Үшінші жәйт – Жер, Су, мал туралы. Осы уақытқа дейін мен Жәкеңнің жас кезінде мектептің, елдің халқының жақсы болғанын сөз қылдым. Бұл шынында да осылай еді. Бірақ сол кездегі халықтың күнделікті өмірінің көп кемістігі, қиыншылықтары да болатын. Үстіне киетін киімнің тапшылығы. Электр жарығының жоқтығы, біздің электр – жетінші, оныншы шамдар болатын. Ауылда телевизор түгіл радио болмайтын. Бүкіл бір колхозда бір машина болған емес, техника деген атымен жоқ. Жегетіні ат, өгіз, тіпті сиырды да жегетін. Шөп машинаға өгіздерді жегетін.
Тырнауышқа да өгіз жегілетін. Біз кино көріп өскен балалар емеспіз. Жәкең айтады: «Ауылға бір кино келіп, соны көруге бүкіл ауылдан үш сом ақша таба алмадым» – деп. Елде ақша болмайтын. Колхозшылардың балалары болса киноға әке-шешелерінің еңбек күнінің есебінен тізім арқылы жіберілетін, ал Жәкең мал дәрігерінің баласы болғандықтан, ақша төлеуі керек. Қорытып айтқанда, бізді цивилилизацияның, XX ғасырдың, техника ғасырының баласы деп айту қиын. Біз табиғаттың балаларына ұқсаймыз.
Шынында, біздің балалық шағымыз тоғайда, су бойын кезіп балық аулауда, айырыққа суға түсуде, мойыл, бүлдірген, долана теруде, асық ойнауда, аңға тұзақ құруда, отын әкелуде, колхозға көмек көрсетуде, атқа шабуда, тағы басқа толып жатқан жағдайларда өтетін. Осындай бала шағымыз, қазіргі цивилизацияның балаларының өмірінен әлдеқайда қызық болып көрінеді. Туған табиғат адамға көп береді, көп тәрбиелейді. Және ол кезде біздің тоғайлар – ну тоғайлар болатын. Ертістің айырығындағы су үзіліп қалмайтын, балыққа толы, суы мөлдір болатын, тоғайда мойыл тұнып тұратын. Ақ та көп болатын. Біздің Жәкеңде осы бала кездегі қызықтардың бәрін көрді десек артық емес қой деймін. Жәкең туған табиғатын ерекше сүйіспеншілікпен есіне алады, Жәкең туған табиғатының баласы, Жәкең бақытты бала болды. Шынында, осы ретте мысал келтіре кетейін. Ауыл баласының арманының бірі, қызығының бірі, бәйгенің атына шабу. Бірақ мұндай бақыт ілуде біреудің басында ғана болады. Осы бақытты Жәкең де көрді. Осы уақытқа дейін қызығып есіне түсіреді. 1945-1949 жылдары Май ауданында, ел аузына ілінген, бір топ жүйрік аттар болды. Бұлар Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты (Үлкен торы ат!), Моряк – кіші торы ат, Ала айғыр, Қызыл көк ат, Жалтыр колхозының Ақ сұр аты, Киров совхозының екі жирені, Орджоникидзе колхозының күрең аты, Жаңа тұрмыс колхозының Бір жамбас аты, Бестау колхозының Сары бауыр аты, т.б. аттар болатын. 7 ноябрде, Май мейрамындағы ат шабыс балаларға, тіпті үлкендердің өзіне де, қазіргі дүниежүзілік олимпиадалық ойындай болып көрінетін. Бәйгеден озып келген аттар, оларға шапқан балалар көп уақыт ел аузында әңгіме болатын, біздерге дәл олимпиаданың чемпиондарындай болып көрінетін. Соның бірі – біздің Жәкең.
Қазір қалай екенін білмеймін, негізінде бәйге аттарды жақсы көру, оларды мадақтау, аңыз ету қазақ халқының қанына сіңген жақсы қасиеттердің бірі. Жылқыны тану қазақтардың төл мәдениетінің бір белгісі. Ауыз әдебиетінде Қобыландының Тайбурылы, Абайдың өлеңі «Аттың сыны», Ақан серінің Құлагері туралы біздің кезіміздегі қай қазақтың баласы сүйсініп оқымады десеңізші. Сондықтан біздің жас кезіміздегі Май ауданының бәйге аттары бізге, балаларға, тұлпарлар болып көрінетін, біздің жастық шағымыздың керемет поэзиясы еді. Әсіресе, Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты – теңдесі жоқ жүйрік ат еді. Бұл ат аудандағы бәйгелерді ғана алып қоймай, тіпті облыста бірінші болып келген. Облыста алда келген ат – тұлпар емей немене? Осы ат туралы әлі күнге дейін бір көлемді әңгіме жазылмай келеді. Елімізде ат сынайтын керемет сыншылар да болған. Олар туралы ешқайда жазылмаған. Тіпті, елдің көрнекті, үлкен ақсақаладры мен азаматтары туралы да уақытында жазылмай жүр. Бұл болмайды. Бұл мәселелердің бала тәрбиелеуге тікелей қатынасы барын есімізден шығармауымыз керек.
Осы орайда тағы бір жағдай еске түседі. Ертеректе, біздің май ауданында, бұрынғыша айтқанда Кеңтүбек болысында, Райбай торы деген жүйрік ат болған екен, ол аттың иесі, еліміздің атақты сыншысы, қадірлі үлкен адамы Алданғор деген ақсақал болған. Торы атты, арық, жауыр, жаман дөнен кезінде Алдекең бір Райбай деген қайыршы шалдан сатып алған, содан аттың аты Райбай торы деп аталған. Осы ат Ертіс бойындағы Кереку, Өскемен аралығындағы ар жақ, бер жақты мекен еткен елдердің астағы, тойдағы, басқада атшабысында бәйге бермеген. Райбай торы Алданғор ақсақалдың қолында сегіз жыл тұрып, жиырма екі бәйгенің алдында келген. Бір рет екінші болып, ал бірінші болып Шәкәрімнің ақ қасқасы келген екен дейді. Бір рет жолда жығылып, Шабандозы қалып қойып,өзі аттармен көмбеге шауып келген. Райбай торы 1924 жылы ауырып өлген. Осы әңгімені бала кезімізде әкемізден талай естігенбіз, бірақ Райбай торыны бүкіл Қазақстанға паш еткен адам – Ғазиз Нүрпейісов. Бұл кісінің Алматыда, «Жалын» баспасында 1977 жылы басылып шыққан «Аңшы сыры» деген кітпашасында Райбай торыны әдейі әңгіме еткен. Қызығы, бұл кісі журналист, жазушы да емес, бүкіл өмірін аңшылыққа арнаған, көпті көрген қария екен. Тағы бір қызығы, бұл кісі Қостанайдың адамы, ал Павлодар облысының атын әңгімеге арқау еткен. Осындай адамдар біздің елде де бар шығар. Біздің елдің басқа атақты жүйріктері туралы жаза ма деген үміттеміз.
Енді Көлтай торы аттың әңгімесіне қайта оралайық. Аттың Көлтай торы деген аты елдің азаматына байланысты. Атты алғаш мінген осы адам болса керек, кейін бұл жігіт соғыстан қайтпаған. Атты бәйгеге жарататын Бәден деген ақсақал еді, ұмытпасам қой фермасының бастығы болатын. Атқа шабатын бала – Бегім. Бұл бала бізге жігіт болып көрінетін. Өзі мықты, айлакер, ат сиқырын білетін, жылқы баққан бала болатын. Көлтай торының басы қатты, бір езу еді, сондықтан оған шапқанда басына ие болу оңай болмайтын, ол тек Бегімнің қолынан келетін. Көлтай торы аттың бағын ашуда осы бір талантты баланың үлесі көп. Көлтай торы бәйгеге шапқанша алқам-салқам, олқы-солқы болып көрінетін, ал бәйгеден бірінші болып келгенде Жануар ерекше сұлуланып, билеп келетін. «Шіркін жарықтық-ай, бірінші болып келгенін біліп тұр ғой» – деп, халықтың айтқан сөзін талай естігенбіз. Кейінгі кезде, тер алғанда, Көлтай торыға біздің Жәкең де шауып жүрді. Бірақ бұл кезде торы аттың бағы тайып, аяғы кете бастаған кез еді. Әйткенмен де, Көлтай торы атқа шабу Жәкең үшін қандай абырой, қандай қуаныш болды десеңізші. Космосқа ұшқанмен тең.
Жәкеңнің негізгі шабатын аттары бұл Қызыл Еңбек колхозының Моряк деген кіші торы аты мен Қызыл көк деген ат еді. Осы Қызыл көк атпен аудандағы жетінші ноябрдің талай бәйгесіне қатысқан.
Жәкеңнің жас кезінде атқа шабуда жеткен үлкен жеңісі бұл Бестау колхозының Сары бауыр атының бағын ашуда.
Әлі есімде, біздің үйге жетінші ноябрдің қарсаңында Бестау колхозының бастығы Қапсалық келіп түсті. Өзі бір аңқылдаған, ақ құба, келіскен адам екен. Ноябрь бәйгесіне қосуға алып келе жатқан Сары бауыр аты бар екен. Ат – жас ат. Осы атқа шабуға әкемнен Жәкеңді сұрап алды. Жәкең осы бәйгеде Сары бауыр атты екінші келтірді. Тіпті, бірінші орын алуы да мүмкін еді, егер Жәкең осы жас аттың, жетінші ноябір мейрамының үлкен бәйгесіне түсіп тұрған аттың, сырын сәл ертерек білгенде. Сөйтіп Жәкең осы Сары бауыр аттың бағын ашты. Бұл бәйгеге Май ауданының неше түрлі аты шулы жүйрік аттары қатынасқан. Солардың ішінде Жалтыр колхозының қоян жүйрік Ақ сұр аты, Киров совхозының екі жирені, басқа да тамаша аттар. Жәкеңнің аты осы екі жиреннің ортасында келген.
Тағы да бір жәйт. Жәкең мен ес білгелі, мектепте әйтеуір бір бастық болатын – комсомол ұйымының хатшысы, учкомның бастығы, т.б. Жоғарғы кластарда өзімен бірге оқыған балалардың лидері. Өзі жақсы оқитын, өзі бастық, қарапайым, досқа көмекке дайын тұратын. Қыздарды да жек көрмейтін. Осы тұста бір мысал. Жәкең тоғызыншы класта. Сол кезде біздің колхоздан қырық шақырым жерде тұратын Киров совхозының жетінші класта оқитын Амангүл деген қызы ән айтып аудандық Олим- пиадада бірінші орын алыпты. Осыны естіген Жәкең, қызды көрмесе де, сыртынан ұнатып, сол қызға өлеңмен хат жазады. Ол хат Кировтағы мектеп директорының қолына түседі. Бұлар, әйтеуір бұл жақсы нәрсе емес деп, әлгі қызды педсоветке (мұғалімдер кеңесіне) салады. Қыз байғұс жылайды, бұндай баланы білмеймін, көрген емеспін, пәле болды ғой маған деп зар илейді. Не керек, біраз шатақ болып, қыз өлдім-талдым дегенде әзер мектеп қабырғасында қалады. Кейін осы қыз біздің Жәкең оқып жүрген мектепке келіп оқиды, себебі Киров совхозындағы мектеп тек жеті жылдық мектеп болатын. Жәкең мен қыз бірінші рет біздің мектепте кездесіп, біріне-бірі ұнап, дәл ауылдың Ромео және Джульеттасындай болғаны. Біздің үйге осы Амангүл құрбы қыздарымен келгенде шешеміз байғұс әбден әбігерленіп қалатын.
Біздің тұрған үйіміздің алдында үлкен қора болатын. Қораға жарық түсіп тұруы үшін төбеде үлкен тесік болатын. Сол тесіктің тұсына стол жазып Жәкең, жанында Жұмаш деген досы бар, қыздарға өлең шығаратын. Мені болса, елдің бәріне жаясың деп, қорадан қуып шығады. Бірақ мен төбеге шығып, ақырын білдірмей, тесіктің тұсына жата қалып екі ақынсымақтардың жазған өлеңдерін, шындықтарын естіп, біліп алатынмын, елге жаятынмын.
Ақыры Жәкең мектеп бітірді. Бірақ кім болатынын, қайда оқуға баруы керек екенін толық білмейтін. Университет деген сөздің мағынасын, біздің мектепте тарих пәнінен сабақ беретін Сәрсенаебав деген егделеу мұғалімнен сұрап алған. Бұл кісінің айтуынша, университет деген сөз «универсал» деген сөзге жақындау болуы керек. Осы кезде Жәкеңнің қолына бір газет түсіп, осы газетте Қазақтың Мемлекеттік университетінде философия факультеті ашылып, осы факультет ғылыми қызметкерлер дайындайды деген хабарландыруды оқиды. Жәкеңе «ғылыми қызметкер дайындайды» – деген сөздер ұнап, Жәкең философ боламын деп шыға келгені. Өзі философия деген сөзді білмейді, бірақ мұғалім Сарсенбаев: Аристотель, Маркс, Абай т.б. данышпандар философ болған деп мысалдар келтіреді. Жәкеңе, әсіресе, Абай философ болған деген сөздер ұнайды. Ол кезде қазақтың кәрісі де, жасы да Абайды біледі, мақтаныш тұтады.
Тағы да бір қызық нәрсе. Бір күні Жәкең түс көреді. Түсінде Абайды көреді. Абай бабамыз айтады екен: «Ел ойлайды, менің барлық кітаптарымды білеміз деп. Олай емес. Менің әлі де ел білмейтін кітаптарым бар» – деп қолында шамы бар Абай бабамыз Жәкеңе кейбір кітаптарын көрсеткен екен. Бұл түс, әрине, жақсылыққа жорылғаны айтпаса да түсінікті.
Осы 1949 жылы июль айында, Жәкең Алматыға оқуға кетті. Район орталығынан Семейге дейін пароход жүретін, ал Семейден Алматыға поезбен кетуге болады.
Район орталығы біздің колхоздан қырық шақырым жерде болатын. Шығарып салуға әкем екеуміз бардық. Район орталығына жеттік, бір көшеге жеткенде, әкем: «Чемоданыңды ал, арбадан түс» – дегені. Жәкең түсті. Бір үйге тоқтамай, пароходқа шығарып салмай, тек қана «Қош» деп, әкеміз арбаны ауылға қарай бірден бұрып жүріп кеттік. Мен шыдай алмай жылап жіберген екенмін. Сөйтіп, Жәкең Алматыға кете барды.
Бір айдан артық уақыт өтті. Жәкеңнен хабар жоқ. Әке- шешеміз қысыла бастады. Бір күні: «Жив здоров, поступил в КазГУ» – деп жазылған телеграмма келді. Мәре-сәре болдық та қалдық. Енді Жәкеңнің жаңа өмірі, студенттік өмірі басталып кетті.
КАРТИНКИ ИЗ ЖИЗНИ СТАРШЕГО БРАТА
Я помню своего старшего брата Жаке с четырех лет. Это – где-то 1942-й год. Разница между нами – 5 лет. Помню также мальчика Ерсайына лет семи и бабушку – мать отца. А вот облик своей родной матери тех времен не помню. Отец же был на фронте. Жили мы на каком-то острове, образованном рекой Иртышем, и ее протокой. Вокруг – высокий, густой лес. Наша землянка была сложена из дерна, и на ее крышу можно было добраться без видимых усилий, без лестницы, даже такому маленькому мальчику, как я. Для света в землянке было оставлено одно окно, точнее проем без стекла. Поэтому наше жилье прозвали «дом-циклоп». Кругом было дико, первозданно. Процветали без всякого преувеличения мы – три мальчика. Нет никакой опеки, свобода, делай, что хочешь. Ощущение такое, какое бывает, наверное, у мальчи- ков индейцев.
Трудно было только с питанием. Я не помню, чтобы кто-то в доме звал нас кушать. Понятия завтрак, обед и ужин для нас были незнакомы. Тут нас спасал Жаке – герой моего детства. Он вставал ранним рассветом и собирался на рыбалку. Вставали и мы с Ерсайыном. Хоть мне и было всего четыре года, но я четко понимал, что мне никак нельзя отстать от брата, ибо в противном случае я был бы обречен на голод на целый день. Бежим на утренний клев. Жаке вдруг останавливается, кричит на меня, что-бы я оставался дома, не мешал им идти быстро. Ревя, я упрямо бегу за ними. Когда трава становится высокой, думая, что я заблужусь, гнев сменяется на милость, и Жаке разрешает мне идти с ними и сбавляет ход. Добираемся к протоке. Я счастлив. Старшие мальчики бросают свои самодельные удочки в воду. Я с заметным подхалимством, заискивая, копаю им дождевых червей. Как наловим первую партию рыбок, быстро чистим их, разводим костер, немножко посолим и начинаем есть. Эх, лучший в мире был завтрак! До сих пор не могу забыть. Где-то в обед купаемся в протоке. Старшие мальчики купаются самозабвенно. Я боюсь воды, сижу на корточках и жарюсь на солнце. Вдруг, брат хватает меня и бросает в неглубокое место протоки. Но там течение довольно быстрое, и оно сбивает меня с ног, перекатывает и уносит. Старшие мальчики, по-моему, злодеи, хохочут, очень довольны и в какое-то мгновенье меня, бедствующего, вылавливают и опу- скают опять на землю. Накупавшись, мы чистим оставшийся улов и приносим его бабушке. Она нам жарит эту рыбу на сковороде, добавляя немного сливочного масла, ибо у нее была одна корова – все наше богатство. Бедная, бедная моя бабушка! Она рыбу не кушает, полагая, что рыба – водяной червь. Откуда пошло в наших краях такое глупое поверье не знаю. Даже во время страшного голода в начале 30-х годов наши сородичи умирали от голода, как мухи, хотя Иртыш и ее протока были забиты рыбой. Одним словом – темнота. Мы же, три мальчика, почти беспризорные, представьте, кормили сами себя. Бывали дни, когда мы собирали черемуху, дикий лук, ставили петли на зайцев. Поздним летом собирали ежевику, осенью – боярку, в общем, рыскали по всему острову в поисках пищи.
После половодья вокруг нашей «избушки-циклопа» оставалась вода в многочисленных, не очень-то глубоких ямах. Происхождение этих ям мне неясно. Но в них бывало полно рыбы. Особенно было много щучек. Мы поднимали ил, вода становилась мутной, и бедные щучки высовывали из воды головы: тут хватай их руками и бросай на край ямы. Однажды в одной из таких ям появилась довольно-таки большая щука. Мы быстро сообразили, что она на один глаз слепая. Приступили к ее ловле. Подбирались тихо-тихо, вкрадчиво к ней со стороны слепого глаза и пытались её хватать руками. Но она, бестия ускользала из наших мальчишеских рук, как торпеда. Так возились несколько дней, пока в один прекрасный день не обнаружили, что наша слепая щука исчезла. Вероятно, ее обнаружили сенокосцы и выловили.
Как-то зимой Жаке попросился у матери сходить в лес и проверить свою петлю, поставленную на зайца. Мать сразу же стала его ругать: «Пустоголовый, в твою петлю даже слепой заяц не попадет, понимаешь ли ты это? Лучше коров сгоняй на водопой, хоть польза будет, пойдешь после этого». Так и не пустила. После выполнения маминого поручения, он побежал во весь дух в лес проверить петлю. Какое было его удивление, когда большая серая собака расчленяла красную лисицу, угодившую в его петлю. Хотя на самом деле это был серый волк, а не собака, Жаке поднимает с земли палку и с криком бросает в нее. Она, нехотя, отбежала от жертвы, а Жаке свою добычу, замечательно-красивую лисицу, принес домой и с досадой стал упрекать мать. Она молчит, мы, дети, удивлены, Жаке – настоящий герой, охотник. Бабушка дала свою оценку такой непростой добыче; стала ругать свою невестку и хвалит внука. Что ни говори – наша бабушка была всем бабушкам бабушка! Необыкновенно добрая к нам, исполнявшая все наши просьбы, всегда была на нашей стороне, просто необыкно- венная бабушка!
Зимой или весной, не помню, 1943 года с фронта вернулся отец. Оказывается, когда на фронте стало ясно, что наши дела пошли на лад, специалистов сельского хозяйства демобилизовали; надо было теперь помочь уже тылу.
Спустя некоторое время нашего отца направили ветеринарным врачом в отдаленный, довольно таки слабый колхоз нашего Майского района, где-то в сторону Семипалатинска. Достаточно ясно помню наше переселение в этот богом забытый колхоз «Жаңа күш» («Новая сила»). Переселение наше напоминало первопереселенцев Америки. Арба с натянутым шатром запряжена волами; по бокам привязывали коров, за ними шли телята – однолетки. Такая процессия двигалась, наверное, дней пять. Помню также, что мать, готовясь к этой кочевке, сшила нам нечто вроде гимнастерки с брюками из какого-то синего и крепкого материала. Это был, наверное, мой первый в жизни «костюм». Чтобы до этого на мне было подобная ценная вещь, я не помню.