* * *
Прыемна чытаць тут Карнея Чукоўскага,— яго ўспаміны, тым больш пра Пастарнака,— іменна тут, у падмаскоўным лесе, на ix апошняй радзіме, паблізу ад ix драўлянага жылля i сціплых магіл.
Над гэтай кнігай я як быццам злавіў-такі нарэшце сваю даўнюю думку, тое, што адчувалася ў розны час у родных мясцінах іншых пісьменнікаў — вялікіх.
Хто ў сваёй Яснай Паляне, хто ў Наваградку, хто ў Веймары, хто ў Каневе, хто ў Наднямонні ці ў Ялце... Вось я наведаў ix, тыя мясціны, а далей — ужо нічога няма, туга па далёкай, узнёслай легендзе аціхла, у пошуках найбольшай паўнаты ix вобраза трэба вяртацца ў іхнія кнігі.
Мы ўжо туды вярталіся неаднойчы i будзем вяртацца, як з вялікага падарожжа ў родны дом, з яшчэ большай, з самай грунтоўнай упэўненасцю, што радней, чым ён,— i сапраўды няма нічога.
* * *
Добрыя кнігі добра чытаць яшчэ i таму, што тады свежа i плённа думаецца пра сваё.
Над старонкамі Кента («Гэта я, госпадзі») уяўленне мае жыве Амерыкай. I разам з тым я думаю не толькі пра Кентаву маці, але i пра сваю, не толькі пра яго зямлю, але i пра сваё Загора, краіну майго маленства i юнацтва, бачу роднае — нібы адтуль, з другога паўшар'я, не проста вельмі здалёк, а нават нібы з касмічнай адлегласці, упісваючы тую прозу жыцця ў сусвет, у вечнасць...
«Утопия»? Хутчэй паэзія. Ужо тым часам у межах магчымасцей тэхнікі, на грунце рэальнага мышлення.
* * *
Аўтар «дакументальнай аповесці» піша ў прадмоўцы да яе часопіснай публікацыі:
«У гэтым творы няма нічога прыдуманага».
Як апраўданне.
Бедная «Вайна i мір»!..
* * *
«...Чалавек, які атрымаў нямецкую адукацыю, ён пісаў свае творы на мове, якая ў той час магла толькі абмежаваць ix уплыў».
Такое гаварыў пра Данелайціса Іяганас Баброўскі.
Так, трэба, трэба было верыць у тое, што робіш, верыць нават i тады, дзвесце гадоў да сённяшняга росквіту літоўскай літаратуры, да выхаду яе на міжнародную арэну!..
* * *
Пісаць пра якога-небудзь Хора ці Каліныча проста з натуры калісьці можна было зусім свабодна, ведаючы, што яны, цёмныя i бяспраўныя, не прачытаюць, не будуць крыўдзіцца, тым болыц — пратэставаць.
Я браў з натуры нямала i нямала прыкрасцей меў ад сваіх прататыпаў — дзесяць, пятнаццаць год таму назад. Цяпер тайнае робіцца яўным яшчэ хутчэй, амаль адразу са стала: усюды радыё, тэлевізары, прэса. I трэба лічыцца з гэтым, пішучы з натуры,— i маскіраваць гэтую натуру, жывых людзей, i разам з тым не прыніжаць галоўнае дзеля часовых умоўнасцей.
Гэта нялёгка, але нічога не зробіш: праўда заўсёды была i будзе самым сучасным i неабходным.
* * *
Раманісту лягчэй, здаецца, схаваць сваё «я», чым апавядальніку. У другім выпадку на «я», на асобе аўтара, на яго духоўнай сутнасці i трымаецца твор.
Гэта — калі параўноўваць «чыстую белетрыстыку» i «лірычную прозу».
* * *
«Унять старую вецьму!» — сказал Пугачев. Тут молодой казак ударил ее саблей по голове, и она, обливаясь кровью, упала на ступеньки крыльца».
У чым таямніцы, у чым законы майстэрства? Чаму казак малады?
Адно бясспрэчна: калі б яе, старую жанчыну, ударыў не малады — было б значна слабей. Можа, i не запомнілася б так — з маленства. Бо i цытую па памяці.
* * *
Дваццаць гадоў таму назад я рэдагаваў беларускае выданне ўспамінаў Кажадуба. Усё, здаецца, забыўся, толькі адно памятаю — як ён, вяртаючыся з баявога вылету, у імгле ледзь не ўрэзаўся ў ферму чыгуначнага моста, як ірвануў крута ўгару i крыкнуў — афіцэр, герой — міжволі па-дзіцячы i на роднай украінскай:
«Ма-мо!..»
* * *
Двойчы праходзіў каля адной старэнькай хаціны. У агародчыку перад хатай стаяла бабуля, таксама спрадвечная. Стаяла, калі я ішоў па вёсцы ў адзін канец, стаяла, калі вяртаўся. А вёска доўгая. I я не вельмі спяшаўся.
Побач з бабуляй, каля не вельмі ўжо відушчага акна,— сакавіта-зялёны куст. Можа, я не пазнаў бы за нейкіх пяць крокаў, а то i не пацікавіўся б, што за куст, але на ім цвіла ружа. Толькі адна.
I вось яна мне помніцца.
Нават нагадала васняцоўскі «Скіт» — лясную цемру i светлую кропку агеньчыка, які гаворыць так многа.
Пра скупасць мазка.
* * *
Пасля адлігі — мароз i вецер. Снег прыкарэў на ялінах i соснах, i вецер яго не абтрэсвае.
I неяк дзіўна, ледзь не да лёгкай сцішнаты, што яліны i сосны бездапаможна гайдаюцца. Такія моцныя, непарушныя, калі ціха.
* * *
Рыжскае ўзмор'е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны i маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...
Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у роздумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.
Каторы дзень прыходзіць, вяртаецца думка пра ix асабістыя светы, якія за адзін раз непрыблізна ўбачыць не зможа нават багатае, яркае, грунтоўна падмацаванае веданнем уяўленне.
А гэта ж так цікава — гэты сціск нябачных промняў ix дарог i сцежак у адно месца, сюды, у нашы жоўтыя белавокныя домікі, у вялікую светлую сталовую, дзе мы тройчы ў дзень сустракаемся ў поўным складзе.
А потым будзе разбег ад цэнтра, як выбліск промняў ад сонца, раз'езд ва ўсе канцы ix «зялёнай зямлі»,— у свае хаты, за свае сталы, на свае падушкі...
Як гэта цікава, i як няясна я пра гэта гавару!..
* * *
Пражыў паўстагоддзя i не ведаў, што Зэльва — ад літоўскага жальёі — зялёная. Даведаўся i нібы здзіўлены, нібы рады...
Заўсёды штосьці будзе адкрывацца, будуць здзіўленні i радасці.
Абы яны былі!
* * *
Часта, прыбіраючы ў сваім пакоі пасля падлетка-сына, успамінаю Коласа:
...Шпурнуўшы лапці i анучы
Сярод двара ў пясок сыпучы.
Ix маці зараз падабрала,
Нічога сыну не сказала.
Пайшла ў крыніцу i памыла,
На прызбе сохнуць палажыла.
Апошнія два радкі — па школьнай памяці, у зборы твораў яны гучаць інакш.
A ўсё цытую з-за падкрэсленых радкоў: як гэта проста i, перажыўшы самому, як дакладна!
* * *
«Галава пустая, як новы цэбар».
Чужое гэта? Народнае? Каб такое яна, вясковая настаўніца, прыдумала сама,— аднаго гэтага, на ўсе сто з гакам старонак рукапіснай слабізны, хапіла б, каб паверыць у яе здольнасці.
* * *
У непісьменнікаў, калі ім часамі даводзіцца напісаць што-небудзь, вырываюцца цудоўныя, вялікай мастацкай сілы дэталі, падказаныя жыццём.
Чатырнаццацігадовая дзяўчынка нясе на могілкі маленькага брата. Грамадзянская вайна, бацьку застрэлілі белыя, маці недзе ў камандзіроўцы.
«Я загарнула яго ў прасціну i панесла на могілкі. Дзень быў спякотны, але мяке ўсю калацілі дрыжыкі ад холаду гэтага маленькага мёртвага цельца».
Так успамінае праз сорак гадоў, колішняя дзяўчынка, выступаючы ў газеце. А тое, што ёй проста помніцца, падкрэсліў я.
* * *
На вялікай лясной паляне варушыцца ад нізавога ветрыку мятлічка, грэюцца ў сонцы пабрыджаныя нейкай траўкай плешаны, густа лезуць з зямлі маленькія сасоначкі. Самасейкі.
Далей ідзе шорстка-зялёная сцяна сасновага падлеску, а над ім — заўсёды непаўторна прыгожая разгалістая сасна. Адна ў сваёй медна-зялёнай, нібыта бясформеннай на свабодзе, нястромкай красе.
Сасна — на фоне вечнага, чыетага блакіту i хвалююча беласнежных аблокаў. Яны мяняюць свае формы i плывуць да сцішнаты захаплення бязгучна, пяшчотна i велічна. Нічые i агульныя. Колькі я бачыў ix зверху, над колькімі землямі i морамі!..
Каля танцавальнай пляцоўкі калгаснага дома адпачынку на сівых лавах сядзяць сапрана, альты, тэнары i басы — дзяўчаты, маладзіцы, дзецюкі i мужчыны мясцовага самадзейнага хору. Прыехалі грузавіком на рэпетыцыю. Цікава было б апісаць ix кожнага, з іхнім руплівым i энергічным кіраўніком. Ды я хачу не пра гэта.
Я — пра тое, што зноў вось ажыло ў душы, тузанула яе тым пачуццём, якое я так даўно i так пакутліва-шчасліва намагаюся злавіць i перадаць...
Група сапрана — некалькі дзяўчат, i школьнід яшчэ i ўжо работніц на полі, на фермах — нібы махнула белым крылом — пяшчотнай купальскаю песняй:
Ой, рана на Ивана...
Наша, наша яна — як рыжая мятліца, як звычайна-цудоўная сасна. Яе мы, пяшчотную песню, пры дапамозе празаічнай тэхнікі кінем туды, у блакіт, пад аблокі, адкуль наша слова i наша сэрца зловяць усюды, на ўсёй зямлі.
* * *
Гэта ў мяне даўняе, сялянскае — есці сухі, як гаворыцца хлеб не проста са смакам, але i з душэўнай радасцю, з паэтычным, амаль дзіцячым бачаннем i поля, i жыта, i сонца.
Наша цудоўнае лета. Багатае жыта, у якім заўсёды хочацца паляжаць. Трава — у густой, раскошнай квецені купалля, рамонкаў, вогнікаў — небывала добрая, ледзь не да пояса. Лён дацвітае сваім блакітна-дробненькім цветам, які каля дарогі шчодра асыпаўся на пясок.
Рэдка бываю апошнім часам у родных мясцінах, i таму, здаецца, магу ў нейкай меры свежым вокам глядзець на ix простую i вельмі не простую красу.
А «свежае вока», па-журналісцку кажучы, вельмі патрэбна. I ў творчасці,— каб азірацца на зробленае як мага больш аб'ектыўна, i ў сузіранні красы прыроды,— каб бачыць, знаходзіць у ёй кожны раз новае.
* * *
Калі я апісваю прыроду — гэта не капіраванне яе, а радасць, што жыву, што бачу.
Успомніў гэта, чытаючы добрую аповесць В. Распуціна «Последний срок», тое месца, дзе бабуля ачуняла ад смяротнага забыцця i села на ложку. Радая, што дзень — пагодлівы, вераснёўскі — пачаўся.
Успомніў я i свой даўні, адразу ж пасляваенны запіс пра восеньскія засеўкі, успомніў іншыя замалёўкі прыроды i падумаў радасна, што за ix мне брыдка не было ніколі.
* * *
З аднаго выступлення:
«Вялікую цікавасць уяўлялі творы беларускіх кампазітараў у кантатным жанры: «Над ракой Арэсай» i «Сказ пра мядзведзіху». Апошняя рэч не страціла мастацкай вартасці i да нашых дзён».
Ці мела мастацкую вартасць рэч першая — не гаворыцца. Лаві гэта паміж радкоў. I не думай, калі ласка, што сапраўдныя мастацкія вартасці застаюцца — дый маюцца — толькі тады, калі яны ёсць...
* * *
Дубовыя бочкі — звонкія, літыя — моцна стаяць на зямлі. Кошыкі зялёныя, лазовыя, i белыя, з карэння. Рашоты напамінаюць духмянасць свежай мукі, ражкі — гарачы, масляны пах аладак. Вазы, скрынкі, мяхі, у якіх парасяты. Несціханы, няўмольны парасячы віск. Неабходны смурод. Грузавыя машыны стаяць асобна, легкавыя i матацыклы — таксама. Сельпоўскія грузавікі з каляровай стракатасцю шырпатрэба — ад газавай хусцінкі да чорных, непераможных ботаў. Вязкі i «ніткі» сухіх грыбоў. Колькі працы i радасці, красы роднай прыроды ў гэтым моцным, здаровым, хвалюючым водары! Сала аполкамі. Буйныя светла-карычневыя яйкі. Жоўценькае масла.
— Яно ў вас смачнае?
— Не-а.
— Я на нюх пазнаю.
— А я дык яго ні на нюх ні на слух не ведаю. От, ем сабе, колькі жыву, ад аднае каровы.
Хітрая, спраўная, стрымана вясёлая жанчына. Амаль маладзіца, a ўжо чырвоныя боцікі хоча купіць не сабе, а дачцэ.
Яблыкі, грушы, слівы!.. Кладучы на вагу, цётка (другая ўжо, старэйшая) не вельмі каб спрытна стараецца выбіраць драбнейшыя. Дый важыць па-аптэчнаму. A ў дзядзькі — менш дамавітага, больш бывалага — больш паэтычных адносін да жыцця.
— Я што — за яблыка ці за грушу буду дрыжаць? На табе, браце, i перавес.
Ясны i цёплы верасень. Дзень, што пачаўся туманам, а потым,— калі нам з дарогі, з дубовага гаю адкрыўся горад з чырванадахім касцёлам i бура-цагляным агрызкам руінаў на замчышчы,— стаў неяк раптам сонечны. Ажно стары, маўклівы шафёр не вытрываў:
— Навагрудак у аб'яціях сонца!..
Апоўдні, калі мы вярталіся ў Мінск, туманец яшчэ слаўся, поўз над свежай раллёю, каля маладога, густога ельнічку прыдарожнай ахоўнай паласы. Радасны сум асенняга, небезнадзейнага завядання, пра які яшчэ трэба бясконца пісаць.
Любуючыся красой палёў, думаў пра нейкага дзядзьку з вунь таго хутара ці з гэтай во вёскі: як жа ён успрымае ўсё гэтае хараство? Проста жыве ў ім, у спакоі шчаслівага спажыўца? Як птушка?
А хто ж тады песні складаў народныя?
А мы адкуль узяліся — тыя, што пішам?..
* * *
I сапраўды, гэта ж вельмі цікава — які Багрым быў аўтарам выдатных вершаў, што сталі народнымі песнямі. Скажам, «А ў полі вярба» або «Ой, я п'яна, я п'яна»... Вельмі цікава i вельмі крыўдна, што ні да нас, за выключэннем самых блізкіх таго аўтара, ні мы, ні пасля нас — ніхто не ведаў i не будзе ведаць.
Гэта — не адкрыццё, не сцверджанне вядомага, проста я адчуў гзтую загадку чамусьці небывала востра i хвалююча, як быццам на мяжы нейкага шчасліва-еумнага натхнення, нейкай патрэбнай задумы.
* * *
Гледзячы на партрэты тых, што жылі даўно.
Яны не толькі жылі, але ж i адчувалі сябе без нас зусім нармальна, i нават не здагадваліся, што мы, іменна такія, як мы ёсць, персанальна калісьці будзем.
* * *
Чуў калісьці: «Гадованае дзіця памерла». I тут пра беднасць, пра цяжкую беспрасветную працу. Страшная ёмкасць народнага слова.
* * *
У нашу вёску, яшчэ калі я быў малы, Тургенеў прыйшоў зусім выпадкова. У старой, добра такі патрапанай рускай хрэстаматыі, што нейкім цудам трапіла ў адну з суседскіх хат, я прачытаў яго «Щи» і, здаецца, трохі пазней — «Певцов».
З тых дзён я памятаю... з тых дзён мяне хвалюе вобраз старое маці, забітай горам i галечай. Я вырастаў у цяжкай сялянскай працы, сярод бяспраўных i прыгнечаных, якія ведалі цану пасоленай капусце, бачыў шмат старых маці, выпетраных працай i нягодамі. Адну з ix любіў i люблю, ужо даўно толькі па памяці. I тая, з высахлай рукой, з суровым воблікам — тургенеўская маці вось ужо больш за сорак гадоў стаіць перада мною як вобраз да сцішнаты прыгожы, абагулена народны.
З дзён маленства я памятаю i спеў Яшкі-Турка. Дзіўна — я i дагэтуль амаль не ведаю песню, якую ён спяваў, але ў душы маёй яна пяе — руская «удаль», шырыня, туга i шчымлівая радасць надзеі, ужо не толькі рускай... Помню, бачу даўно адлюстраваную ў хлапечым сэрцы белую чайку на марскім беразе, у промнях вячэрняй зары. Боль i мара. I гэта было мне вельмі знаёма. Было i застаецца.