яшчэ ад бацькі, гадоў пад восемдзесят таму назад, такі жыдоўскі местачковы жарт.
Стары пытаецца ў сына падлетка:
— Што ты задумаўся, Зысалэ?
— Я думаю, татэ, куды ж гэта падзенуцца вераб'і, калі сінагога згарыць?..
I мы смяемся, тры супалатнікі, кожны на свой лад i размах забінтаваныя, сыны i ўнукі сваіх бацькоў i дзядоў. I нам ляжыцца, маўчыцца далей.
* * *
Максім Гарэцкі. Той зборнік, які ён склаў сам, як запаветнае, а выдаць не паспеў. «Мастацкай літаратуры» яго прапанавала талковая руплівіца Тэрэза Голуб, назваўшы кнігу «Прысадамі жыцця».
Перачытаў спачатку апавяданні. Удзячна думалася, што куды б яго лёс ні закінуў ён адразу схопліваў усё належным чынам, з глыбінёй і дэталямі. І такі ж малады!.. Пасля захацелася яшчэ i «Ціхую плынь» перачытаць. Не менш густа, чым у Чорнага, i не менш нова пры перачытванні. А мова?! «...Быў вялікім музыкаю, граючы на скрыпцы з лучынак i ca струнамі з нітак. I даўлела яму, быў змысел i была радасць». Жывучасць i даўгавечнасць нашай мовы — біблейская.
Пасля яшчэ не вытрымаў (і час бальнічны, як на тое, i кніжак іншых не было), перачытаў «На імперыялістычнай вайне». З былой i новай цікавасцю. Толькі пісанне артылерыйскім тэлефаністам дзённіка ўбачылася (не памятаю, ці так было ў мяне з гэтым i раней) літаратурным прыёмам, які выклікае сумненне, што таксама роўна, грунтоўна можна было i потым, здалёк, у мірных умовах пісаць, як яно было, a ў баявой куламесе, амаль на хаду занатоўваць намёкамі, як адбываецца... I зноў жа падумалася, што для такога твора назва залішне прасцецкая, растлумачальная для савецкіх рэдактараў ды цэнзараў ледзь не з просьбай пра выбачэнне, што не тым займаюся...
* * *
Ад пахавання даўгавечна-прававернага парторга прайшло блізу дваццаць гадоў, а чорны, неабношаны капялюш, адкрыта пастаўлены ў труне, у нагах таварыша, апошні раз апранутага па-святочнаму, стаяў узвышаўся, каб разам з ім, калі закончыцца службова-сямейнае развітанне, прымята накрыцца чырвоным векам i схавацца ў зямлі, застацца ў старых дрэвах гарадскіх «прэстыжных» могілкаў. I ў беспартыйнай памяці таксама.
* * *
«Город Вифлеем, где по преданию родился Иисус Христос...» — гаворыць маскоўскі тэледыктар на былой савецкай мове, з навуковым «по преданию».
Прасвітар пяцідзесятнікаў, выступаючы па радыё «Свабода», падмацоўваецца «навукай археалогіяй». Бо навіна — знойдзены ж парэшткі Ісусавага брата Якава, не папоўскія мошчы, а проста косці, што галоўнае ў тым падмацунку.
Словам: «Веру, Госпадзе, дапамажы майму нявер'ю!»
Нехта з галоўных ідэолагаў з пацешнай прастатою аб'явіў нядаўна, што праваслаўная Царква замяніла цяпер у Беларусі камуністычную партыю. Гаварыў — нібы не памятаючы, што сталася з той партыяй, якая так нядаўна i для яго была пануючай, незаменнай рэлігіяй...
* * *
Той, у Наваградку, з газетнай інфармацыі, што згвалтаваў i задушыў малую дзяўчынку, якая гуляла з санкамі на вельмі адпаведным, як яму здалося, месцы. Але міліцыя так хутка выйшла на ягоны след, што застала злачынцу дома, калі ён мыўся, нібы вярнуўшыся з працы.
Зноў бачу тое стараннае ўмыванне...
* * *
Яшчэ ў далёкім лістападзе 1971 года, у пісьме да мяне, Калеснік напрарочыў — з Волечкі Іпатавай атрымалася салідная гістарычная пісьменніца. Проза яе — i «Вяшчун Гедзіміна», i «Альгердава дзіда», пасля раней прачытанай i пахваленай «Залатое жрыцы Ашвінаў» — добра чытаюцца. Не для пустой прыемнасці, але i з роздумам.
* * *
Гэта — ад сына ў далёкім ваенным паходзе.
A ў мяне яно — з далечы школьнага маленства, адкуль згадалася тое сказала...
* * *
Успамінаю ў Ахматавай, можа, i не зусім дакладна: «Из какого сора растут стихи». I хочацца дадаць: «А самі паэты?» Калі падумаць пра сябе. Асабліва ў начной адзіноце.
* * *
Ізноў бяда з паўторамі ў запісах. Чытаючы Біблію ў перакладзе Сёмухі, над жывымі старонкамі «Кнігі Рут» здалося даўно запісаным тое, як мы з Караткевічам хацелі падсунуць часопісу «Беларусь» гэтую рэч, пераклаўшы яе, перавёўшы ў сучаснасць, збеларушчыўшы імёны, прыдумаўшы маладога аўтара апавядання, з такім сімпатычным пачаткам: «Гэта было ў ячменнае жніво»... Аднак не вытрымалі свайго сакрэту i сюрпрызу не зрабілі. А задума была мая, хоць i намнога старэйшага.
* * *
«Кнігазбораўскі» том Дамэйкі.
Чакаў, спадзяваўся, што ён раскажа, як перапісваў «Пана Тадэвуша» з нялёгкага аўтарскага рукапісу, які я ў 1957-м бачыў ва Уроцлаве, напіша, як ён дапамагаў вялікаму сябру, назіраў перажываў яго натхненне, а ён, замест таго, што ведае, бачыў чуў адзін ва ўсім свеце, тлуміць мяне, чытача, эмігранцкай палітыкай, архітэктурнымі дзівосамі Парыжа, мітуснёй ды марнасцю свецкіх прыёмаў!..
Чылійскія гады i дзейнасць, пра што чытаў у Вуйціка, перачытваць не захацелася. Прачытаў часткова чытанае раней, зямляцкае, — з ціхай Вушай, ракою i маіх маленства i юнацтва, з родным або знаёмым наваколлем. Радаваўся стары бывалец, што над стрэхамі вясковых хатаў ужо ёсць каміны, а вось слоў «Беларусь», «беларускае» — аніразу не сказана.
«З адной старэнькай пагаварыў даўжэй, яна мне пакланілася i сказала: «Я пана маленькага помню», а што пасля гаварыла, добра не зразумеў i яна мяне не лепш, бо праз узрушанасць загаварыў з ёю па-іспанску».
«Ён выбраў месцам свайго вечнага спачынку невялікі хваёвы лясок на ўзгорку каля любімай вёскі Норцавічы, населенай католікамі, працавітымі людзьмі, што размаўляюць па-літвінску».
A якія былі песні на свяце дажынкаў якія Чачот «збіраў народныя песні» — няма нічога... Успамінаўся, вядома ж, другі яго сябар, выказванне таго пра мову землякоў з высокай еўрапейскай трыбуны...
* * *
Буйным цветам мяне сустрэла каля зялёнай брамкі алыча. На чарэшнях i вішнях цвет толькі намеціўся. Ноччу быў доўгачаканы дождж. I сліва да рання багата расцвіла, хоць не на сонцы, a ў мокрым цяпле. Учора адразу, толькі выбраўшыся з машыны, пачуў зязюлю, а сёння, выйшаўшы на ганак, прывітаў салаўя. Нават i божая кароўка ўчора, сонечным адвячоркам, шнуравала трухцікам па прыступцы ганку, на якім мы ўтраіх сядзелі. «Усё ажыло» — сказала жонка па праву гаспадыні, якая тут напрацавалася за тыдзень. Не адна, з дачкою.
* * *
Пазаўчора ў Мінску, а сёння ўжо тут, на дачы, чытаў «Аўтабіяграфічную прозу» Цвятаевай. Успомнілася, як недзе калісьці чытаў што Марына Іванаўна ў эміграцыі, у Празе i пасля, сябравала i перапісвалася з Валянцінам Фёдаравічам Булгакавым. Я ж таксама... добра знаёмы, а можа i ў дружбе быў з ім, i перапісваўся, i двойчы сустракаўся ў Яснай Паляне, з-за чаго i з ёю, Цвятаевай, адчулася нейкая блізкасць душэўная, цяпло прыхільнасці.
* * *
Сямейнае, святочнае:
Без двух няпоўных месяцаў мне восемдзесят шэсць, яму было ўчора сорак сем. Калі віншаваў яго раненька па тэлефоне, пакуль не выйдзе на працу, само неяк сказалася: сынок.
Лясное, не ў гушчары:
Наторкалі навокал соснаў ды бярозаў за кампанію таксама гонкіх, адна ў адну... Некалькі дзён так бачылася.
* * *
Надрэчны, прылясны закутак, прыгожы восеньскі адвячорак. Я любаваўся гэтым пазалетась. А цяпер у сонечна-зялёным чэрвені, таксама адвячоркам, мой у свой час апісаны пейзаж пакрыўся рухомым, чорна-пярэстым статкам каровячага маладняку. Гладкія, вясёлыя цялухі на супрацьлеглым беразе ракі, адхонным, як у бродзе, спусціліся напіцца, тоўпячыся мірна i задаволена смокчучы жывую, чыстую ваду. Адны, удосталь напіўшыся, a ўсё ж нібы й нехаця адыходзіліся зноў на траву другія замянялі ix, i так памалу, няспешна ўсе напіліся i пачалі спакваля разбрыдаццана пашы.
I тут, можна сказаць, прыйшло i незвычайнае, лепш — нечаканае для мяне, назіральніка з вышэйшага берагу пад маладымі дубамі. Каля статка, што варушыўся, на радчэйшым ускрайку яго, пачалі прызямляцца буслы — адзін, потым другі i трэці...
Успомнілася перадваенная загорская касавіца. Як яны, буслы, хадзілі каля касцоў, якія выпуджвалі з травы пахаваных ад небяспекі жабаў што сваімі падскокамі на пакошы дапамагалі буслам заўважаць ix.
Так ім, буслам, тут пачаў памагаць i не галодны, спатолены Нёманам статак. Што ж, няхай сабе, думалася ў спакойным замілаванні ідыліяй, няхай... Ды вось адна з цялух, больш няўрымслівая, можа, якраз тая, што на падыходзе статка да вадапою адбілася была ад гурту ўбок, i пастухоў памочнік аўчар службовым брэхам заганяў яе да ўсіх, а яна ўцякала ад яго з падбрыкваннем i задраным хвастом, цяпер знайшла сабе забаву іншую — пайшла ў наступ на аднаго з буслоў. Ён спачатку не надта ўцякаў ад яе «ўрожкаў» спешна цыбатай пехатою, а потым замахаў крыллем i мусіў такі ўзняцца i адляцець, каб неўзабаве зноў далей ад гладкай дуроніцы прызямліцца... Ён жа на працы, у яго ж сям'я!..
* * *
Добра спяваецца ў адзіноце, самому сабе. Каля сёмай гадзіны раніцы, на глухой лясной дарозе, крыху стаміўшыся, прысядаю на даўно знаёмым пяньку бярозавага вываратня. А тут, нібы спецыяльна падляцеўшы, зусім поблізу закукавала зязюля. I я таксама азваўся рэшткамі былога голасу, заспяваў адну з любімых, палтаўскіх:
Малады, бязвыходны сум дзяўчыны, закаханай у сямейнага.
Паўторы не запавольваюць песню, аўзмацняюць яе:
Апошнія два радкі хвалююць найбольш, колькі б разоў я ні спяваў ix, пачуўшы песню на кактэбельскім узмор'і, ад украінак, пісьменніцкіх жонак i дачок-падлеткаў у жніўні 1949-га.
Сёння гэтую песню мне нагадала, дзякуй ёй, зязюла наша. Песня ў мяне яшчэ не закончылася, a ўжо выклікала з даўняй памяці другія. Зноў убачыўся калодзеж на роднай сядзібе, вакол якога пара падзяўбсці калуном ды ітрыбраць лішйюю наледзь, саснова чысценькае карыта, з яісога празрыста сцюдзёную ваду няспешна п'юць дзве спраўныя кабыліцы, а я, юнак, не ім жа, а сабе спяваю волжска-ямшчыцкую, таксама адну з любімых:
Тут ужо блізка да роднай «Рэчанькі», з яе чароўнай мелодыяй i заключнымі, глыбока паэтычнымі радкамі:
Колькі вып'е разумны сябар конік, колькі можна начэрпаць шчасця двума вёдрамі!..
У маім, так сказаць, «хутаранскім» рэпертуары ёсць i здаўна, ca школы любімая «Za mgłami, za górami», туга паляка-выгнанніка па родных мясцінах, што так нагадваюць некаторыя нашы:
* * *
Па маскоўскім тэлебачанні — канцэрт, прысвечаны Уладзіміру Мулявіну. Добры канцэрт, без удзелу модных безгалосых крыкуноў, сіламі па-сапраўднаму таленавітых спявачак i спевакоў, аднак жа нейкі, калі не чыста рускі, дык нібы насцярожаны палітычна. Толькі адзін з маладзейшых, «колокольно-барабанный» Г., ад каго я найменш спадзяваўся пачуць патрэбнае, вымавіў слова «белорусский» — адно за ўвесь гадзінны канцэрт!.. I жалю ў нас, i ў Маскве, i ў Мінску, многа, шчырага жалю па сапраўды заслужаным арганізатары i кіраўніку славутых «Песняроў», ужо i помнік спешна рыхтуецца, аднак найменш, дый зусім не гаворыцца пра яго высакародны прыклад любові рускага чалавека да беларускага слова i музыкі, да нашай багатай народнай творчасці, адкуль пачалася i вырасла яго сусветная слава.
* * *
У апошняй «Літаратурнай газеце» добры артыкул пра Івана Яўсеенку з выпадку яго шасцідзесяцігоддзя. Прыемна ўспомнілася, як у 1982-м я вітаў ягоны дэбют запісам у « Сваіх старонках», у размовах з Верачкай Палтаран, якая першая прачытала аповесць «Крик коростеля», i з Гаўрыілам Траяпольскім пры выпадковай сустрэчы на маскоўскай вуліцы, калі стары назваў свайго земляка-варонежца «хорошим парнем» ці то, здаецца, нават «хорошим мальчиком».
Праз дзесяць гадоў, на літаратурным з'ездзе, дзе масквічам не ўдалася спроба далучыць да аднаго са сваіх пісьменніцкіх саюзаў i нас, беларусаў, варонежскі паэт Уладзімір Гардзейчаў які помніцца прыемным хлапчынай, сказаў мне, што Яўсеенка ведае пра мае адносіны да яго, хацеў бы пазнаёміцца, аднак яго пакуль што няма, ці нават наогул не будзе ў Маскве, — ужо i не памятаю, чаму мы не сустрэліся...
Як i з Траяпольскім, які не прыехаў з усёй дэлегацыяй, a «дабіраецца самастойна, за рулём свайго бывалага легкавіка». Таксама ж не памятаю, чаму ён спазніўся на той з'езд, ці яшчэ з Варонежа, ці ад дачкі-масквічкі, i сустрэча ў нас, на жаль, не адбылася. А была б яна, як пазней аказалася, апошняй...
«Біма» свайго ён дараваў мне двойчы, другі раз у малафарматным выданні, раскошна аформленым, 14.ІІІ.84-га, «в знак дружбы, искренне и сердечно на добрую память». Тады мы ў маскоўскай гасцініцы «Россия» паснедалі ўтрох, з Даніілам Граніным, па прапанове нашага старэйшага таварыша. Аднак гэта не была мая апошняя сустрэча з Гаўрыілам Мікалаевічам, бо быў яшчэ пісьменніцкі з'езд у 1986-м, якога зноў не памятаю ў гэтым сэнсе.