Нядаўна я — першы i, хутчэй за ўсё, адзіны раз у жыцці — быў на радзіме Івана Сяргеевіча. Хадзіў па дарожках старога, залаталістага парку, стараўся пазбягаць людзей, быць толькі з ім, у тым ціхім, таямнічым свеце, які жывіў калісьці яго геній. Не ведаю, ці вінавата сіла першых дзіцячых уражанняў, ці вінавата маё працоўнае, чарнахлебнае паходжанне, аднак мне i там, пад спрадвечнымі дрэвамі Спаскага, раней за ўсё i больш за ўсё ўспаміналіся «Запіскі паляўнічага» — ярка разнастайнае, шматпакутнае, любімае насельніцтва, зямля i неба, дні i ночы гэтай несмяротнай кнігі. I — з іншай кнігі — вобраз рабацягі-маці ў яе найвялікшым горы, але ўсё ж такі... Так, так — капуста ўсё ж такі пасолена!..
Каб убачыць гэта на ўсю глыбіню i паказаць на стагоддзі, патрэбны былі дзве рэчы — вялікае чалавечае сэрца i вялікая агульналюдская культура. Яны шчасліва спалучыліся ў яшчэ адным сыне Расіі. Не толькі для яе — для ўсіх, ва ўсім свеце, куды ўжо прыйшло i куды яшчэ прыйдзе непаўторна па-руску цудоўнае слова Тургенева.
* * *
У Спаскім-Лутавінаве.
Блукаў па парку, выходзіў у поле. Пад пошум залатой лістоты ўгары, пад шамаценне яе пад нагамі, гледзячы ў загадкавы гушчар, а пасля на прасторы парэзаных ярамі ды падвяселеных перелескамі палёў, думалася — як быццам сумна, нават трохі абыякава:
Што ж, зямля — i тут як зямля. Апяяць яе толькі трэба як след. Урабіць словам.
Ён гэта i зрабіў.
Таму вось мы i ходзім, i любуемся.
* * *
З выступлення француза на тургенеўскім вечары:
«Слава яго нікому не перашкаджала».
Там жа, у Вялікім тэатры, занатаваў гэта з прыпіскай: «Так трэба жыць».
Не пра славу, вядома,— пра сціпласць.
* * *
...Званы над каўнаскай плошчай, што вельмі па-свойму вызвоньваюць украінскі «Рушнічок» i неапалітанскую «Санта Лючыя». Першы снег пад нагамі, першыя сняжынкі ў ціхім паветры лістападаўскага поўдня. I ад гэтага звону, i ад белай пяшчотнасці на нас сышла ледзь не дзіцячая радасць жыцця, спалучаная з вопытам, болем i сумам перажытага за многія гады. Так мы стаялі — некалькі беларусаў, літоўцаў, рускіх, украінцаў, латышоў — каля магілы Саламеі Нерыс. Зняўшы шапкі, пад гукамі зачараваных званоў, у нячутнасці малапрыкметных, гулліва-павольных сняжынак.
Сонечны гоман балтыйскай хвалі. Пуховыя дзюны Ніды. Вольны разгон сучасных магістралей. Велічнае маўчанне красамоўнай гісторыі — Тракайскі замак над азёрамі. Заводы, электрастанцыі, новыя дамы, якім не брыдка побач з гмахамі мінулага. Шырокі, быстры брод лясное Дубісы, на беразе якое — вядро з дробным уловам, а далей — чысты, ціхі хутарок, дзе мы начавалі, дзе нас, людзей падарожных, прыгрэлі невымушанай прыязнасцю.
Спакойна паўнаводная, сонечна мудрая плынь народнай эпапеі Данелайціса, што так натуральна, па-сваяцку нагадвае нашу «Новую зямлю».
Жалобная Маці Пірчупіса, смутак якое так горка, глыбока пераклікаецца з болем Бацькі, на руках якога забіты фашыстамі сын,— пераклікаецца з нашай Хатынню, сімвалам пакут i мужнасці народа-партызана.
Светлыя вочы вясковай работніцы, літоўскай дзяўчыны, у нацыянальным уборы якое так многа ад жыццядайнай зеляніны родных палеткаў, a ў песні пра рамунйле-рамоначкі так многа i нашай спрадвечнай, непераможнай сардэчнасці.
Песня Чурлёніса, песня жыццю, цудоўна заключаная ў цесныя рамкі яго жывапісных шэдэўраў. Звонкія пералівы казачна яскравых вітражоў. Слова паэтаў i празаікаў, вобразы кіно — сведчанне зайздроснай велічы душы народа, толькі колькасна невялікага. Шчырасць друга, з якім пры сустрэчы можна пагаварыць пра ўсё. Звычайная ветлівасць — у магазіне, на вуліцы, у шавецкай майстэрні — штодзённая празаічная ветлівасць, што памагае ўваходзіць у светлы настрой...
— Ну, што ты пішаш? — спытаўся ў мяне пры сустрэчы сябар, калісьці мужны партызан, цяпер выдатны лінгвіст i рыбак з паэтычнай душой.
— Сёння павінен напісаць для літоўскай газеты. Слова прызнання, ці як тут сказаць...
— Я напісаў бы, браце, так. Колькі чаго перажыта разам за столькі стагоддзяў! Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось жа няма ў нашай народнай творчасці — i ў беларускай, i ў літоўскай — ні ў песнях, ні ў казках, ні ў прыказках ані славечка злоснай кплівасці адзін з аднаго, ані якой-небудзь нянавісці, варажнечы. Здорава?
А што ты думаў — i здорава.
Будзь жа благаславёнай, Літва!
* * *
Справа не ў тым, што я пабываў ужо ў Канадзе або ў Індыі, у Карэліі ці на Далёкім Усходзе. Вось я быў, вось я бачыў... Справа ў тым, каб усюды знаходзіць тое, пра што неабходна сказаць. Што шчасце наша, наша мара i мэта — у разумным яднанні, як бы ні доўгім, як бы ні цяжкім быў шлях да гэтага.
* * *
Учора, пасля нялёгкага, прыкрага для службовай тузаніны, позна ўвечары мне вельмі захацелася слова Паустоўскага... «Залатой ружы» не знайшоў, узяў на начное чытанне «Блізкія i далёкія».
«Найцяжэйшае ў смерці для тых, хто застаўся жыць далей, заключаецца ў тым, што яны не паспелі сказаць таму, хто памёр, тое галоўнае, што адчувалі i думалі пра яго. Тыя, хто любіць, як заўсёды спазніліся. Незразумелая сарамлівасць сціскала ім губы. I цяпер ён, вядома, ніколі не даведаецца, якой бескарыслівай была ix любоў».
Так гаварыў ён пра смерць, пра пачуцці іншых...
Два тыдні таму назад мы з дачкою дабраліся з нашай лясной надрэчнай глухамані ў раённы цэнтр. I толькі там, у рэстаране, чакаючы абеду, я — страшнае «між іншым»! — заўважыў у старой, пазаўчарашняй «Правде» некралог. Захацелася крыкнуць ад болю. Аднак толькі сказаў пра гэты боль дачцэ. Бо i яна ўжо любіць яго па-даросламу. Хацелася напісаць яго блізкім. Не напісаў. Бо я нікога з ix не ведаю.
На з'ездаўскім прыёме ў Крамлі, вясной пяцьдзесят дзевятага, нашы сталы стаялі побач. Але я не асмеліўся падысці пазнаёміцца, хоць год перад гэтым меў ад яго пісьмо. У адказ на мае. Нават не адразу паверыў аднаму з таварышаў, што Канстанцін Георгіевіч аднойчы ўспамінаў мяне ў Ялце... Я віншаваў яго тэлеграмаю з сямідзесяцігоддзем, потым паслаў кнігу. I горка было, што ён не адказаў i не прыслаў свае. Трохі пазней я даведаўся, што ён цяжка хворы, зразумеў, вядома, што яму не да таго, але... горка было ўсё роўна.
Бо я люблю яго. Адзін? Як многія. Як кожны з многіх — па-свойму.
У безлічы такіх Любовей — яго сапраўдная слава, яго вялікае значэнне для жыцця многіх з нас, для святла i цяпла ў многіх душах.
Дарма, што ім часамі бывалі нездаволены. Сёй-той. Скажам, адзін знаёмы член камітэта па прэніях, які — прыватным чынам, але як быццам не па-прыватнаму — крычаў аднойчы да хрыпаты, што «гэты абываталь» прэміі не варты...
Прыклад Паустоўскага патрэбен многім. I я прымаю яго. Зноў i зноў. Цяпер — каб супакоіцца i належным чынам рабіць тое, што трэба.
* * *
Уранні, устаўшы з-за пісьмовага стала, чамусьці раптам успомніў, што «Матушка, голубушка, солнышко мое» — любімая песня Пушкіна. Ад гэтага яна — яшчэ бліжэйшая i прыгажэйшая. Да народнага цуду падключаецца ўвесь цудоўны пушкінскі свет — любоў загараецца ад любві, святло зліваецца ca святлом.
* * *
Увосені пяцьдзесят сёмага года, у Кракаве, на сустрэчы з пісьменнікамі i журналістамі, у мяне спыталіся, як у нас, у Савецкім Саюзе, адносяцца да рамана Сянкевіча «Агнём i мечам», Я адказаў, што прыблізна таксама, як у Польшчы да «Тараса Бульбы».
Неўзабаве пасля гэтага давялося ўбачыць двухтомнае выданне выбраных твораў Гогаля на польскай мове, з агаворкай у прадмове: «Тарас Бульба» не ўключаны сюды па зразумелай прычыне...»
Цяпер вось чытаю пра зайздросную, павучальную працу Мікалая Васільевіча над мовай сваіх твораў, у прыватнасці над мовай «Бульбы», i неяк прыкра i шкада, што гэтая аповесць, як i Сянкевічаў раман напісаныя не для ўсіх людзей, як іншыя рэчы гэтых вялікіх аўтараў.
* * *
Ёсць дылетанцтва ведання, няма дылетанцтва любві да чужое літаратуры. Хоць першае i абумоўлівае другое.
* * *
Стары канчае свой сёмы дзесятак. Не які-небудзь цяжкі, нямоглы, занудлівы дзед, а нярослы, рухавы, вясёлы i па-народнаму мудры дзядок. Толькі нядаўна ён адпусціў сабе доўгія валасы i бараду, жаўтлява-сівыя, настолькі ўжо «благочестивые», што да ix зусім-такі пацешна не пасуе старая шырпатрэбаўская кепачка з маленькім казырком. Зрэшты, кепачка сваё робіць: пад ёю вельмі надзейна схаваны німб яго крыху сектанц. кага высакародства, саліднасці, i застаецца чалавек, які многа шукаў, не раз памыляўся, многа
чытаў самых сур'ёзных кніг, многае ўмеў рабіць залатымі рукамі, зрабіў людзям нямала дабра — i «во спасение души», i проста па дабраце яе, гэтай душы, яшчэ ўсё неспакойнай i нястомнай.
I мне ён дапамог за трыццаць год, можна сказаць, нямала. Скажам, цяпер — сваім адчуваннем вясёлага, вострага слова. Таго, што з самых народных глыбіняў, ад той гаючай свежасці, якая пахне i свежай раллёй, i разварушаным гноем, i бела-ружовай пяшчотнасцю яблыневага цвету, i вострым палыном узмежкаў.
Неяк ён зноў заходзіў да мяне i зноў пакінуў на ўспамін, на добры смех ды падмацунак ёмкае, смачнае слова.
— Уставай — коні ў аўсе! Так мы калісьці смехам будзілі адзін аднаго на начлезе. Чым не заклік да працы, да пільнасці? — А крыху пазней, развітваючыся: — Вудзь, Іване, здароў. Шукай, працуй, а коней у авёс — не трэба.
Пошукі ісціны, што хвалявалі яго ад ранняй, вельмі далёкай ужо маладосці, заўсёды праходзілі недзе паміж Талстым i Леніным. У 1919-м трыццацігадовы чыгуначны тэхнік, вегетарыянец i абстынент, ён быў у родным гарадку членам рэўкома. Загадваў зямельным аддзелам. Чатыры папы на чале з благачынным,— прыход быў багаты,— у жніво звярнуліся ў рэўком з прашэннем выдзеліць панскага жыта i ім. Загземаддзела выдзеліў ім на чатыры сям'і дзве дзесяціны, налажыўшы на прашэнне такую рэзалюцыю:
«Згодна са словамі апостала Паўла «Не работающий да не ест» — жыта прыбраць самім».
Днямі я выпадкова сустрэў яго на аўтобусным вакзале: дзед сабраўся ў родны гарадок, агледзець бацькоўскія магілы. З кашолкай у руцэ, накрыты несмяротнай кепачкай, з усмешкай, што не прапала i ў свяшчэннай барадзе. Пастаялі мы, чакаючы яго аўтобуса, пагаварылі. Да стаянкі адзін за адным падыходзілі аўтобуоы: набярэ пасажыраў — пайшоў, праз нейкі час падыходзіць наступны. I ўсё не наш. То Клецк, то Наваградак, то Нясвіж... Хоць вонкава i непрыкметна, а хвалюемся, i ён, i я. Бо ўжо i сутуняецца. Яшчэ адзін аўтобус!.. А, каб цябе — зноў не наш: івянецкі!..
Дзядок засмяяўся. Без найменшай сувязі з вельмі сур'ёзнаю тэмай нашай размовы.
— Калі-та на ўскраіне гэтага самага Івянца,— пачаў ён,— стаяў святы на горачцы. Фігура з дрэва, унізе насаджаная на шпень. Гэта яшчэ да той, да царскай вайны. Студэнты... Можа i з Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі? Маладыя людзі заўсёды былі вясёлыя. I думалі некаторыя. Словам, узялі яны ноччу ды пакруцілі таго святога на шпяні, адвярнулі яго ад горада i напісалі на гэтай самай: «С... я на ваш Івянец! Пайду ў Валожын». Ха-ха-ха!..
Дзед канчае свой семы дзесятак. Добра i ў старасці быць маладым!
* * *
Марцін памёр, а я, пачуўшы пра гэта ад другога свайго земляка, засмяяўся.
Брыдка? Ды што ты зробіш, калі я адразу ж успомніў той непаўторны, можа, спрадвеку адзін такі на цэлым свеце помнік, які ён, Марцін Ківеня, пакінуў па сабе ў адной з нашых наваградскіх вёсак.
Колькі жылі — сварыліся з братам... Дзеці павырасталі, пайшлі людзьмі ў шырокі ды далёкі свет, унукі пачалі на лета прыязджаць, a Марцін з малодшым братам Яўхімам, дзяды нямоглыя, але жывучыя, дзеркачаватыя, яшчэ ўсё то не віталіся, то брыдзілі-гадзілі самі сябе i радню. Даўно зрабілі па хаце, а бацькаву, старэнькую, ніяк не маглі падзяліць. Яўхім пачаў ужо тым часам трохі лагаднець, здавацца на нейкую памяркоўнасць, але Марцін не здаваўся. I вось нарэшце яны прыйшлі да мудрага вырашэння свае бясконца складанай справы,— распілавалі тую хаціну... наўздоўж. Саламонам быў тут Марцін. Яўхім згадзіўся ўжо i на гэта. Ён забраў сваю долю на дровы. A Марцінава доля стаіць. З адным акном ад вуліцы, з палавінай шчыта, забітая аполкамі з аднаго боку, з глухой сцяною з другога.
Ніхто ў ёй даўно ўжо не жыў i цяпер не жыве.
A стаіць яшчэ недзе — упарты помнік дурнаты.
* * *
Чорны пудзель, які сумуе на падаконніку, не толькі каштуе чатыры тысячы злотых,— ён яшчэ мае i багатую радаслоўную.
Нейкія былыя графы ці князі,— «пані дому» не ўспомніла ix прозвішча,— ці проста былыя радавітыя магнаты, якія цяпер займаюцца гадоўляй пародзістых сабак, прадаючы маім, знаёмым гэтага чорнага цюцьку, прыязна пацікавіліся, ці пан пакупнік — з радавітых.
Што ж ён мог ім адказаць, наш паднёманскі целяпень Мікола Нупрык, мой колішні сябар па польскім войску i нямецкім палоне, цяпер — сяк-так апалячаны варшаўскі рабацяга? Жонка яго — былая шляхцянка ў сучасным мяшчанстве, а ён, Мікола, хоць i перахрышчаны ёю на католіка, падпёрты яшчэ адным імем, здаецца, Збігнеў ці Зыгмунт, ён — як i ўсе мы — далей свайго бацькі i трохі дзеда нічога не памятае.
I вось былыя князі ці магнаты дапамаглі яму ў мудрагелістых справах генеалогіі. На наступнай, пасля пакупкі чорнага пудзеля, сустрэчы, яны сказалі Міколавай «пані дому», бо толькі з ёю адной сустрэліся, адкуль паходзіць слова «нупрэй», што стала прозвішчам яго, а потым i яе. Аказваецца, не проста ад Анупрэя, не проста ён з Беларусі, а, проша пані, са Жмудзі... Усё-такі нейкі пах ды прысмак вялікай гісторыі!..
A ці не лішне гэта прыемна,— паддаўшыся модзе, дый наогул паддаўшыся, вадзіць на праходку сабаку, што больш за самога цябе радавіты?..
* * *
Рамантык (крыху захмялелы):
— Ён, брат, як заспявае — шыбы звіняць!
Рэаліст (цверазейшы):
— Вядома, браток, як дрэнна закітаваныя, дык i будуць звінець.
* * *
Трохі начытаны, недавучаны дзядзька, філосаф i сектант, але сумленны чалавек. Я хачу яго паважаць, не хачу, каб ён падумаў, чаго добрага, што я гляджу на яго зверху. А ён, пасля доўгай гутаркі, дзе я больш слухаў, хутчэй з ветлівасці, чым з цікавасці, гаворыць з хітранькай усмешкай перавагі:
— У вас, у вашай суяце, няма калі нават падумаць. А я сабе ў дзярэўні многа мыслю. Многа, спакойна мыслю...
Нібы алей цісну — саматужная вытворчасць думкі. Часамі толькі з меншай карысцю. Як самамэта.
* * *
Дзве бабулькі сустрэліся, добра такі пагаварылі, стоячы на дарозе, а потым адна схамянулася:
— Я ж табе, мілая, здаецца здрастуй не сказала! Ну, то здрастуй.
* * *
Канцылярская пстрычка (зранку нервовая).
— Не дурыце вы мне, бабка, галавы! Я вам не машына!
Бабка (нібы не маючы права нервавацца):
— Была б ты, мая дзевачка, машынай, дык хоць не лаялася б так.
* * *
Увосені шэсцьдзесят другога года, у залатым, утульным лесе, у пажаданай адзіноце я чытаў бунінскі «Храм сонца», прымаў яго слова, як ліпавы мёд, маленькімі глыткамі, па некалькі старонак у дзень, пасля працы, шчасліва адчуваючы, што гэтае чытанне — не толькі разумны адпачынак, але i работа, i вучоба, i жыццё ва ўсёй яго паўнаце.