Косы шаркаюць у траве i — другія — звіняць над травой.
Хто лепш за самога касца адчувае красу гэтай працы? Нагамі ў весела-роснай або ласкава-мяккай траве. Грудзьмі, што дыхаюць сілай i воляй. Вачыма, што бачаць зялёны прастор, які хутка пад ногі мне ляжа пакорнай травою...
Летняя «пільніца», гарачая пара, пачыналася з сенавання, нялёгкай, аднак самай чыстай i самай вясёлай, амаль святочнай работы. Цяжэй там бывала мужчынам, касцам. Асабліва калі не ў гурце, а сам пілуеш, без маладзедкага спаборніцтва, без гоману, смеху ды перазвону мянташак. На жніве, з сярпом, шчыравалі ды петавалі больш жанчыны. Таму, відаць, i песні жніўныя — жаночыя, i гучаць яны такою журбой, ледзь-ледзь не на мяжы апошняга адчаю. Серп i рукі, спёка i поле, сваё ці не сваё, якое трэба было апоўзаць, сагнуўшыся, з той жа цярплівасцю, з тою ж непаказною мужнасцю, з якою яны i раджалі спакон вякоў, i гадавалі ў нястачы, i аплаквалі, з якою яны валачылі горкую долю ўдавы ці салдаткі, ці вечнае наймічкі. Мужчыны тут сваю жніўную гаркоту, сваю нібы казацкую ленасць апраўдвалі тым, што «бабская сярэдзіна куды, браток, гнутчэйшая за нашу». У пачатку трыццатых гадоў пачалі ў нас, на Міршчыне, касіць i збожжа. Калі ўлічыць, з якім нараканнем ды вохканнем, а то дык i з добрым гвалтам сустрэлі гэтае «гультайства», гэты «рэспуст» старэйшыя, асабліва жанчыны, можна сказаць, што каса ды ў жыта, пракос ды на загоне — гэта была рэвалюцыя. Мужчына выпрастаўся. Яму зноў жа нялёгка было, асабліва ў густой ці палеглай пшаніцы, але ж i добра пазіралася наперад, без паклонаў. Жанчына гнулася па-ранейшаму, падбіраючы пракос ды вяжучы снапы, аднак i ёй стала трохі лягчэй. Касцовы ж рукі пад вечар гулі, як тэлеграфныя слупы, спаць чалавек валіўся як сноп, а пасля сну, абы зноў упрогся ў касу, гудзенне паўтаралася i набірала стомы больш ды больш — патрошку, спакваля, на загартоўку i ў запас.
Дык хто ж тады лепш за самога касца адчувае красу гэтай працы?..
Яшчэ ўсё любуецца ёю босая публіка, стоячы збоку, на пашы. Мужчыны з «нагорскіх», што пасыходзіліся на веча, i пастухі, амаль адны толькі хлопчыкі, адпушчаныя сюды дзяўчатамі ад далёкага статку. Нібыта ўпершыню, глядзяць малыя, сталыя ł старыя на гэтую касьбу — звычайную i незвычайную, бо разам, дружнай талакою.
I не падумаеш, што хутка тут адбудзецца яшчэ больш незвычайнае — такое штосьці, чаго тут як быццам ніколі i не было...
Дык што ж такі?
А тое, што праз увесь гэты дзень, ад роснага, імглістага досвітку, калі так здорава было гнаць роены пракос, дыхаючы вострым, кіславатым пахам хвашчу, да сонечнага адвячорка, калі мы, мужчыны, выходзілі на сваё веча ў лёгкай стоме i ў мласнаватай пасляабедзеннай сытасці,— праз увесь гэты час у траве на лужку, як пад вадой, зверху нікому непрыкметна адбывалася сваё...
Пакуль касіліся палосы падоўжныя, галоўныя ды законныя жыхары лужка, смешна-настырлівыя скрыпачы, што не скрыпелі ўжо цяпер, у другой палавіне жніўня,— драчы з драчыхамі i драчанятамі абодвух вывадкаў — нябачна ды нячутна перабягалі на той участак травы, які быў падзелены палосамі ўпоперак. A ўжо адтуль яны пасля, яшчэ больш устрывожана, перабіраліся ў клін нечапанага Гуртавога. Пакуль было ціха ў абед i потым, пакуль зусім побач шумела крыкам ды рогатам веча, бедныя скрыпачы сядзелі, прытаіўшыся ўжо ў невялікім для ўсіх ix трохкутніку травы, паміж свежай пакошай, вытаўчаным каровамі ржышчам i голай, як зялёны бубен, пашай. Абдумвалі, абмяркоўвалі, бедавалі..
— Хлопцы — драчэ!
Крыкнуў хтосьці з касцоў. Голас трывогі, радасці i каманды.
Усе касцы, уся басаногая публіка розных узростаў як быццам толькі цяпер зразумелі, успомнілі, што ж такое павінна адбыцца, што тут у гэткі дзень бывала штогоду.
Драчы, відаць, таксама па нейкай сваёй камандзе, высыпалі з апошняга кліна травы на голую роўнядзь пашы.
Людзі — за імі. Першыя сыпанулі пастушкі. Тады касцы, пакінуўшы косы ў траве, рэдка каторы ўваткнуўшы яе касільнам у зямлю. Рушылі нават i пажылыя з аброцямі, нават i той біблейскі каментатар, ужо тым часам сівы i прыгорблены гультай, Самусь.
З гікам, свістам i смехам ляцелі яны па маленькай, выгрызенай траве, так ласкавай для ног, за пільніцу папораных іржышчам i ў малога i ў дарослага. Ляцелі ва ўсе бакі і, адначасна, усе ў адзін бок — наўздагон за прыткімі шэра-бурымі скрыпачамі, што нейкаю сутулай ды імклівай пехатой i смешным подлетам, не падцягнуўшы ног, сыпаліся ў недалёкую бульбу за пашай.
Як i заўсёды, кожнага году, ніхто нічога не дагнаў, ніхто нічога не злавіў. Бо нездарма ж яны, драчы, i ў вырай бегаюць пехатою. Ніхто нічога не забіў, хоць пастушкі каторыя i кідалі здуру кіямі. Затое смеху было, радасці усім. Не толькі чарнаногай малечы, якая спачатку, на вечы, цярпліва сядзела, а потым стаяла каля касцоў, добра ведаючы, чаго яна тут чакае. Не толькі нам, маладым ды нястомным. Не толькі мне, «паклонніку красы жыцця». Але i тым, хто, на думку маю i маіх аднагодкаў, тады ўжо быў стары, у каго ўжо для хатняй i надворнай лаянкі, для ўшчування ды вохкання былі не толькі бацькі, але ж i жонкі, i маладыя яшчэ i ўжо не вельмі.
Раскрыццё таямніцы ўражае па-рознаму.
Быў у маім пастушыным маленстве такі незвычайны выпадак. На пашы. Нечы конь, відаць, адмахваючыся ад заедзі, учапіўся хвастом за калючы дрот агароджы ад поля, ірвануўся i пабег, пакінуўшы на дроце, каля самага слупка, жменю заблытанага валосся. I вось шпаку чамусьці собіла сесці іменна там. Ён ублытаўся лапкай, i як жа, бедны, ірваўся, як верашчаў, калі я, адзін ca свіных пастушкоў, найбліжэй падбягаў да яго, браў яго, трапыхлівага, ваяўнічага, у руку, выблытваў з валосся яго лапку, а потым яшчэ трохі трымаў у дрыготкай жмені і глядзеў, угаворваў яго не баяцца. Майго першага i, як дагэтуль, адзінага шпака — так блізка, у руцэ. Я выпусціў яго, упершыню адчуўшы шчасце даць камусьці волю, упершыню як быццам зразумеўшы, што так яно, калі ён на дрэве, а я на зямлі, калі ён шчабеча, а я любуюся,— што так яно найлепш.
Потым я разумеў, што калі ў супакоеным жыце, калоссе якога яшчэ не хіліцца долу ад маладога, салодкага цяжару зярнят, а ледзь не да болю ў сэрцы, ледзь не да слёз прыгожа ружавее ды мігціць у неспякотна-ласкавых промнях вячэрняга сонца, калі ў духмяным i таямнічым бязмежжы гэтай красы, недзе з самага дна, ад самай зямлі пачынае падаваць свой голас перапёлка,— я разумеў, што гэта найлепш, калі яна там, а я тут, дзе я стаю або іду i раз-поразу спыняюся, каб паслухаць.
Я разумеў, гэта праўда. Але праўда i тое, што мне заўсёды хацелася, a калі дык i вельмі хацелася ўбачыць яе зусім блізка. Ужо не патрымаць у руцэ, як хацелася гэта раней, a толькі зблізку-зблізку паглядзець.
Таксама i з драчом.
Таксама i трохі інакш.
Перапёлка жыла для мяне не толькі ў збожжы — я ведаў песні пра яе, яны мне падабаліся, яны мяне хвалявалі, i гэта паэтычна аддаляла яе ад мае жмені i ад вачэй, што хацелі б наблізіцца да яе... ну — зусім.
А пра драча ніякіх песняў не было. Былі адны кепікі, хлёсткія, рыфмаваныя, але такія, што мы пры бацьках не асмельваліся ix паўтараць, хоць i бацькі нашы таксама ж былі ў свой час пастушкамі i ўсё такое ведалі. Драч, драч!..» Дзярыся, браток, толькі не пападайся. Хоць i вельмі хацелася б паглядзець, як гэта ты там сядзіш у роснай траве і як устаеш ды дзярэшся, рупліва паварочваешся ва ўсе бакі начнога свету, стольхі ўжо часу думаючы, што гэта ў цябе сапраўдная песня, што ўсе павінны чуць яе, што гэта не смешна, а вельмі хораша.
I вось тут раптам — колькі ix, лугавых скрыпачоў! Якое вясёлае раскрыццё травяной таямніцы! Колькі людзей — малых, дарослых i нават старых — бяжыць за вамі, смеючыся, хочучы злавіць i ведаючы, што не надта зловіш, i не кідаючы нічым наўздагон, каб не забіць з блазенскага дуру!..
Ведаю, ведаю я, што не гэтым смехам, не гэтай радасцю жылі тады людзі, што i наогул яны не гэтым, перш за ўсё, жывуць.
I самі яны, мае землякі, яшчэ лепш, гарбом ды нутром, ведалі, што ix трымае на вадзе.
Аднак чаму ж яны так радасна смяяліся, чаму так доўга i так светла помніцца мне гэты смех? Не гаснучы ў памяці, не зацёршыся ў безлічы іншых, куды значнейшых падзей. Як момант чыстай чалавечай блізкасці, глыток высокай радасці жыцця, хоць часовага забыцця пра клопаты, беды i сваркі будзёншчыны.
...З тых, што смяяліся тады, многіх ужо няма. Па трох, па двух, па адным-адзіным з хаты — многія не вярнуліся з вайны. З тых, што вярнуліся, адны ўжо спакваля за столькі год паперабіраліся з вёскі на ўзгорак за гасцінцам, дзе ім шумяць маладыя бярозкі i велічны, несмяротны дуб. Жывыя неўпрыкмет i даволі растрэсена пастарэлі, хто з выгляду цэлы, а хто без рукі, без нагі.
Я не пытаўся ні ў кога з ix, але здаецца мне, верыцца нават, што той наш далёкі перадваенны смех, той наш блазенскі крое за драчамі не толькі мне аднаму ўспамінаўся ў сумную або нялёгкую часіну, дома ці недзе далека ад родных мясцін.
1969
ДАЖДЖЛІВЫ, СОНЕЧНЫ ЖНІВЕНЬ
Трэці дзень цвіце мой адзіны жоўты гарлачык паміж талерак-лістоў. Трэці доень, то седзячы, то лежачы, гляджу на бела-блакітныя бочачкі паплаўкоў, Чаецей за ўсё — праз рэдкі частакол абгрызенага каровамі аеру.
Уранні туманец шпарка ішоў за плынню ракі, стараючыся не адстаць. Дзень праяўляўся без чыстага сонца, мяккім святлом. Яшчэ не абсохла paca, a ўжо з сітнягу, у якім я стаяў на мыску, пачалі стартаваць стракозы. Пад несціханы булькат ручаіны, што ўпадае ў Шчару. Бацька бусел ці, можа, маці бусліха з чарнадзюбымі падлеткамі спаважна хадзілі сабе паблізу, не вельмі каб зважаючы на рыбака. Сойка дзерлася на тым баку, у лістоце. Певень у недалёкай вёсцы прастадушна рабіў сваё — кукарэкаў раз-поразу, нібы адзін, той самы ўсё, а не на змену з іншымі.
Добра, спакойна на душы. I цяпер, адвячоркам, калі збіраецца памаленьку на дождж, пагруквае над заходнім даляглядам. I ўранні было, калі туманец спяшаўся за плынню. I ўчора, гэтай парой, калі мы, пакінуўшы, нарэшце, упарта нерухомыя паплаўкі, сышліся воддаль ад сваіх завоінак i весела плавалі ў вадзе ды ў сонцы ласкавага вечара.
Большую частку жыцця чалавек праводзіць у адзіноце. Чаму некаторыя людзі баяцца, не любяць яе?..
I яшчэ адно хоча ў блакнот:
Разлука з блізкімі, любімымі, разлука назаўсёды i туга па ix — гэта таксама адчуванне абавязку. Перад галоўным у жыцці. А разам з тым — i абавязак перад тымі, што нас пакінулі. Паколькі я не ў зямлі, а пакуль што наверсе, у шчасці свядомых дзён i хвілін.
Добра вось так пісаць — калі папера i душа ў траве.
* * *
Раніца сёння, пасля начнога дажджу, лагодна свежая, па-святочнаму, хоць i не свята, ціхая, пад шэрай павалокай хмар, якія ці то аддалі ўжо ўсё, што меліся аддаць, ці то яшчэ збіраюцца падсеяць,
Старшыня прыехаў па мяне, як дамаўляліся, у шэсць.
— Эх, дарагі мой, каб вы толькі бачылі — тры ласі на дарозе! Тры асілкі! Якія прыгожыя!..
Ён захапляецца нягучна, з асцярогай,— дом адпачынку калгасны, ды ў ім цяпер адпачывае інтэлігенцыя з дзецьмі. Ён паўтарае сваё захапленне i за рулём «газіка», які з памяркоўным гудзеннем нясе нас па лясной, з асаджаным пылам, дарозе.
— Вось тут стаялі! I я перад імі стаяў!
Радасць яго перадаецца мне. Яшчэ i зайздросна на дадатак, i прыкра, што вось жа мне зноў не пашанцавала. Але i прыкрасць, i зайздрасць — не безнадзейныя, нібы мне жыць яшчэ ды жыць...
Мы ведаем адзін аднаго нядаўна, але як быццам i нядрэнна. Часамі мне здаецца, што ў гутарцы са мной, пісьменнікам, ён крышку пазіруе, паварочваецца лепшым бокам. Тады, для раўнавагі, я дакараю самога сябе пытаннем: «А ты што, мала пазіруеш? I перад ім...» Але часцей мне думаецца, што мы са старшынёй забываемся пра такое, больш міжвольнае, чым свядомае, пазіраванне i проста жывём сабе побач, здаволеныя нашымі нячастымі сустрэчамі, ён — ахвотна знаёмячы мяне з тым, чым ён жыве, а я — ахвотна знаёмячыся з гэтым маляўнічым кутом, з новымі людзьмі.
Сёе-тое я ўжо тут ведаю.
З заатэхнікам Люсяй я, напрыклад, сустракаўся летась, тады яшчэ чуў пра яе. I цяпер, калі мы пасля некалькіх кіламетраў мокрага лесу выязджаем на палявую дарогу i неўзабаве спыняемся каля крайняга доміка яшчэ сонкай вёскі, я пазнаю гэты домік i загадзя, вачыма памяці, бачу яго маладую гаспадышо.
«Газік» наш прыпыніўся каля плота, за якім над мокрымі градамі сям-там тырчаць вялыя ад макрэчы сланечнікі i вішні з рэшткамі нядаўняй вераб'інай раскошы,— апошнімі недакляванымі ягадамі.
Люся выходзіць з доміка ці то на стрыманы покліч нашай машыны, ці то заўважыўшы яе цераз акно яшчэ да сігналу. У накінутай сцёганцы, у белай хусціне, з прыветлівай усмешкай. Вясёлая i працавітая. Гэтага мала. Такія ўжо бывалі. Таксама, як яе жыллё — ужо не хата з лучынай, a спраўны, пафарбаваны охрай домік пад шыферным дахам, з тэлеантэнай над ім, з электрычнасцю i газам на службе ў гаспадыні,— таксама i гападынька — не проста ласкавая, спраўная маладзіца, а загадчыца фермы i студэнтка-завочніца.
Пакуль яны вядуць сваю будзённую, дзелавую гутарку, я любуюся Люсяй i ўспамінаю дзве старонкі яе біяграфіі. Выпускны вечар у дзесяцігодцы, «блакітны вальс», калі бойкая выпускніца асмелілася i вывела на круг самога старшыню, такога культурнага, толькі што з раёна. А пасля гутаркі з ім задумалася дзяўчо, ці не застацца ёй i сапраўды ў сваёй вёсцы цялятніцай. I гора маладзенькай цялятніцы ўспомнілася. Як адна з яе падласак па звычаю лясных кароў уцякла ў гушчар — цяліцца. Трое сутак шукала яе Люся. Спачатку проста хадзіла па лесе, гукала ды плакала, а потым здагадалася i пачала чакаць карову каля вадапою, лясное рачулкі. I дачакалася. Ужо з цяляткам.
Я непрыкметна, здаецца мне, назіраю за тым, якімі добрымі вачыма гэты пажылы, бывалы мужчына, цяжка паранены франтавік глядзіць на маладую, здаровую, вясёлую, амаль красуню, i ўспамінаю многіх яго памочніц, у іншых вёсках калгаса. Даяркі, заатэхнікі, учотчыцы, аграномы...
— Мяне часамі,— смяяўся неяк старшыня,— называюць бабскім угоднікам. I сябры, i начальства. Многа, бачыце, у мяне дзяўчат ды маладзіц на самых адказных участках. I праўда — больш, чым мужчын. I кожная, скажу вам, на сваім месцы.
Зноў едзем. Зноў любуюся няяркай, дзікаватай, не надта шчодрай на хлеб красою палёў. Узгоркаватых, з частымі пералескамі, з кустамі ядлоўцу i валунамі на абочынах дарогі.
Насустрач нам, па палявой дарозе, ідзе... Неўзабаве становіцца ясна — ідзе малады чалавек. Ледзь не падлетак яшчэ. Вез шапкі, светлавалосы. Пакуль мы з ім параўняліся, старшыня паспеў сказаць, што гэта адзін з трох сыноў каваля, старэйшы, дапрызыўнік. Усе тры хлопцы — механізатары. Талковыя. Вось жа работы ў полі сёння няма, свята, так сказаць, паняволі, а ён ідзе. Вядома ж, да свайго камбайна.
Мы спыніліся. Яны здароўкаюцца як дарослыя, юнец i пажылы, i пачынаюць гутарку. Зноў дзелавую. I я зноў заўважаю ў позірку старшыні, як i з Люсяй было, стрыманую бацькоўскую закаханасць. I сапраўды — прыемны хлапчына, гэты камбайнер. Ладная, відаць, сям'я ў таго не знаёмага мне каваля. Меншы яшчэ не дарос да камбайнера, ездзіць са старэйшым братам, вось гэтым, за памочніка. Пра гэта я даведаўся цяпер, з гутаркі, якую слухаю. I неяк цёпла ад нямоцнага жадання спытацца ў дзецюка ды пачуць у адказ, што той, які малы яшчэ, вядома ж, спіць сабе цяпер, законна папаўняючы пад дождж свае штодзённае недасыпанне.
Мы снедаем у хаце старшыні, удвух. За вялікім акном, у садзе i ў агародзе дождж. Свята да вечара. Шчыра кажучы, нам не пашкодзіла 6 узяць па маленькай, аднак мы паедзем далей, гаспадар за рулём, а госць адзін не прывык, дый на душы ў яго добра i так, сваім ходам, без чаркі.
Я слухаю гаспадароў расказ пра тое, як на пасяджэнні праўлення калгаса нядаўна разглядалася адна вельмі ж ужо непрыгожая справа. Сын адмовіўся даглядаць сваю адзінокую, старэнькую маці, якая жыве асобна.
— I мы сказалі яму: «Ты не варты таго, каб называцца сынам гэтай жанчыны. Яна ж столькі папрацавала на сваім вяку, столькі пагаравала». Два сыны яе, два браты гэтага булавы, загінулі на вайне. Гэта што — колькі слёз? «Не плачце, мама,— сказалі мы ёй на праўленні.— Мы вашу старасць дагледзім. Мы ў састаяніі вам...»