Добра ўспомніць, што такое замілаванне ў мяне — не прафесійнае, не знешняе, а з патрэбы, якую я адчуваў, здаецца, ад нараджэння, i ў немагчымаоці перадаць сваё захапленне красой, таксама ўжо вельмі даўно, знаходзіў трывожную, з гаючым сумам асалоду.
На паляне, дзе цяпер пішу, некалькі дзён таму назад, калі яна, перад дажджамі i холадам, была таксама сонечная, я, заціхнуўшы ад той самай трывогі — пачуў здалёк, ад вёскі, радыё. Грыг. Як я ні слаба ведаю яго — пазнаў. Песня чароўнай Сольвейг. I стала зноў шчасліва, невытлумачальна ясна, як добра яна, музыка, перадае нашы пачуцці, як яна неабходная i мастацтву слова.
* * *
Над маладзіком, які чырванеецца рожкамі ўгару, невысока блішчыць Венера.
Месяц — нібы вісіць на цвічку. Проста малюнак у дзіцячую кніжку.
* * *
Стоячы ў тралейбусе, любаваўся, як з дажджлівай вуліцы, цераз пярэднія дзверы дастойна i, здаецца, яшчэ непрывычна, можа, нават i сарамліва карыстаючыся гэтым правам, увайшлі адразу дзве маладзенькія мамы — з малымі на руках.
Потым адна з ix сядзела тварам да нас, хто падсоўваўся да выхада, гутарыла з жанчынамі, відаць, незнаёмымі, i румянілася красуня ад шчасця, якое сядзела ў яе на каленях i буркала румянай ніжняй губкай.
* * *
Паснедаўшы, маленькая Алеся ішла ў абход сваіх цётак, якіх у вёсцы ажно тры. Прыйдзе, сядзе хорашанька на лаве i, пачакаўшы:
— А мы дык сёння нічога не варылі.
— Ах, мая долечка! Вось дзе хіба маці ў цябе! Я табе зараз...
Алесю кармілі, робячы выгляд, што так ёй, беднай, i паверылі. Пад'еўшы ды пагуляўшы тут трохі, нібы для адводу вачэй, гоеця ішла да наступнай цёткі. I там паўтаралася ropa i шкадаванне.
Цяпер — здаровая, весела-грубаватая дзесяцікласніца — яна сама смяецца з гэтага, калі ёй напамінаюць. I апетыт яшчэ ўсё таксама нішто сабе, служыць.
* * *
Усякую — непазбежную, зразумелую, а часта i непатрэбную — заклапочанасць i сумоту старэйшых здорава разбівае,— як лёд на вадзе, як акно з духаты,— звонкі дзіцячы смех.
За сцяной хлапчукі глядзяць па тэлевізары мультфільм i час ад часу рагочуць. Смех іхні — вельмі канкрэтны. А мне яго, як заўсёды, так добра, радасна чуць. Ажно сам засмяешся. Міжвольна, соладка, нібы праз сон.
* * *
I дагэтуль люблю пазіраць у вагоннае акно на тое, як цягнхк на паваротах выгінаецца вужакай.
Цяпер вось, раніцай другога дарожнага дня, малая, светлая дзяўчынка ўбачыла гэтае дзіва ў акне i ўсцешана закрычала з калідора ў купэ:
— Мама, а нас вязе паравоз!
I мы, хто быў на калідоры, засмяяліся. Якое мілае адкрыццё!
* * *
Можна прыехаць кудысьці далека, скажам, з Мінска ды ў Гданьск, як мы цяпер, можна бачыць i чуць штосьці важнае, значнае, на міжнароднай антываеннай сустрэчы, а потым...
Потым, седзячы ў чужой, сяброўскай кватэры, толькі з малымі, бо гаспадыня выбегла «на хвілінку», можна пачуць ад малой, разгулянай дзяўчынкі... Гэта нічога, што вы чужая, ажно замежная цёця, што дома вы маці дарослых дзяцей, што вы педагог, па-свойму салідны i паважаны... Можна пачуць i такое, зрэшты, зусім дзелавое, сур'ёзнае:
— Проша пані, a пані можа стаць на галаве, як я?
Можна пачуць. I яшчэ раз — іменна добра, што так далека ад дому — сардэчна, молада засмяяцца. Дзеці!..
* * *
Калі ён уранні прачнецца, а мама яшчэ не ўстала ды нікуды не пайшла, трохгадовы малы бяжыць да яе пагрэцца i пагаварыць.
Апошнім часам ён мнагавата гаворыць пра Дзіну, двухгадовую дзяўчынку, якая нядаўна з'явілася на іхнім двары. Гаворыць так неабыякава, што мама нарэшце пытаецца:
— Ты яе любіш?
— Люблю.
— Такую малую, смаркатую плаксу, зусім непрыгожую?
Малы на нейкі момант задумваецца, а потым гаворыць такое, што да твару пажылому. Наіўная i, мусіць, падсвядомая дзіцячая мудрасць, нібы па натхненню, што ў перадачы нашай, дарослых, гучыць не так нечакана, кантрасна i верагодна:
— Яна прыгожая, бо я яе люблю!
* * *
— Дзеці, як тут праехаць на Ціхі Бор?
Парачка вясковых другакласнікаў. От сабе, так сабе хлопчык у шэрай добра такі пацёртай леташняй форме, без шапкі, палавенькі ды загарэлы. A дзяўчынка — ну, гаспадыня! Хусцінка «пад бараду», світэр чысценькі, спаднічка, панчошкі, туфелькі, поўны партфель,— на пацеху. Прастадушна разумныя вочы. I павага, саліднасць — зусім як у мамы.
— Вам трэба было вунь дзе, там павярнуць, каля дубоў. Улева... Не, адтулека едучы — управа.
— А вы адкуль?
— Мы з Вішнякоў.
— Далека гэта?
— Не, не вельмі.
Хлопец маўчыць, як маўклівы або зацюканы прымак, а гаворыць «сама». I ручкай паказвае ў той бок, дзе мне, нават i з вышыні майго росту, вёскі за ўзгоркам не відно. Расставацца не хочацца, i я пытаюся, нібы прашу:
— А можа вы правялі б нас?
Маўчанне. Вагаецца. Яно i ў «Масквічы» праехацца добра, але ж... I кажа нарэшце ці то па-даросламу заклапочана, ці то па-дзіцячы, ледзь не ўздыхнуўшы:
— Далекавата...
Цяпер ужо маўчанне з нашага боку. Мы — адзін на дарозе, а двух з машыны — проста любуемся.
— Ну, дык бывайце, дзеці, здаровы.
Усцешаныя гэтай сустрэчай, гаворым пра яе, a неўзабаве, ад'ехаўшы трохі, заўважаем, што Вішнякі — зусім за ўзгорачкам. А крук на Ціхі Бор, як хутка аказалася, кіламетры са тры.
I праўда, цётачка, далекавата.
* * *
Гледзячы праз акно вагона на жоўтую безліч лугавых кветачак падумаў пра якую-небудзь гарадскую дзяўчынку: як яна разгубілаоя б ад такога багацця красы...
Успомніў тую маленькую казашку, што вынесла на сцэну алма-ацінскага опернага тэатра кветкі для мілай Бібі-Гуль, спявачкі. Падала, абняла цёцю за шыю адной ручкай, тады пабегла назад i... спынілася, разгубіўшыся ад новых бурных воплескаў. Здзіўлена паглядзела ў залу, на безліч людзей,— відаць, не здагадваючыся, што апладзіруюць яны ўжо i ёй,— тады пайшла, а потым зноў пабегла.
* * *
Госця. Разумна, весела шчабятлівая першакласніца. Ba ўсім чырвоным. I шчокі — з марозу — чырвоныя. Памагаю ёй распрануцца i гавару:
— Ты разумеет, што было б, калі б цябе ўбачыў індык?
— А бык? — усцешна пытаецца яна.
Нам весела.
* * *
Простыя чалавечыя радасці. Прыехалі рэдкія, далёкія госці — пляменнік з жонкай i сынам. Адзінаццацімесячны смехунок, ён стаў адразу цэнтрам нашай сям'і. Снедаючы, абгаворваем яго прыкметы. Мама мая напэўна сказала б: «Правае вока меншае — нашай пароды» . А яшчэ ў яго радзімая плямка на светленькай галаве.
I тут мне ўспомніўся мой — ужо з вусамі i хрыплым трынаццацігадовым басам. Ён у школе. Каб ён быў тут, за сталом, пахваліўся б, вядома, таксама радзімкай на галаве...
Чаму, навошта запісваю такую дробязь?
Бо ад таго, што хлопец умяшаўся б у гутарку са сваёю асобай, нібы просячы звярнуць увагу i на яго, патрымаць i яго, хоць якую хвіліну, у цёплым святле чалавечай увагі,— ад гэтага мне стала i добра на душы, i сумнавата, i захацелася пашкадаваць не толькі яго i не толькі таму, што ён — мой.
Гэтым пачуццём, як сілай жыцця, павінна быць насычана наша слова. I гэтая «дробязь» — не дробязь.
* * *
Успомніў старую ў аўтобусе, на пыльным гасцінцы родных мясцін. Як яна ні з таго ні з сяго развязала чыстую белую хустку i пачала частаваць пасажыраў вялікімі чырванабокімі яблыкамі.
Яны — нібы кветкі, нібы агеньчыкі засвяцілі. Яна — разумев ix прызначэнне: даваць людзям шчасце, народжанае з працы.
А можа радасць яе прасцейшая? Скажам, доўга ішла палямі, вельмі стамілася i ўжо нават не верыла, што аўтобус той будзе, што ён спыніцца на пустым скрыжаванні яе прасёлка з гасцінцам, возьме яе... А ён спыніўся i ўзяў!
Не, не ў гэтым прычына яе дабраты.
A ў тым жа — у натуры, у разуменні жыцця — у чым?
Было гэта... аж дзесяць год таму назад. Цяпер тыя яблыкі прыгадаліся ў нейкай сувязі з яркімі кветкамі маку, якія ўбачыў праз акно аўтобуса ў гародчыку перад светлаю хатай.
Чаму гэта не проста ўспамінаецца, а хвалюе?
Перадаваць другім такое адчуванне радасці, красы жыцця, любові да яго — няўжо гэта не сапраўднае мастацтва, няўжо ў мяне ёсць яшчэ i такія сумненні?
* * *
Былі сустрэчы, ростані, праца i адпачынак за адным сталом, выступленні ў вясковых школах i перад студэнтамі, былі самотныя гутаркі пра наша найдаражэйшае, былі вандраванні па роднай зямлі. Пехатой, у машыннай выгодзе, у маторнай лодцы насустрач ветру, у самалёціку над балатамі...
Першае выданне сабраных ім беларускіх прыказак — факт ужо гістарычны, адна з яго, ужо даўно шматлікіх, кніг. A ў маёй памяці, у тым раздзеле, дзе ў загалоўку значыцца імя i прозвішча Фёдар Янкоўскі, кніга гэтая — яшчэ ўсё рукапіс, над якім мы ўдвух сядзім, яшчэ ўсё снег пералётвае i ляжыць за акном, сосны маўчаць, a з паперы гаворыць народная мудрасць, паэзія ў скупасці слова...
Пасля пайшлі яго другія рукапісы. Над самым капітальным з ix, над рукапісам першай беларускай фразеалогіі, мне таксама давялося пасядзець, у якасці першага чытача. Аднаму ўжо, без аўтара. Тыя гадзіны,— дарэчы, таксама ca снегам i соснамі за акном,— бачацца ўжо не далёкім, светлым пачаткам нашага сяброўства, а проста як час сапраўднай чытацкай асалоды i плённага творчага роздуму. I ў гэтай — тады яшчэ толькі будучай — кнізе мне зноў адкрывалася шчаслівае спалучэнне карпатлівай, настойлівай працы высокага майстра i закаханасці вернага сына народа. Мне ўжо даводзілася пісаць пра найсвятлейшае ў маім уражанні ад гэтай кнігі, тут я свядома паўтаруся. Ілюстрацыйныя прыклады, запісаныя руплівым даследчыкам у розных кутках нашай рэспублікі i часткова запазычаныя ім у папярэднікаў, разгортвалі перада мной жывую, паэтычную карту роднай мовы, хвалявалі душу яе нелінючымі фарбамі, крынічным звонам яе несмяротнасці. Як i ўсюды, i ў гэтай сваёй працы ён хаваецца за народ, з натуральнай сціпласцю разумення справы. Але ў адным выпадку, дзе даецца апавяданне вясковай бабулі пра тое, як даўней маладую садзілі на пасад, ён, па няўвазе ці ад пашаны да дакладнасці, выдаў сябе. «Раскажу табе, голубе, усё...» — гаварыла бабуля. I я ўпэўнены, мне зусім жыва ўяўляецца, што так яна гаварыла іменна яму, чарняваму, ціхаму хлопцу з харошай усмешкай, прастата якога хавае ў сабе i былую суровую, некрыклівую мужнасць партызана-разведчыка, i па-народнаму шчырую, у сэнсе поўнай аддачы, працу выдатнага выкладчыка, i талент ды вопыт вучонага, набытак якога не сорамна пакласці ад імя Беларусі на міжнародны стол. Толькі таму, хто любіць свой народ, народ раскрывав свае векавыя скарбніцы.
Чарнявы, сціплы «хлопец» пасівеў. Гады ідуць, ад ран старых здароўем надта не пахвалішся, а праца патрабуе модных нерваў. Аднак за многія ўжо нашыя гады я амаль не бачыў, каб ён быў неўраўнаважаны. Хоць ёсць i тут, як i ва ўсім у жыцці, сваё «амаль». Культурнага выкладчыка, спакойнага сямейніка, прыязнага таварыша я бачыў раз ці два ўсе-такі злосным, аднойчы нават ледзь не раз'юшаным... Як рыбака, якому груба перашкодзілі...
Ісці пад ліўнем за пяць кіламетраў, уверх па лясной незнаёмай рачулцы, у тое запаветнае месца, дзе, кажуць, стронга ёсць, перамагаць тую хітрую, асцярожную стронгу яшчэ ўсё пад ліўнем — гэта ўжо страсць. «Сэрца, браце, пяе, a пахваліцца няма каму! Што ажно восем штучак узяў! Бо той жа нехта мне тут зусім не патрэбен!..»
Калі ён сядзіць на сваім загадзя падкормленым, адмысловым гатку, засяродзіўшыся на справе з найвышэйшай адказнасцю,— я наогул лепш абыходжу яго здалёк, дый там яшчэ, у тым «здалёк», стараюся ісці на пальчыках. Не ўсе пра гэта ведаюць, каторыя дык нават любяць падысці да рыбака, папрастарэкаваць з прыязнасцю. A ўжо калі ўбачаць, што чалавек ды штосьці валачэ з вады — бягуць туды як на пажар з усім гукавым афармленнем. Тым, што беглі да Федзі, я не зайздросціў...
Тым больш цікава, нязвычна было бачыць яго самога ў якасці парушальніка рыбацкіх законаў.
Здарылася ў нас аднойчы такое. Над рэчкай Рытай, на поўдзень ад Брэста. Звечара мы ўтрох удачліва лавілі плотак i акунёў, варылі юшку, пасля вячэры доўга яшчэ сядзелі каля вогнішча, сяк-так паспалі i на досвітку выйшлі да рэчкі ў густой палескай імгле.
Яна здавалася мне казачнай. Можа, таму, што ўвечары да мяне, у маю найцішэйшую завоіну, казачна падплываў, злосна ўцякаў, пацвелены кончыкам вудзільна, i зноў з настойлівай наіўнасцю вяртаўся вуж.
Цяпер, уранні, вужа не было. У завоіне была тая самая, толькі ўжо ранішняя, цішыня, былі блазенская радасць надзеі на небывалую ўдачу, быў потым першы, пакуль што не вельмі багаты, побліск удачы — першая плотка. А потым у нашай імглістай, росна-церпкай, трошкі пранозлівай i вельмі чуткай цішыні раптам пачулася нечаканае:
— Эй!
Я азірнуўся, сходу здзіўлена зразумеўшы, што гэта голас ягоны, Янкоўскага. Ён быў бліжэй да мяне. Здзіўленне маё мільганула, як іскра, а потым яно распасцерлася ў ціхую радасць.
З густой імглы, празрыста падрумяненай усходам сонца, на мяне пазірала казуля.
На мілай мордачцы вельмі выразна відно было недаўменне. Выйшла з лесу, а тут...
Спыніся, мае першае ў жыцці, такое казачна прыгожае імгненне!..
Нейкі момант, можа, нават адносна вельмі доўгі, яна глядзела на мяне, бліжэйшага, маўклівага ды непарушнага, перажываючы i мой выгляд, i голас майго, менш бачнага ў імгле, суседа, не ведала, што ёй рабіць — ісці да вадапою ці вярнуцца...
Вярнулася.
Але ў маёй удзячнай памяці стаіць, глядзіць... Адзін на двух незвычайны ўспамін.
Не столькі па класічным запавеце, колькі па патрэбе душы, наведалі мы з Федзем узаемна нашы родныя мясціны. Мае ён, зрэшты, ведаў трохі i да знаёмства ca мною. А Глушчыну яго мне давялося ўпершыню наведаць разам з ім.
Пішу гэта i ўспамінаецца тая яго наіўна мудрая, ужо i шматвопытная, але ж i маладая радасць ды трывога, схаваная ў падтэксце гутарак i паводзін:
«Хаця ж ці спадабалася табе мая хата, мой брат, нашы людзі, наш лес, наша поле i неба?..»
Добра так. А яшчэ калі чысты, здаровы смех, калі шчырае слова пра штосьці новае ў радаснай i хвалюючай безлічы спраў, якія мы збіраемся зрабіць,— тады, вядома, яшчэ лепш. I па ўзлеску ісці, i сядзець над ракою, i ў роднай сябравай хаце.
* * *
Над быстрай Шчарай, у пакойчыку з акном на сосны, пясок ды мох пад імі, чытаю прозу Гётэ. Перад сном. Усё, што за маім асветленым пакоем, уяўляючы.
Прыехаў сюды пазаўчора, a ў вачах яшчэ ўсё маладзенькія рабінкі ў сонцы, абапал бруку наваградскага гасцінца, на зеляніне прысадаў, каля жоўтага ды зялёнага поля...
Чаго ты прыстаў да ix, што ты ўбачыў тут за апору, за грунт для жыцця, для сэнсу яго, для вечнасці?
I сапраўды — для жыцця, для радасці яго, няспыннай радасці вечнага абнаўлення, вечнай надзеі на лепшае заўтра, вечнай упэўненасці, што яно прыйдзе. Сапраўднае чалавечае заўтра.
* * *
Калі я чытаю добрую кнігу, не папракайце мяне ў гультайстве. Не хочаце прызнаць, што я працую, дык думайце, што я малюся — Слову.