Annotation
За гады вандраванняў па роднай краіне, па блізкім i далёкім белым свеце ў народнага пісьменніка Беларусі Янкі Брыля замалёвак сабралася даволі шмат. Яны — па часе з'яўлення — расцярушаны па кнігах, а цяпер аўтару задумалася лепшыя з ix сабраць у адну кніжку i прапанаваць юнаму чытачу, як сведчанне любові пісьменніка да жыцця i роздуму над ім.
ДОМА
ГОЛЛЕ ЧАПАЕ НАС ЛІСТОТАЙ
АХАЛІ-ГАГРА
ПРА АСАБІСТАЕ
НАРАЧАНКІ
ПЕХАТОЙ І ЯК ЗДАРЫЦЦА
УСМЕШКА
СУСТРЭЧА І РАЗЛУКА
КАР'ЕРА
ГАСПАДАРЫ
ЗВАЛІЎСЯ ВЫСТУПАК
ПРОЦЬМА ЦУДОЎНЫХ КАДРАЎ
ЗАСЛАНІЎШЫСЯ ЛЁГКАЙ ІМГЛОЙ
БЕЗ АЛЕБАРДЫ
ЗАГАДКА
КАРАВАЙ
ЗНОЎ ДОМА
АСТРАВОК
ПАД СУРГУЧОМ
НЕ ЗНІКАЙ
НА ЎСІХ МОВАХ
СТО ВЯСЁЛАК
ПРЫКРАСЦЬ
АЦЬБУЦЬ
"НЕ ХАЧУ І ГЛЯДЗЕЦЬ..."
АМУР
ВІЦЯ
БІРАБІДЖАН
СІМВАЛ
УСТУПЛЕННЕ Ў РЭКВІЕМ
НАВІНА
ЭЦЮД
ЦВІЦЕ ЧАРЭШНЯ
ТАВАРЫШ СПАЖЫВЕЦ
СКРЫПКА ПЯЕ
"СЯМЕЙСТВЕННАСЦЬ"
У ІНШАЙ ГІСТОРЫІ
ЗНІЧКА
ПРАХОДКА
СУМНЕЙШАЯ ЗА ЎСІХ
ШЭРАНЬ
ПАКЛОН
ПРОПАВЕДЗЬ
"ЯК САМ ВЕДАЕШ"
З КУПАЛІХАЙ
ЦІШЫНЯ
ПЕСНЯ
НАД ПАПЛАЎКОМ
ЦЁТАЧКА
ДОБРА БЫЦЬ МАЛАДЫМ
ВЕРАСЕНЬ
РАДАВІТАСЦЬ
ЯК ТУТ СКАЗАЦЬ ЯСНЕЙ?
У РОДНЫ ДОМ
ПОМНІК
ІДЫЛІЯ
ПОЗНА — НЕ ПОЗНА
ЗЯЛЁНАЯ РАДАСЦЬ
ДАРОЖНЫ РЭКВІЕМ
ВЯЧЭРНІ ЗВОН
БЕЛЫ ГОЛУБ
ДВА ГАЛАСЫ
ПОЛЫМЯ
КАЛЫСКА
ПОЗНІ АГЕНЬЧЫК
КОНЬ
ПАД ЗЯМЛЁЙ
"ЗАВІРОЧВАЙЦЕ"
ПРОБЛІСКІ
ПРОЗА
НАЦЮРМОРТ
"ПАПОЎШЧЫНА"
КАСАТАЧКА
ШАПКА
ШТРЫХІ
ПРАЎДАЛЮБЫ
ЗВАНОК
ПАРЫПВАННЕ
СІЛУЭТНА
МОЖА, І БЛІСНЕ?
АДКРЫТКА
СУВЕНІР
ПЕРАПРАВА
ЦЯПЛО
НЯСТОМНАСЦЬ
ПРАВА
МАНАРХІ І КУДЛАЧ
ІДУ І СТАЮ
ВЫХАД
ВЕРНАСЦЬ
МАЎЧУН
ПРА АПТЫМІЗМ
НАЗАД!
ДВОЙЧЫ ПА ДВА
ГРУБАВАТА
ВОПЫТ
ВЫБУХ
СПАКОЙ
АРОЛ
ПАЎЗА
З ВЫПАДКУ
НАЎЗДАГОН
ПА ПЛАНЕ
АДКУЛЬ ІШЛОСЯ
ПАЛІТАДДЗЕЛ
EX ORIENT LUX [3]
НАЧЛЕГ
ТЫ МЯНЕ ПАВАЖАЕШ?
НАСУСТРАЧ
ТЭМА
notes
1
2
3
Лірычныя замалёўкі
Падрыхтаванае на падставе: Янка Брыль, Сцежкі, дарогі, прастор. Лірычныя замалёўкі, — Мінск: Юнацтва, 2001. — 238 с., іл.
ДОМА
Знаёмая партызанская кузня. Колькі яна працавала тады на кавалёву сям'ю, a колькі на нас?.. Цяпер абкідана калгасным інвентаром. Гудзе горнам i звоніць кавадлам, як i заўсёды, неяк загадкава хвалюючы...
І каваль, як заўсёды, замурзаны, з усмешкай:
— Няўжо ж гэта, хлопцы, ужо шэсць год прайшло пасля вайны?..
Неман. Гаючая, родная прыгажосць. Успамінаецца той час, калі яна, гэтая прыгажосць, адчувалася i паколатымі, патрэсканымі нагамі. Маленства з вечнай аскомай ад няспелых яблыкаў, з назіраннем жыцця ў дробязях, знізу, калі многае, чаго не заўважаеш сёння, заўважаў i многае адчуваў мацней, без наўмыснага падыходу, без прывычкі залісваць, хаця б толькі вачыма.
Дзікі дзень на рацэ. Ca спінінгамі — уніз па плыні, да краю пушчы. Печаная ў прыску, па-першабытнаму смачная шчупачына. То дожджык, то сонца, то вецер, што згортвае хвалі ў баранчыкі. Пясчаная сцежка ў мокрым лазняку. Крыўдна, недаравальна запусцелыя партызанскія могілкі... Халаднаваты, быстры брод.
Ад гэтага броду, ад пушчы хмары гналі нас у другую вёску.
На ўеходзе весела ззяла вясёлка, як сімвал ціхага жыцця, што так па-свойму адчуваецца ў гэтых шматпакутных мясцінах...
Першыя мэндлі. Шпакі пачынаюць лётаць чародамі. На выгане — вясёлыя пастушкі i дамавіты пах торфу ад іхняга вогнішча. Заходзіць сонца. Бусел вяртаецца з кунінай у дзюбе. Век жыві — век будуйся. З гнязда на загуменным вязе бусліха вітае яго гаспадарлівым клёкатам.
Бязмежныя, як неба, прасторы жыта. Дзе так нядаўна яшчэ стракацелі палоскі. Абозы сена. Навінка тут — трактары, грузавікі...
Ідылія вечнага i сучаснасці.
1951
ГОЛЛЕ ЧАПАЕ НАС ЛІСТОТАЙ
Адзін з нашай рыбалкай валачашчай тройкі, навічок у гэтых мясцінах, казаў, што на Свіцязі ён адчувае нейкую незвычайную лёгкасць, як ні на ад ной іншай вадзе, якіх ён, дарэчы, аплаваў ды "абязрыбіў" нямала. Пад яго кіраўніцтвам i Свіцязь раскрылася для мяне яшчэ адным сваім бокам. З лодкі, заякаранай каля легендарнага трыснягу, мы вылавілі за раніцу мноства бойкіх акунёў. І паплаўкі, жывыя паплаўкі на невыказна лёгкай i светлай вадзе, пойдуць за мною дзіцячымі снамі.
...Узгоркі Наваградчыны, калі глядзець з гары, ледзь не ў шахматным парадку ўкрытыя пералескамі. Дубы i грабы. Жытнія мэндлі. Грэчка ў пахкай красе. Жніўная песня. Рупліва махае рукамі жняярка. На гасцінцы, уздоўж бруку, над расквечаным адхонам — добрая сцежка для нашага брата-веласіпедыста. І цянёк ад прысадаў, i голле трохі зачанаецца лістотай. У цяньку каля хутара, на траве, да чорнага хлеба вельмі добра падыходзіць свежае малако.
...Пасля ўзгоркаў ды пералескаў, ад Карэліч на Любчу пачынаецца лагодная роўнядзь, з час цейшымі мэндлямі, светла-зялёнымі прасторамі слаўнага лёну, усыпанай кветкамі канюшыннай атавы, густых, зярністых аўсоў. Вёскі цягнуцца амаль неразрыўным ланцугом, дружна чапляючыся адна за адну, злучаныя звонка ўкатанымі дарогамі, абапал якіх густа стаяць то нізкія каржакаватыя вербы, то велічныя красуні ліпы, з якіх яшчэ ўсё асыпаецца духмяны пыл. Рэшткі апетага Міцкевічам: "ціхія грушы" на межах... Хаця — межаў няма. Навокал стаіць густое, каласістае жыта, спакойна дыхаючы смачным, гаркаватым пахам. І на ўсім гэтым фоне — сведчаннем часу — працуе камбайн.
...У Любчы — ужо шырокі пасля нашых Ярэміч, падкормлены водамі некалькіх рэчак Нёман. З яго адвояў — мы бачылі — сетка вымае на сонца шыраказяпых, выпасеных шчупакоў. За ракой, на зялёнай прасторы, што канчаецца на даляглядзе цёмнай сцяною лесу, ходзіць калгасны статак. Ад саламянага будана над Нёманам, дзе збіраюцца нанач каровы i куды прыязджаюць з бітонамі даяркі, увечары чуваць дзявочыя жарты i смех, a бліжэй — дзюрчанне ў звонкія вёдры духмянага сырадою. Блізкасць пушчы адчуваецца не толькі над ракой, берагі якой завалены падрыхтаванай для сплаву драўнінай, але i ў самым гарадку. Новыя домікі стройнымі i шчыльнымі радам! закрылі ваенныя пажарышчы. З вялікіх асветленых акон грыміць радыё, праз белую павалоку фіранак відаць зеляніна вазонаў.. Вузкакалейныя рэйкі заўсёды здаюцца яшчэ меншымі, чым яны ёсць у сапраўднасці, — хоць ты вазьмі ix з сабой, каб парадаваць дачок новай забаўкай. Фанабэрысты паравозік цягае свае тры вагончыкі ўздоўж платоў i варотаў, з блазенскім, задзёрыстым свістам, чапляючыся комінам за лісцё вішняку i двойчы на дзень акурваючы яго чорным дымам. Многа пяску, што асабліва адчуваецца ўвечары, калі з-за Нёмана вяртаюцца каровы.
...На ціхай вадзе рэк i рэчак, над якімі сям-там грукочуць бяссонныя млыны,— раскашуюцца сытыя, міластракатыя свойскія качкі, водзячы па люстранай паверхні вады, нібы накрэсленыя цыркулем, кругі.
...Ад Нёмана да Кромані — пяскі, па якіх вельмі цяжка каціць наўючаны веласіпед. Лясная глухмень i раптам — "модрае вока" ў сасновым кальцы!.. Асабліва хораша выглядае светлазялёная падцянёўка сітнягу — паміж цёмнай сцяною лесу i агромністай шыбай вады.
Дно Кромані светла-карычневае. Пройдзеш — доўга відаць вялізныя сляды i падымаюцца наверх бурбалкі. Многа ракаў, якіх мы лавілі "сакаўкай", а пасля оптам пяклі ў прыску вогнішча. Безліч малявак, асабліва відных на захадзе сонца. Шчупакі i акуні палююць зусім нахабна, глытаючы плотак ледзь не ў паветры. Акуні — гарбылі. Добра выглядае такі, узброены пілой калючак, прыгажун, наструнены на спінінгавай жылцы! Вельмі прыемна адчуваць яго першы рывок i супраціўленне, як доказ, што ў сіняй бездані — не пуста. У завадзях, адгароджаных ад берага сітняком, раскашуюцца — тут ужо дзікія — качкі, мноства качак i ўсе без горкага вопыту — лодку яны падпускаюць бліжэй, чым на стрэл. Добра слухаць ix гоман i фуркатанне крылляў пры ўзлётах. I тут матылі залятаюць на самую сярэдзіну возера. А паверхня вады, замест свіцязянскага ліпавага цвету, пацярушана сівым пылком насення сітнягоў.
1951
АХАЛІ-ГАГРА
Хмарная ноч. За акном шуміць мора. Быццам нехта бязмежна дужы хоча ўзабрацца на бераг, злізаць з абрыву наш дом. Ен, гэты нехта, не злосны,— у перакатах яго наступу чуваць хутчэй нават туга, да нуды аднастайная, шматгалосая жальба на лёс, што асудзіў вось так, для нейкай незразумелай мэты, шумець i шумець... Ласкавы, цёплы, пеністы шум. Кал i ты дужы i сам, ён пагайдае цябе на хвалях. Калі ж ты слабы — лепш не лезь, як блазен, угрудкі да здаравеннага дзядзькі, бо ён цябе толькі патрэпле вялікай рукой за чупрыну — заплюе твае ногі жарствой, паваліць i выкаціць разам i галькай на бераг. Нават скажа, здаецца: "Ну, ну!.." Так i гаворыць, так i чуваць у ягоным шуме панурая, нязлосная пагроза дарослага, які сумна заняты сваёй невясёлай справай i не любіць, каб яму перашкаджалі.
Днём яно, мора, пяшчотнае, сонечна-бірузовае.
Горы — цёмна-зялёныя. Ідзеш па беразе, забудзешся, дзе ты, i вось — праз зеляніну дрэў у садзе — убачыш, здаецца, хмару. Дождж будзе, ці што?.. І раптам успомніш, што тэта — Каўказ!..
Снегавых не відаць. Да самай вяршыні зялёнай гары ўзбіраюцца дрэвы, якія адгэтуль, з марскога берага, здаюцца кустамі.
Хмары над гэтай зелянінай, ці, лепш сказаць,— на гэтай зеляніне, здаюцца дымам вялікіх вогнішчаў, раскладзеных дзесьці ў тарах. Вогнішчы тыя доўга гараць, лена i безупынна падпускаючы адтуль на мора дым. Ды ён ніяк не хоча разлучацца з зелянінай гор...
Бязмежная паэзія, якую нашай лыжачкай не вычарпаць да дна.
* * *
Цясніны з сухімі, камяністымі рэчышчамі. Горная дарога, абапал якой то бамбук, то гранатавыя дрэвы з чырвонымі i пругкімі, як з воску, кветкамі, то дубы i грабы, то кусты ажыны. Каменныя домікі на высокіх падмурках. Дзіўна маленькія вуллі. Ослік стаіць на ўзбоччы гары, ніяк не могучы прыдумаць, дзе б гэта напіцца... Карова звоніць бляшаным іржавым званком. Высвістваюць дразды. Козы пасуцца з мяшэчкамі на вымі, каб казляняты не ссалі ix без ведама гаспадынь. Стары абхазец, пастух у чувяках, падобных на скураныя лапці нашых пастухоў. Босыя хлапчукі ў цюбецейках. Загарэлыя, абавязкова вусатыя мужчыны волакам цягнуць на валах з гары тоўстыя, грымучыя бярвенні...
Радуле Сційенскі, паэт не толькі за рабочым сталом, расказвае мне пра сваю далёкую Чарнагорыю. Цікавы чалавек — з яго прыемна калечанай рускай мовай, з яго маладосцю ў шэсцьдзесят год, з разумным гумарам i веданнем гор.
Сардэчная паэзія далёкага маленства!.. Як ён, Радуле, калісьці прабіваў браню чарапашкам, звязваў ix, запрагаў у малую сошку i "араў". Як яму пахне адтуль пастушыная яда — авечы сыр, ляпёшкі i дзікі часнок...
Мы ідзём па камяністай, вузкай дарозе, апіраючыся на доўгія бамбукавыя посахі.
Далека ўнізе — мора з каёмкай пены каля берага.
Зялёныя вяршыні гор, абмочаныя знізу ў рэдзенькі студзень сівых воблакаў,— штораз бліжэй да нас, a ўсё ж — высока!..
— Добры дзень! — з натуральнай прыязнасцю вітае мой спадарожнік сустрэчную абхазскую бабулю. Засушаную, лёгкую, усю ў чорным. І зусім сур'ёзна пытаецца ў яе: — Скажыце, a ці далека яшчэ да Царграда?..
* * *
Ноччу была навальніца: гром над морам i стук дажджу па вялікіх л i ста х смакоўніцы.
Зранку хмары, яшчэ ўсё цёмныя, ішлі з мора на горы. Там, над вяршынямі, неба святлейшае, нават не-не ды пакажацца сонца. На захадзе — рэзка акрэсленая лінія марскога далягляду. На цёмнай вадзе — белыя баранчыкі, на цёмным небе — белыя чайкі.
Свежа, духмяна, прыгожа.
Апоўдні хадзілі ў горы.
У калючым ажынніку — чорныя, спелыя ягады. Назбіраеш жменю, глынеш — нібы глыток вясёлага віна. У засені магутных букаў, на вышыні шасцісот метраў, ляжаць сівыя, папярэшчаныя зялёным мохам камяні...
Добра закурыць на абрывам цясніны. І гутарыць "о временах грядущих...".
Добра гайдацца, учапіўшыся за пругкае голле бука.
Добра знайсці сцюдзёную крыніцу i прыкленчыць каля яе гаваркой вады.
Добра ўспомніць, што ўчора ты стаяў на носе
імклівага кацера i — паміж ціхім морам ды спакойным небам — адчуваў сябе вольным, як чайка!..
1952
ПРА АСАБІСТАЕ
Абедаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.
Ён "выконвае заданне" ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, i з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.
Маці — у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару i слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах. Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер — пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.
Бацька — чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які "души не чает" ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.
Шапталіся яны, шапталіся, i ён узяў усё ж такі сто грам i бутэльку піва.
— Испортился я у тебя, — сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой i Чэхаў.
Бацька выпіў гарэлку, a маці прыгубіла піва. І пачалі есці — проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.
Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку — на фоне агульнага, грамадскага — гэта прыгожая асабістая радасць, асабістае шчасце!..
1954
НАРАЧАНКІ
На хутары ў лесе — прыгожыя дзеўкі. Ажно напіцца захацелася, калі ўбачыў ix у акне.
Маці:
— Каб хлеба, дык не далі б, бо няма. А вады — чаму ж.
— Ой, мама, ну вас!..— перапыніла малодшая дачка.
Памыла шклянку, узяла вядро i каля студні, пакуль я даставаў ваду i піў, расказала, што скончыла дзесяць класаў, прадуе ў недалёкай вёсцы піянерважатай. Косы — уразлёт. Шчырыя чорныя вочы.
І не пасмеў спытацца, ці праўда, што хлеба няма...
* * *
Паўднёвы, балоцісты бераг. Прарвала граблю. Многа вады.
— Дачка мая перавязе вас,— сказала гаваркая ветлая цётка, у якой мы спыталіся рады.— Вунь, бачыце, у сітняку відаць яе чырвоная хусцінка! Гэлечка! Гані лодку сюды!..
Гэля — мы хутка пераканаліся — гнала лодку не горш за мужчыну. У восьмым класе, a ўжо як дарослая дзеўка. У футболцы i шараварах, а зверху спаднічка. Хусцінка ўсё з'язджала на шыю. Саромелася перавозчыца, пра ўсё трэба было выпытваць. А потым, калі мы з сушы памахалі ёй шапкамі,— i яна памахала нам моцнай рукой, перабіраючы яшчэ дзіцячымі пальцамі, i хораша, на доўгую памяць усміхнулася.
Не можа быць, каб гэта тыя рублі, што мы — амаль сілай — далі ёй, так разварушылі ціхую дзяўчынку. Проста — зноў адна ў лодцы — яна адчула сябе вальней...
1955
ПЕХАТОЙ І ЯК ЗДАРЫЦЦА
Над Відзамі страляе ў неба готыка касцёла. Чырвоная цэгла, шэры бляшаны дах. І легенда,— калісьці туды вунь, аж на саменькі вільчык, пад крыж, залез у кірмашны дзень нейкі вісус, пачаў там вырабляць, як у дырку, людзі раты паразяўлялі i глядзяць, а тут яго сябры тым часам шныраць, ліха ix зладзейскай матары, па вазах!..
На скверыку — помнік вызваліцелям, вялікі i стандартны абеліск. На дошцы прозвішчы салдат i афіцэраў, якіх ваенны лёс зрабіў героямі ў гэтых мясцінах. Наводшыбе, у зялёным зацішным куточку сквера — магіла з чорнай пірамідкай. Надпіс: "Андрэю ад А. Кудрынскага". У каго ні пытаўся, хто яны, гэтыя людзі, адказ адзін: "Не ведаю. Кажуць, што нейкі палкоўнік..." Сумна.