— Ты павінен памятаць, што напісана «хто саблазніт едзінага ад мальгх сіл», дык яму, проста кажучы, лепш камень млынавы на шыю прывязаць ды ў бухту галавой…
Марта стаяла ў кухні за дзвярыма і прыслухоўвалася. I нарэшце яна не сцярпела. «Камень на шыю, майму Кастусю?..»
— Чаго ты прыстаў да яго як смала?! — затарахцела яна знячэўку, уваходзячы ў хату. — Добра, што сам ты жывы на неба паляціш, святы… А ён, калека, бедны чалавек. Мы дзень з алеем, а тыдзень — так галеем, а ты яму яшчэ камень на шыю, святы… За што? Я дзіця паслала, бо маё. Як захачу, так і будзе…
Яна была грозная, страшная са сваім чорным, растрэсеным чубам і вялікімі рэдкімі зубамі… Але адступаць было позна. I «брат Міша» паўстаў за «гасподняе слова».
— Неба і зямля прайдзёць, а слова маё не прай дзёць, сказаў наш госпад, — прароча падняў ён голас.
— Мы самі ведаем! — перапыніла яго Марта. — Няма чаго вочы вытрэшчваць. Табе за бацькавай спіной добра «спасацца», а пачакай толькі, хай свая вош укусіць. А тут — мой сын, мой і адказ. Нс баюся! А ты наробіш сваіх, тады і вучыць будзеш, — вось што!..
Ачуняўшы ад страху, Лапінка толькі шаптаў праз смех, які нельга было стрымаць:
— Каса… на камень… У аднаго — рай… У другое — дзеці… А мне, беднаму, як той сучцы ў карытцы… I там і тут… Прымак — прышый кабыле хвост…
I ён ад рогату схіліўся на машыну.
5
Павярнуўшы з гасцінца на палявую дарогу, Мікола, ужо нее памінаючы Грыба, пайшоў на поўнач.
Свет быў вялікі для яго, аднак і цесны, нібы клетка. Асуджаны дэфензівай на блуканне ў межах аднаго Навагрудскага ваяводства, ён меў права затрымлівацца ў адным месцы не больш чым на суткі. Кожны дзень трэба было адзначацца ў іншым пастарунку, ці ў гміне, ці ў солтыса. I — дзень за днём — далей і далей, ад мяжы да мяжы ваяводства, нібы ў вялікай клетцы. Прасцей за ўсё было б вырвацца з гэтай клеткі на ўсход, у Савецкі Саюз, але гэта было б недаравальным самавольствам, парушэннем партыйнай дысцыпліны. Не толькі дэфензіва, праз сваіх яўных і тайных работнікаў, ведала шлях ссыльнага, назірала за яго маршрутам. Другая сіла, якой служыў Мікола, — сіла камуністычнага падполля, моцнымі ніцямі звязаная з народам, — загадвала яму не кідацца ў паніку, а працягваць работу і ў гэтых умовах. Ад яўкі да яўкі ён ішоў з вёскі ў вёску, з мястэчка ў мястэчка, няўлоўна несучы сваю службу надзейнага, спрактыкаванага падпольшчыка. У гэтай працы родны свет не заўсёды здаваўся яму цесным, як клетка.
Учора Мікола сустракаўея з таварышамі ў вёсцы Рыпінічы, пяць кіламетраў не даходзячы да мястэчка Дварок. Сёння яўка — у лясным пасёлку Шышкі, дзе працуе дзяржаўная смалярня. А начаваць прый-дзецца ў Баброве, таксама на тым баку Нёмана. Там і адзначыцца ў солтыса.
Марозны снег пад нагамі парыпвае гучна, бадзёра. I сонца свеціць так, нібы на гэтым белым свеце ўсё спакойна, нават радасна. Рэдка сустрэнеш якую фурманку ці чалавека — дарога не вельмі язджалая. Града снегу, на якой пракладзены дзве каляіны палазоў,— брудная дзяга, кінутая на гэтым чыстым бліскучым прасторы.
Прайшоўшы добрых дзве гадзіны ад Дварка, Мікола сустрэўся з двума хлапчукамі. Дарогу, па якой ён ішоў узлескам, перасякала другая — ад вёсачкі за Нёманам, — у лес. Гэтай дарогай на скрыжаванне амаль адначасна з ім выйшлі тыя хлапчукі. Проста пайшлі б, толькі зірнуўшы на незнаёмага дзядзьку, але Мікола аклікнуў іх:
— Эй, дрывасекі, здаровы!
Косцік і Шурка — гэта былі яны — спыніліся. Большы быў падпяразаны пілой, як сапраўдны лясун. Меншы трымаў рукі глыбока ў кішэнях портачак і глядзеў на незнаёмага спалохана.
— Ну што, баіцёся мяне? — з усмешкай спытаўся Мікола.
Косцік глядзеў на яго адкрыта, не прадбачачы ніякай бяды.
— Чаго ж мы вас будзем баяцца? — адказаў ён пытаннем.
— А ён вось баіцца, — паказаў Мікола на меншага. Шурка глядзеў спадылба, аднак і ён сказаў:
— Не-а. Чаго ж мы вас будзем баяцца?
— Куды вы? Ну, ты, скажаш, ясна — у лес, дровы красці. А ты? У вавёрчыну школу?
На Шурку была торба з кнігамі і сшыткамі.
— Не-а, — сказаў малы. — Я не ў школу. Я іду яму памагаць.
— Правільна, — усміхнуўся Мікола. — Сіла, брат, і салому ломіць.
Косцік тым часам вырашыў застрахавацца ад усякага падазрэння.
— А чаму вы думаеце, што мы ідзём красці? — сказаў ён. — Мы ідзём у свой лес.
— А колькі ж у твайго бацькі лесу?
— Тры гектары, — адказаў Косцік, не задумваючыся.
— А поля?
— Поля ў нас толькі морг, — ужо не зманіў дрывасек.
Мікола ўсміхнуўся.
— Ну, бачыш, як ты лёгка папаўся! Поля морг, а лесу ажно тры гектары. I каня свайго няма, саматугам пацягнеш. Ведаем мы такіх багацеяў. У Грыбавым лесе чахнеш бярозку.
— Якога Грыба? Ніякага Грыба я не ведаю…
— Затое я ведаю. У Дварку ты быў калі-небудзь?
— Не.
— Ну, бачыш. А каб быў, дык і ведаў бы, што там сядзіць гэты грыб. Стары ўжо грыб, чарвівы, але і ядавіты, як мухамор. Як ваша вёска называецца?
— Балотца.
— Ну, бачыш, як я ўгадаў! I тут вось лес таго Грыба. А з вашай вёскі ёсць тут у каго свой лес?
— Толькі ў Якуба Мамоньчыка. У яго сем гектараў.
— А поля?
— Поля яшчэ больш — дзесяць.
— Ну, дык вось ён таксама грыб мухамор. I вы ў яго лес?
— Не, мы пойдзем направа, у чужы. Гэты вясёлы дзядзька засмяяўся.
— А налева, па-твойму, свой?
— Не, ён таксама чужы, але ён з нашай вёскі. Вясёлы дзядзька ляпнуў Косціка па плячы.
— Ты, брат, адразу правільна сказаў, што і ў вас ёсць свой лес. Ён — для ўсіх, ён народны, і вы яго не крадзяце, а бераце, як свой. Шкада толькі, што без каня.
Хлапчукі глядзелі на Міколу, здаецца, не разумеючы, чаго ён, гэты дзядзька, хоча. I Мікола па-думаў сам сабе ўсміхнуўшыся: «Зарана ім гэтая па-літэканомія».
— Ідзіце, хлопцы, — сказаў ён. — Толькі часам не пападзіцеся.
Косцік усміхнуўся.
— Няхай каторы паспрабуе нас злавіць. Абы я з лесу выйшаў. Што ты, скалсу, застаў мяне, ці што?
— Правільна. А ты? — звярнуўся Мікола да меншага. — Рукавіцы забыўся ўзяць?
— Забыўся.
— Снегам рукі патры. Смялей, арол! Ну, у смалярню я гэтай дарогай зайду?
— Зойдзеце, — адказаў Косцік. — Толькі ўсё проста ды проста.
— Ну, дык бывайце, хлопцы, здаровы. Вясёлы дзядзька пайшоў «усё проста ды проста», а дрывасекі направа — у лес.
I ў хлопчыкаў снег хрумсціць пад нагамі. А сонца, сонца!..
— Прыйдзем, Шурка, пад бярозку, — кажа Косцік, — падсядзем: шаргу-шаргу-шаргу… Большае галлё пілачкай, меншае — ножыкам, і выражам цялелс…
Шурку ўспамінаецца казка пра Піліпку-сынка: «Паехаў дзед у лес і высек цялеж…»
— Як тое, Косцік, што тата баяў,— кажа ён і шморгае носам.
— Не-е, тое — казка, — адказвае Косцік. — А вось я вырасту яшчэ большы, і ў нас свой конь будзе, і я буду ездзіць у лес.
— I я таксама, ого!..
— Не, ты будзеш яшчэ ў школу хадзіць. А я не: хопіць з мяне, і так няма з чаго жыць.
Гэтак казала надоечы мама, але Косціку здаецца, што ён дайшоў да гэтай думкі сам.
— А я тады буду яшчэ бальшэйшы і таксама буду ездзіць у лес, — кажа Шурка, каб растлумачьшь, што і ён калісь кончыць школу.
— Не, брат, ты яшчэ смаркач.
Шурка ў адказ толькі шморгае носам і выцірае яго адубелым кулачком. I як гэта ён рукавіцы за-быўся?..
А тым часам пачаўся лес, — спачатку кусты на куп'і, пасля прылесак — бярозкі, дубкі, алешнік, елачкі, — быццам квактухі сядзяць. А сонца, сонца!..
— Во, заяц бег, — паказаў Косцік, калі яны звярнулі з дарогі на цаліну, у кусты.
— Дзе?
— Во сляды, бачыш, во! Гэта і гэта. Дзвюма ножкамі… Ці, праўда, чатырма.
I праўда: ад елачкі — заячыя сляды, быццам нехта, бегучы, папіраўся кіёчкам. Пасля пачаліся яліны, бярозы, алешнік, асіннік. Зрабілася зацішней, пацяплела. На ялінах, нагадваючы свечкі на каляднай ёлцы, віселі шышкі-таўкачыкі і залаціліся на сонцы. Нешта заварушылася ў зялёным іголлі, і на сонцы заіскрыўся, пасыпаўшыся, снежны пыл.
— Ціха-а, — шапнуў Косцік, — гэта вавёрка. Я крыкну, — от дзе пойдзе!..
Шурка і так маўчаў, утаропіўшыся, як кот на мышыны шэлест у саломе.
— Ага!.. — гукнуў з усёй моцы Косцік. Шурку ажно сцепанула. «Ага!» — ёкнула між дрэў глухое зімовае рэха. Прыціхла зноў, а на яліне ўсё ж такі нешта варушылася. У вершняку шушукала — гэта ветрык поўзаў па вяршынях. А так — ціхенька ўсё, толькі сінічкі: ці-сік, ці-сік…
— Ну, рэжма, Шурка, а то ты ўжо замёрз. Вось гэтую.
А гэта была бярозка — пярэстая, касатая, як і ўсе нашы бярозкі. Вакол яе — казіныя сляды і «боб».
— Што гэта, Косцік, хадзіла, — авечкі?
— Але, авечкі. Козы дзікія, сарны…
I чаго ён смяецца, гэты Косцік?.. А-а, нягоднік, таўхануў рукой бярозку, а сам хуценька нізка прыгорбіўся. Пякучы снежны пыл сыпануў з галля на Шурыка. I на твар і за шыю палез…
— Ы-ы! Косцік-хвосцік! Я скажу ма-а-ме-е, — захныкаў Шурка.
— Бачылі дурня, — лаецца ў лесе… Не плач, гэта ж добранька, сняжок. Бачыш, які ён блішчасты на сонцы…
Угаварыў малога, асцепаў, і пачалі рэзаць. I праўда: пілачка звонка шаргу-шаргу-шаргу, а на снег сыплюцца пілавіны. Яны пырскаюць і на рукі Шурыку і на твар, адна папала на вока і пячэ… Шурка змахнуў яе рукой і зноў шаргу-шаргу…
— Ты не віляй рукамі, не цісні! — злуецца Косцік. Шурка як мага стараецца не віляць, а ўсё роўна віляе. Шаргу-шаргу-шаргу…
— У-ух, як цяжка з табой! — уздыхае Косцік і садзіцца на нагу.
— Рукі мае памерзлі…— не вытрымаў Шурка.
— Памерзлі? Дык і я ж без рукавіцаў! Снегам вазьмі патры, як той дзядзька казаў. Або не, ты ж яшчэ малы. Вазьмі пабі аб плечы. Бачыў, як я рабіў?..
Шурка ўстае, адступаецца і размахвае адубелымі ручкамі…
— Ай-ей! — закрычаў ён і заплакаў.
— Што ты, што? — схапіўся Косцік.
— А во!
Гэта — другая бярозка. Шурка выцяўся аб яе запясцю і на дадатак зноў абсыпаўся пякучым снегам.
— А-а-а! — плакаў ён, трымаючыся за руку.
— Ты, Шурка, ты не плач, а то стражнік пачуе — дасць нам прачуханца…
— А-а-а!.. Не пайду табе больш у лес… нік-кол-лі-і!..
— I пілу забярэ… Ціха ты, разява! На ўвесь лес… Пачакай — я кончу адзін, а рука перастане. Ты толькі не крычы.
Шурка паслухаў Косціка і з моцпага «а-а-а» перайшоў на ціхенькае «ы-ы-ы». А ручка гэтак баліць, а пасля гэтак зайшла ад пары!..
Шаргу-шаргу-шаргу, — працавала піла. А пасля сталася самае прыгожае: бярозка пахілілася, Косцік папхнуў яе раз, і яшчэ, і яшчэ раз, і бярозка — крр-рах! — легла на снезе. I неяк раптам паменшала.
— Во табе як! — весела крыкнуў Косцік. — А гэтую дурніцу, што цябе, Шурка, выцяла, возьмем ды заўтра спусцім. Ты толькі не плач. Баліць яшчэ?
— Трош-кі,— хныкнуў малы астаткам жалю. Пакуль Косцік церабіў бярозку — Шурка глядзеў.
Рука перастала балець. I неяк шкада зрабілася, што па ўсім ужо і трэба дахаты…
— Косцік…
— Га?
— А мнажэй не будзем рэзаць?
— Больш — нашто? Заўтра. А цяпер борздзенька пойдзем. А то мы тут накрычалі, накрычалі…
Косцік ізноў падперазаўся пілой, узяў на плечы пярэсты бярозавы цялеж, і яны пайшлі па снезе ў той бок, дзе была вёска. Абы крануў тым ці тым канцом целяжа аб бярозку ці алешынку, — зверху зноў церушыўся снежны пыл, бліскучы і пякучы, бо сонца, сонца!..
…Недзе ў мястэчку Дварок стары багацей Пятрусь Грыб адвёў пазычанага каня і брыдзе цяпер цяжкімі валёнкамі па ўхабістай, заплямленай гноем дарозе дахаты. Лейзараваму каню — нішто сабе: дармавога сена наеўся, аўса прыгубіў… А Петрусю і не ікнецца нават, што тут яму якраз цяпер зладзеі зрэ-залі яшчэ адну бярозку…
Аб тым, што гэты лес «чужы», — «зладзеі» гэтыя зусім не думаюць. Ды вось яшчэ і дзядзька той казаў, што лес не чужы, а іхні, нават нейкі народны… Косцік думае толькі аб тым, што трэба асцерагац-ца, бо, як зловяць, — наб'юць. А Шурка нат і гэтага не думае. Ён ужо не баіцца снегу. Ён тралюе ўслед за Косцікам, разнімаючы рукамі галінкі і лапы. Снег сыплецца, ды ўжо не гэтак пячэ, а ручкі, бадай, і зусім не мерзнуць.
— Я не баюся, Косцік, — кажа ён аб снезе, а Косцік адказвае яму тонам сапраўднага ляснога злодзея:
— Чаго ж баяцца? Абы з лесу — і па ўсім. Што ты мяне злавіў, ці што?
А пад нагамі бадзёра паскрыпвае снег.
1938–1943, 1956
«ВЕТЭРЫНАР»
Нашу Сіўку нешта трывожыла. Прыдзеш у хлеў пасьля ночы, дык пад нагамі ў яе кола вытаптана, як ля малатарні, а сама яна пасусьлена ўся, пад пахамі мокра і грыва паплецена ў коскі, ды гэтак хораша, быццам знарок.
Прабавалі ўсялякай рады. Усіх шаптух абхадзілі. Адна шаптуха параіла ўзяць чырвонай бульбы зь белымі вочкамі, якая завецца вар'яткай, нацерці яе на тарку і мазаць Сіўку нанач. Другая параіла, каб апоўначы верхам на Сіўцы аб'ехаць тры разы навакол могільніка. Але нішто не дапамагло.
Узлаваўся наш тата.
— Ну іх, — кажа, — з шаптухамі! Толькі ўсё сала ды крупы зьвёў. Паеду заўтра па вэтэрынара, што ён скажа, паглядзім.
— Што ён табе паможа, вэтэрынар гэты! — засупярэчыла мама, ды тата сказаў ёй, што «не твая гэта справа», і паехаў. Чакалі мы, чакалі. Мама і стол заслала настольнікам, і хату разы два перамяла, і хвартух новы падвязала. А ўжо толькі ўвечары лах-лах калёсы: узьязджае наш тата на двор. Уваходзіць у хату, а на руках у яго маленькі сівенькі козьлік.
— Вось вам і «вэтэрынар» — кажа тата. Разьвязаў казлу ножкі і пусьціў яго на падлогу. У козьліка — рожкі і пад мызачкай ледзь-ледзь пачалася бародка.
— Дык гэта ты — «вэтэрынар»? — скубануў я яго за бародку. А ён таўхель мяне рогам, і мы ўсе ў рогат: і тата, і мама, і я.
— Сіўку трывожыць ласіца, — кажа тата, — мне вэтэрынар сказаў. Казыча кабылу, каб яна бегала, спацела, а тады пот яе смокча. Ласіца вельмі казінага паху баіцца, адразу ня пойдзе. А шаптухі нямаведама што раілі. Туманяць вочы, дый толькі.
— Ну, будзем бачыць, — сказала мама тату, — што ты із сваім казлом вымудруеш.
А козьлік, мусіць, ня ведаючы, што аб ім ідзе гутарка, скок на лаву, скок на стол, на ложак, а з ложка на печ. Стаў на коміне ды «ме-е-е-е»! Першы раз, такім тонкім, дрыжачым голасам.
Ах ты, свавольнік!
* * *
Памясьцілі козьліка зь Сіўкай разам.
З таго часу ласіца перастала Сіўку і ганяць, і косы заплятаць у грыве. Толькі козьлік пасьля ночы стаіць ці ляжыць змучаны, сам ня свой, ды толькі тоненька, дробненька: «Ме-е-е!»…
— О бедны мой «вэтэрынар»! — жартую я, ды яму не да сьмеху. Пасьля-ж і яго пакінула ласіца, зусім адчапілася. Спаць прымасьціўся ён у Сіўчыным катуху, на сене. Сіўка спачатку пырхала на яго і туліла вушы, а потым прызвычаілася ці можа таксама ўцяміла, што ён яе «вэтэрынар».
Паілі козьліка малаком з бутэлькі, цераз соску. Угледзіць толькі — эх, бяжыць! Укленчыць і смокча, узяўшы соску на язык, толькі хвосьцікам падрыгвае. Вельмі-ж я любіў падражніцца зь ім гэтай бутэлькай з малаком. Як ён бегае за мной і мекае і тоўхаецца рожкамі ў калені!..
Падрос козьлік і вельмі-ж развалачыўся. Панадзіўся ў Піліпавы грады і ўсе капусныя высадкі абцерабіў. Ганяе яго цётка Марта і лаецца: «А каб цябе так ды гэтак!».
А дома ў нас панадзіўся ў каморку, па крупы. Так сабе клямку рогам — раз, дзьверы таўхель, ськіне вечка з кубельца і чаў-чаў-чаў — есьць, толькі бародкай трасе. А то хлеб знойдзе, усе боханы паабгрызае. Проста рады няма. «А каб цябе воўк заеў!» — лаецца мама. А ён забяжыць за вугол ды толькі бародку сваю высуне, цікуе. Век-жа ня будзеш стаяць, пойдзеш, а ён тады зноў — дэб, дэб — ідзе назад.
А хітры, хітры!
Зьбяруцца каля нас мужчыны на вуліцы, гутараць, кураць. А ён — тыц у тое кола із сваёй барадой, стаіць і слухае таксама. Я да яго з надворку ці з вакна:
— Эй ты, «вэтэрынар»!
А ён адвернецца — «ме-е-е!» — і слухае далей.
— Дайце вы яму, дзядзькі, закурыць! — крычу я, а мужчыны сьмяюцца. Нехта зачэпіць яго, ды ён толькі рогам штурхне і зноў слухае.
Ах ты, барадаты!