Даўным-даўно...
Вясковае хлапчаня, я ведаў тады Талстога толькі, здаецца, па замалёўцы пра зайца-русака, прачытанай мне бацькам,— толькі краёчкам душы дакрануўся да таго цудоўнага свету, які ўжо гэтулькі разоў за паўвека шчасліва здаваўся неабдымным i бяздонным. Белую шапку, мужыцкі картуз Талстога, наогул чалавечы выгляд генія я ўпершыню ўбачыў тады ў чужой хаце, у чужой растрапанай кнізе, убачыў i з таго моманту назаўсёды запомніў у непарыўным спалучэнні з вершам Кальцова «Ну, тащися, сивка!». Верш быў надрукаваны побач, я ўжо сам яго прачытаў, а на малюнку, дарэчы, былі ажно дзве такія сіўкі. I яшчэ адно, вельмі істотнае,— i незвычайны малюнак, i верш цудоўна спалучаліся з вобразам майго старога, як мне тады здавалася, бацькі, які месяцаў некалькі перад тым асіраціў нашу хату.
Бацьку я ў першую пару свайго сіроцтва памятаў па-рознаму, мноствам жывых карцін, у розных праявах яго вобраза. Адзін вобраз, калісьці востра ўспомнены над кнігай з малюнкам сівабародага аратага, над радкамі верша, такога блізкага i неразгадана прыгожага ў сваёй прастаце, зноў вось ажыў у сэрцы маім — амаль праз пяцьдзесят гадоў. У той маскоўскі вечар, калі я даволі стомленым вокам даўно такі сталага чалавека глядзеў на просценькую рэпрадукцыю пад шклом, i ўчора, калі я, у чароўным свеце музыкі, па нейкай прычыне, трохі загадкавай i трохі зразумелай, зноў прыгадаў той сум i тую радасць. Сум, вядома, даўно не мой, не сірочы, а радасць, здаецца, амаль зусім тую самую.
Бацька быў не такі ўжо i стары, якім ён здаваўся мне ў той час, аднак i сёння ён бачыцца стомленым вельмі. Высокі, без шапкі, з вялікімі, спацелымі залысінамі i кароткай, з проседдзю, барадой, ён паволі, задыхана зносіў у горбы доўгія жытнія снапы, ад стомы недазволена шастаючы каласамі на пожні. А потым, не пачынаючы ставіць мэндлі, ён лёг на гэтым духмяным навале i, усміхнуўшыся свайму «памочніку», з палёгкай выдыхнуў:
Сладок будет отдых
на снопах тяжелых...
Добра, што ты мне з'явіўся яшчэ раз, i ўчора, i тады, у хаце майго рускага друга, майго частага i сардэчнага субяседніка! I яшчэ раз пляваць я хацеў на ўсё «цвярозае», «разумнае» хіхіканне вакол таго, бачыце, «графскага ворыва». Геній-араты — гэта таксама высокая, задушэўная музыка, глыбокі сэнс, непераможная мудрасць прастаты. I мне, пад гэтую, знешне нячутную, музыку так добра ісці далей па жыцці, глыбей у жыццё, стараючыся паводзіць сябе ў сугучнай адпаведнасці з той чысцінёй, што адкрываецца нам ужо на самым пачатку свядомасці.
...Яшчэ раз першы снег. Арган. Усмешка багіні. Раманс Шастаковіча. Шэрыя зайцы — адзін за адным. Латышская песня «Бярозавік». «Ave Maria» вялікага Вердзі. Вялікі Талстой — за сахою...
Можа ўсё гэта — звычайнае спляценне выпадковасцей? Як выпадковасць i тое, што я прыехаў сюды, на Рыжскае ўзбярэжжа, упершыню ў жыцці i іменна цяпер, у лютым? Як выпадковасць i тое, што ў мяне ёсць друг-латыш, харошы чалавек, культурны літаратар, нястомны вандроўнік i паляўнічы, мой перакладчык на мову народа, які я люблю, паважаю за многае? Як выпадковасць, нарэшце, i тое, што ён здагадаўся наладзіць нашу першую пасля доўгай разлукі сустрэчу іменна там, пад арганным хвалюючым небам?..
Ну што ж,— калі i выпадковасці гэта, дык з ix жа i складаецца мае жыццё, мае жаданне, мая магчымасць хоць як-небудзь, прыблізна сказаць пра наш прызыўны, неўтаймаваны сум, пра жаданне замалаціць аднойчы лапкамі ў празрыстую сцяну, пра нашу белую тугу па чыстым, велічным, чалавечым. Бо i сёння, i заўтра, i да канца ў душы застанецца куды больш недасказанага, з чым ужо не адзін наш блізкі пайшоў у нябыт, што, відаць, не паўторыцца зусім-зусім таксама ў тым іншым, хто прыйдзе пасля i таксама затужыць — той самай светлай, сардэчнай тугой...
* * *
Зноў раніца.
Трынаццаць мінус на тэрмометры. I сонечна. Бадзёры, паэтычны дзень.
Мора, яшчэ не зусім супакоенае, лагодна пакарабачанае шырокімі хвалямі, дыхае парай.. Не, так не скажаш. Пара ходзіць па ім, як пазёмка па тоненькім лёдзе. Бо спачатку, як толькі мора паказалася мне з-за абрыву, здалося нават, што яно замерзла.
Сосны стаяць яшчэ ўсё недаверліва адвярнуўшыся ад вялікай вады, прыгорблена, упяўшыся вельмі даўно, ад першага шторма ў ix нялёгкім, прыгожым жыцці. Сосны ўжо не шумяць. А перад соснамі, калі глядзець на ix ад мора, неяк па-новаму бялее ў сонцы бярозка. Адна паміж хлыстамі голае чаромхі i вярбы.
Хутка пройдзе машына, i я з маім другам паеду далёка-далёка. I скрозь яго «зялёная зямля», яго «янтарная Латвія» будзе пакрыта чысценькім, сонечным снегам, зноў — пад гутарку нашу i пад маўчанне — у душы маёй будзе спяваць навальнічна-вясёлкавы домскі арган. А побач з вялікім, значным, сучасным сустрэнуцца сям-там маленькія елачкі ў снезе, i пад кожнай мне будзе так несур'ёзна, сентыментальна бачыцца цёпла-шэрая ды вушатая, быстраногая казка маленства.
1971
ПОШУКІ СЛОВА
Ямоцна спаў у цяпле, так моцна, як можа спаць здаровы сялянскі дзяцюк, які ўвесь дзень працаваў на марозе i толькі што заснуў. Старэйшаму брату, які раскатурхаў мяне, відаць, дасталося б, прынамсі, нямала крыку было б, але ён пабудзіў мяне так асцярожна i, здаецца, нават радасна, што настрой яго перадаўся мне, i ўстаў я адразу i ціха.
Аказваецца, брат прывёў да нас зусім незвычайнага госця.
Наогул ён, мой Міхась, любіў i ўмеў сыходзіцца з цікавымі людзьмі, умеў ix знаходзіць. Трэба сказаць, што i памыляўся ён даволі часта, але ж ніколі не пакідаў, i ў сталасці па-юначы, захапляцца прыгожым у людзях, не мог яго не шукаць.
Госць, які апоўначы, нібыта нейкім цудам, апынуўся за нашым сталом, гэта быў першы для нас, улюбёных у кнігу, жывы, сапраўдны паэт. Не з кнігі, а з трэцяй вёскі, за нейкіх пяць кіламетраў. Ён ужо друкаваўся, мы чулі пра яго, сёння ён прыйшоў да сваякоў, у хаце якіх былі якраз вячоркі, там чытаў свае вершы, i там Miхась не прапусціў нагоды пазнаёміцца. Нават i начаваць забраў да нас — ад родзічаў.
Гэта мне стала ясна пазней. Адразу я быў проста ўражаны. I таму, калі наш незвычайны госць, павітаўшыся са мною, тонам загаду i крыху заікаючыся, прапанаваў мне пайсці памыцца, я адразу пайшоў, нездаволенасць затаіўшы глыбока ў душы. Што ж, мне толькі шаснаццаць, а госцю ажно дваццаць пяць. Што ж, ён ужо друкуецца, а я толькі пішу, у мяне пакуль што адзін i чытач, i крытык, i выдавец, на тры гады старэйшы брат, які не толькі часамі перапісвае мае творы сваім прыгожым почыркам, але, пад ахвоту, нават i ілюструе ix акварэллю. Я думаў гэта, нехаця ідучы ў кухню-баковачку, нехаця мыючыся над цэбрам. Было ў маіх думках i іншае. Што ёсць — тое ўжо ёсць, а што яшчэ будзе калісьці — тое ведаю я адзін... Ну, i гэтак далей, у падобным сэнсе, што, вядома, памятна кожнаму, хто рана ўзяўся за пяро, I наіўнасць i самалюбства, смешныя на сталае вока, але ж таксама i штосьці добрае, натуральнае, без чаго не было б ні пошукаў, ні веры ў самога сябе, ні... проста маладосці.
Таксама, як памыцца («Вельмі мне трэба гэта апоўначы!»), мне было проста загадана чытаць свае вершы. На гэта я пайшоў ахвотней, маўклівае бурчание нездаволёнасці саступіла ў маёй душы месца хваляванню, не менш затоенаму, але да напалу ў шчоках i вушах адчувальнаму.
Вершы мае былі, разумеецца, недаацэнены. Так здалося б, відаць, i кожнаму на маім месцы. Госць больш хваліў жаданне пісаць, раіў мне тое ды сёе, i я прыняў гэта праз ветлівасць спакойна, нібы нават удзячна...
Навошта, суме мой, такі вялікі ўступ? Нам куды лепш было б сёння зноў сустрэцца ўтрох за сталом, успомніць тую вясковую поўнач i пасмяяцца — здалёк, праз восеньскую паэтычную смугу так многа перажытага. Не ўспомнім. Бо не сустрэнемся. Ix абодвух ужо даўно няма. Асабліва даўно — таго нашага госця.
На ўрачысты вечар у пісьменніцкім клубе, прысвечаны дню перамогі над фашызмам, былі запрошаны студэнты тэатральнага інстытута. Яны чыталі ca сцэны вершы паэтаў, якія загінулі на франтах i ў партызанскіх атрадах. Юнакі, не вельмі старэйшыя за таго мяне, што соладка пакутаваў над сшыткамі першых літаратурных пошукаў, i асабліва мілыя дзяўчаты, што хваляваліся, як мне здавалася, i больш i прыгажэй за хлопцаў.
Адна з ix чытала верш таго начнога госця — Алеся Мілюця.
У кнізе «Мы ix не забудзем», першым пасляваенным зборніку паэзіі нашых загінуўшых сяброў, да вершаў Алеся, якія ўпершыню тады з'явіліся ў савецкім друку, ёсць мая невялічкая прадмова. Яна напісана рукой таварыша, i сёння я не думаю, што быў у той час несправядлівы ў акрэсленнях. Аднак прызнаюся, што за апошнія гады я некалькі разоў мізкволі вяртаўся думкай да тае прадмовы — зноў узважваў на правільнасць наступны абзац:
«Алесь Мілюць з'яўляецца адной са шматлікіх ахвяр панскага гнёту, адным з тых, у каго не хапіла сіл самому прабіцца скрозь гушчу рэакцыі да вяршынь майстэрства, хто не здолеў на працягу доўгіх год саматужнай працы вырвацца з межаў бясконцага пачынання»,
Ці не залішне сурова, катэгарычна? Ці да канца аб'ектыўна?
Калі я слухаў вершы ў выкананні студэнтаў, асабліва верш майго сябра з голасу маладзенькай, усхваляванай дзяўчыны — вобраз Алеся — дабрадушнага, шчырага беларускага хлопца, сціплага i вясёлага, захопленага ўсім прыгожым i чыстым,— вобраз гэты ўстаў перада мною з небывалай выразнасцю. З ім прыйшоў да мяне водар белае грэчкі i вялых пракосаў, залацістая шчотка — сцяна аўсяных гузыроў над халадочкам старанна падмеценага току, ціхае i вільготнае вуркатанне жывое скібы за плугам, пах адліжнага снегу i свежых бярозавых трэсак... Усё, з чаго складаўся той свет, адкуль ішла i яго, Алесева, апантанасць, адкуль ішла паэзія, якая i жывіла i натхняла нас: Колас, Купала, Багдановіч, Танк. Апошні — сваім рэальным, блізкім, заходніцкім існаваннем — хваляваў тады, бадай, найбольш.
Я не ведаю, як ён, Алесь, памёр — адразу, падбіты куляй або разарваны снарадам, або не адразу — ад ран. Пад гукі ягонага верша мне ўявілася, да слёз зразумела i востра, як ён бяжыць па асенняй нямецкай раллі, недзе ў сцюдзёнай замглёнасці Усходняй Прусіі, як ён — i тут, як заўсёды, з людзьмі — крычыць задыхана баявое «ура!». Мой сардэчны, заўсёды не надта здаровы, хутчэй не салдат, a ціхі, любімы вясковы настаўнік. Як ён падае — я не бачу: гэты бег па раллі i гэты задыханы крык — апошняе, што мне ўяўляецца з яго апошніх момантаў.
Днямі яму споўнілася б шэсцьдзесят гадоў. Дваццаць чатыры з шасцідзесяці забралі ў яго фашысты — заўчасная смерць. Што ён мог бы зрабіць за гэтыя дваццаць чатыры, каб жыў? Кім ён быў бы: ці ўзяў бы сваё, як літаратар, ці, можа, стаў бы, як мне ўявілася, добрым, любімым дзецьмі настаўнікам, выкладчыкам літаратуры? А можа застаўся б, як быў да вайны, пасля Верасня, сціплым сельпоўскім рахункаводам? Адно я ведаю цвёрда — у нашым свеце было б яшчэ на аднаго харошага чалавека больш. Як ён любіў бы родную справу, роднае паэтычнае слова!..
На тым святочным майскім вечары некалькі слоў пра Алеся мне перашкодзіў сказаць, да канца па-мужчынску, пушкінскі верш. Нават не ўвесь той верш, а паасобныя, вельмі адпаведныя майму настрою радкі, што самі, міжволі, як гукі амаль нячутнага рэквіема, усплылі ў балюча абвостранай памяці:
Грустен и весел вхожу, ваятель, в твою мастерскую...
Грустен гуляю: со мной доброго Дельвига нет...
Как бы он обнял тебя! Как бы гордился тобой!
Алесь, вядома, не Дэльвіг, а я, тым больш вядома, не Пушкін. Справа толькі ў адным. Калі б i ён, адзін з найбліжэйшых сяброў мае маладосці, не загінуў за тых, што жывуць, сёння мне вельмі добра было б разам з ім радавацца прыходу новага ў нашу літаратуру. Ён умеў так радавацца. Я ведаю гэта. Я памятаю тую зімовую поўнач. Праз ціхае, няшчодрае, a вельмі ж свойскае, утульнае святло зноў запаленай у нашай хаце лямпы, праз маладую свежасць халоднай вады, якую вочы мае прынялі хоць i не вельмі адразу, але ж ахвотна, праз далячынь трох з палавінай дзесяцігоддзяў я не проста прыгадваю, а выразна бачу яго разумную, заўсёды прыязную для людзей усмешку, чую ягоныя словыг якія толькі тады, толькі адзін раз у жыцці здаліся мне суровымі. Дый то ненадоўга.
Ты мяне, суме мой, так ужо, мусіць, i не пакінеш?
* * *
У Іпацьеўскім манастыры, ператвораным у музей, найбольшае ўражанне зрабіла на мяне калекцыя матылёў. Асабліва блакітныя, вялікія — як дзве дарослыя, разгорнутыя далоні. Як жа прыгожа яны выглядалі дома, у тропіках, над травой!
Нешта чароўнае, не зусім усвядомленае — пра красу жыцця, красу казачнага палёту фантазіі, што не вельмі ўжо так i высока паднімаецца над рэчаіснасцю.
Радасна гэта адкрываць.
Уранні Шчара памаленьку праявілася для нас з настойлівай імглы, аднаму дала вялікага язя, другому яшчэ большага ляшча, нечым трэцім парвала вуду... ну, вядома ж, мне, а потым, пасля абеду, сказала: «Годзе». Нават без клічніка, наглуха — ветліва i спакойна.
— Здрастуйця вам, рабята!
Шчупленькі, шустры дзядок. I не падумаеш, што яму ўжо каля дзевяноста. Абшарпаны, з рыбацкай зброяй ды з начыннем — як з паходу нейкага вяртаецца. У акулярах, начытаны, гаворку пра мудрасць жыцця падмацоўвае спасылкамі на Майсеева «Пятикнижие». Спыніўся каля нас пабедаваць.
— Год, рабята, сухі. Рыба ў Шчары з вясны яшчэ мела на гэта сваю сачусцьвеннасць. Шуснула ў Неман!..
Пайшоў, патэпаў далей.
Я не сумую, седзячы доўга-доўга над нерухомым паплаўком, з пустою галавой i лёгкім сэрцам. Набіраюся духу зямнога, які прыдасда i наогул, i на тое, што нядаўна пачаў. Ды ўсё ж i ў гэтым стане вельмі хочацца, так хочацца, што нават верыцца — вось-вось ён жахне ў дно, мой паилавок, i прыйдзе вялікае, серабрыстае шчасце! Зрэшты, так мы i верым — не толькі ў рыбіну — усё жыццё...
На захадзе сонца, хмарным i цёплым, проці вады ў наш бок ад крутога светла-пясчанага берага на павароце паплыў бабёр, быстра ведучы чорнаю галавой трохкутнік зыблівага следу.
Над абрывам, каля крамянага нізкага дуба, устаў над вудамі наш дзядок. Далекавата, але так, што голас яго чуцён:
— Глядзі, рабята, бабёр!
Каб рыба бралася, стары рыбак не парушыў бы, мусіць, патрэбнае цішыні. А можа i тады парушыў бы? Бо ў голасе яго чуваць ледзь не блазенская радасць.
I мы залюбаваліся. Нібыта вось i прыйшла яна, частка таго, так доўга чаканага, шчасця.
Калі наш незвычайны госць — бабёр — параўняўся з намі, ці то зухавата, ці то гарэзліва ведучы над вадой, у самым дзюбіку трохкутніка, мокра-бліскучую лабаціну i адкрытыя чуткія ноздры,— я зацокаў яму языком. I ён нырнуў, падкінуўшы азадкам, нават пляснуў па вадзе пранікам тлустага хваста. Знік пад люстранай, растрывожанай роўняддзю. А потым вынырнуў — зноў каля дзеда. I дзядок наш зноў закрычаў.
Сонца стаяла побач з дубам, над дзедам i алешнікам. Барвовае i плоскае — вялізны, радасна-шчымліва сумны круг, якому вельмі ж не даспадобы апускацца ў хмарную, сырую ноч.
* * *
Шызы мох мерна хрумсціць пад тоўста-мяккімі падэшвамі, i час да часу хрупаюць пустыя, натапыраныя сасновыя шышкі.
Шум ходзіць паверсе. Унізе i ў ветраны дзень цішыня. Там, дзе гушчар.
У рэдкім лесе сосны разрастаюцца букетамі. I ядловец не толькі па-кіпарыснаму стройны, але яшчэ i разбукечаны, неяк па-мяшчанску сыта, ненатуральна для яго.
Прылёг пад сасонкай на паляне, у рэдкім, з плямамі сонца, цянёчку.
Ад ветрыку, што варушыцца нізам, кланяецца ружаватымі гронкамі насенне шчаўя, кланяюцца мятліца i «таўкачыкі», пад якімі ціха, устойліва жывуць чабор i смолкі. Ад ветру, што ходзіць угары, час ад часу шуміць нават панурая, нібы змрочная, лістота векавых дубоў. А вышэй — па блакіце — у раскошнай ляноце плывуць, як скубеныя кавалачкі ваты, невялікія, рэдкія аблачынкі.