«Я вазьму цябе, Кірыла, за каўнер і пасаджу за стол. Ты проста гультай. Ты дзікі гультай, якіх павінны выганяць з таго грамадства, якое мы пабудуем, — бязлітасна дакараў ён сябе і тут жа чапляўся да сваіх слоў: — А куды ты яго выганіш? Выгані прэч самога сябе. На дождж яго, сабачага сына!» І ён выйшаў пад дождж, стаяў, пакуль не намоклі валасы і струменьчыкі не пацяклі па твары, па шыі за каўнер курткі.
Не, у такой дажджавой цішыні працаваць нельга! Глянуў на гадзіннік. Хаваў яго пад газеты, калі садзіўся працаваць, каб не заглядваць, не адцягваць увагу развагай аб часе. Прайшло гадзіны дзве ў гэтай бясконцай плыні думак. Мозг стаміўся, прасіў адпачынку. Пасля яешні і кавы захацелася з'есці што-небудзь больш грунтоўнае. Але ён вырашыў трымаць сябе на паўгалодным пайку і не захапіў ні каўбасы, ні вяндліны, ні сала, нічога такога. Думкі скіраваліся да яды. Жах! Як ён не можа авалодаць імі, уласнымі думкамі!
Скончылася тым, што ён плюнуў на ўсё, завёў машыну і паехаў у горад. Па дарозе надумаў, на злосць Ярашу, заехаць адразу да Зосі і размовай з ёй кампенсаваць страчаны дзень.
Кірыла ведаў, што Яраш учора паляцеў у далёкі раён рабіць нейкую тэрміновую аперацыю. А таму здзівіўся, калі на бязлюднай Пушкінскай убачыў адзінокую мажную постаць у элегантным чорным плашчы, які Яраш купіў у Бруселі, куды ездзіў на кангрэс хірургаў. Чаму ён тут? Куды ідзе? Гуляе пад дажджом? У глыбокай задуме. Шыковіч добрую хвіліну ехаў з ім побач — і Яраш не звяртаў увагі на машыну. Кірыла абагнаў яго, спыніўся, вылез з машыны, выйшаў на тратуар.
Яраш ішоў на яго як сляпы. Вось-вось саб'е з ног, раздавіць, як цяжкі танк. Спыніўся за два крокі. Паглядзеў, нібы раптоўна разбуджаны. Спытаў:
— А-а?
Кірыла засмяяўся:
— Ты што, з пахмелля? Накачалі ў раёне?
Яраш правёў мокрай далоняй па твары і злосна сказаў:
— Дурань!
У Кірылы дрогнула сэрца: няўжо няшчасце з Зосяй?
— Хадзем у машыну. Дождж.
Яраш паслухмяна сеў на пярэдняе сядзенне. Машына пад цяжарам яго цела асела.
Яраш павярнуў да сябра мокры твар.
— Я даўно, Кірыла, нічога падобнага не перажываў, — сказаў ён даверліва і з глыбокім смуткам.
— Што здарылася?
— Яны памерлі ў мяне на стале.
— Хто?
— Дзеці. Абодва. Два хлопчыкі. Браты. Аднаму дзевяць, другому сем. Каб мне ўдалося прыляцець хаця б гадзіны на дзве раней. Аднаго, безумоўна, удалося б уратаваць. Непаваротлівыя ідыёты і там, у раёне, і тут, у аблздраве! Дзве гадзіны арганізоўвалі вылет. Я з іх душы вытрасу за гэтых дзяцей! — Ён скрыгатнуў зубамі. — Каб я прыляцеў раней, я зашыў бы артэрыю…
— А што з дзецьмі?
— Міна. Выцягнулі з рэчкі. І, як водзіцца, разбіралі. Ведаеш, старэйшы, Міша, быў у прытомнасці. Усё пытаў: «Дзеці цэлы? Як Алёнка?» Там былі малодшыя, і яны адганялі іх ад сябе, адчуваючы небяспеку. Падазраю, што ў апошні міг ён сабою закрыў дзяцей. Яму разарвала жывот. Дзіму асколкам прабіла шыю. Засынаючы пад наркозам, Міша сказаў: «Ох, будзе мне ад мамы!» — Яраш закрыў далонямі вочы, паківаў галавой, паўтарыў: — Ох, будзе мне ад мамы! Жахліва, Кірыла! Ніколі я не быў яшчэ такі бяссільны перад смерцю.
Шыковіч маўчаў. Што гаварыць? Яго моцна ўразіла і сама трагедыя і тое, як яе перажывае чалавек, які бачыў тысячу смерцяў, які ўмеў перамагчы яе, бязлітасную кастлявую. Яны доўга сядзелі моўчкі.
Дождж барабаніў па кузаве. Зрэдку прабягалі з парасонамі і ў накідках прахожыя. Зазіралі ў машыну не без здзіўлення. Яраш пакруціў галавой, як бы страсаючы нешта:
— У мяне ў галаве звіняць яго словы. Не магу. Напіцца, ці што? Крыўдна! У клініцы я мог бы ўратаваць іх абаіх. У Мішы парвала кішэчнік. Трэба было ўдаліць парваныя ўчасткі і хутка сшыць. Хутка! А там, ва ўчастковай бальніцы, прыйшлося ўсё рабіць дзедаўскім спосабам. Асістэнтка, раённы хірург, маладая, нявопытная, яе ліхаманіла. Ды і ў самога мяне — сорамна прызнацца — дрыжалі рукі. Жахліва! Можа, дваццаць гадоў праляжала яна на дне рэчкі, гэтая праклятая міна. Уяўляеш? І вось — новыя ахвяры вайны. Дзеці! Дзеці! Ух-х! Паедзем куды-небудзь.
— Куды?
— Куды хочаш.
— Можа, заедзем да Зосі? — спытаў Шыковіч.
— Так, так… Да Зосі, — адразу згадзіўся Яраш.
Яны зноў маўчалі, пакуль ехалі. Каля самага дома Яраш сказаў:
— Толькі не будзем расказваць ёй пра гэта.
Гаспадыня ўзрадавалася гасцям. А Маша, якая жыла цяпер у Зосі, спалохалася. Яна лепш, чым нават Шыковіч, ведала Яраша, і яе спалохаў яго выгляд. Увогуле, яна стала баяцца яго пасля нядаўняй размовы. Неяк ён паклікаў яе ў кабінет. Калі яна ўвайшла, ён сядзеў за сталом і чытаў Блока. Яна спынілася каля дзвярэй, здзіўленая тым, што ён не паглядзеў нават. Гэта не яго манера: ён кожнага з персаналу, ці то галоўны лекар, ці то санітарка, сустракаў заўсёды аднолькава — добрым позіркам, прыветлівым словам.
Маша чакала, імкнучыся здагадацца, навошта паклікана.
Ён сказаў, не адрываючыся ад кнігі:
— Яны пабіліся за вас.
— Хто? — Хоць яна адразу ж здагадалася хто, і ёй вельмі захацелася засмяяцца.
«Няўжо праўда пабіліся? — падумала з вясёлай гарэзлівасцю. — Хто каго біў?»
— Яны працуюць у адной брыгадзе. Сем'і нашы дружаць, разам жывуць. Навошта вам спатрэбілася сутыкнуць іх ілбамі?
— Каб зрабіць правільны выбар, трэба эксперыментаваць, Антон Кузьміч, — адказала яна яго словамі і не вытрымала — засмяялася.
Тады ён адарваўся ад кнігі і паглядзеў на яе. Дзіўна вельмі паглядзеў, быццам на яе месцы чарадзейна апынуўся зусім другі чалавек — не тая сястра, якую ён ведаў два гады, любіў, цаніў, паважаў. З якой нават пасябраваў пэўным чынам, калі з'явілася Зося.
— Дзіўны эксперымент, — хмыкнуў ён, хіснуўшы галавой. — Можна вас папрасіць, каб вы з нашымі сынамі такіх эксперыментаў не рабілі?
Ад гэтай яго просьбы, падкрэслена-ветлівай, афіцыйна-халоднай, яна страшэнна збянтэжылася. Як яна недарэчна трымала сябе — засмяялася, сказала несусветную лухту! Праваліцца б лепш скрозь падлогу. Добра, што ён зноў углыбіўся ў кнігу і не глядзеў на яе. Але яна не ведала, як выйсці, і ўсё стаяла перад сталом, анямелая, пакараная найгоршым чынам. Відаць, ён зразумеў, што з ёю робіцца, бо сказаў:
— Папрасіце, калі ласка, Дабравольскую зайсці да мяне.
Маша ветрам вылецела з кабінета.
…Таму яна і спалохалася, убачыўшы абодвух бацькоў. А што, калі яны збіраюцца пагутарыць з ёй?
Супакоіў Шыковіч.
Выйшаў за ёй на кухню, спытаў прыветліва, па-сяброўску:
— Маша, вы ўмееце варыць каву? Чорную?
— Умею.
— Вы ўсё ўмееце. З вас будзе цудоўная жонка.
Ён даў ёй грошы на каву і каньяк. Яна ўзрадавалася даручэнню.
Зося захвалявалася была, хацела адзявацца, каб прымаць гасцей, як належыць гаспадыні. Але Яраш пачаў распытваць яе пра адчуванне, прафесійна, падрабязна, па-бальнічнаму. І яна зноў залезла на шырокую канапу з нагамі. Сядзела ў куточку, захутаўшыся ў халацік, як малая японачка. Маша навучыла яе адмыслова закручваць валасы, і высокая кукла прыгожых валасоў сапраўды рабіла яе падобнай на ўсходнюю жанчыну.
Яраш скончыў распытваць пра здароўе і змоўк. У той дзень яму цяжка было весці размову для размовы, гаварыць пра ўсё.
Шыковіч паліў на кухні, пускаючы дым у фортку, слухаў іх, зразумеў зацяглую паўзу.
Зося сказала нешта пра дождж. Яраш крыху іншымі словамі сказаў тое ж.
— У вас стомлены выгляд, Антон Кузьміч.
— Я сёння прыляцеў з раёна.
— Камандзіроўка?
— Але.
Шыковіч кінуўся на дапамогу сябру.
— Соф'я Сцяпанаўна, не сумна вам адной у гэтым доме? — спытаў ён з жартаўлівай весялосцю, сядаючы ў зручнае нізкае крэсла.
— О не. Я чытаю. У мяне добрыя суседзі. Яны наведваюцца. А потым прыходзіць з работы Маша…
Вось так пагаварылі яшчэ пра тое-сёе. Нарэшце Кірыла падступіў да галоўнага, асцярожна, далікатна:
— Соф'я Сцяпанаўна, скажыце, калі ласка, вас не вельмі расхвалюе размова пра мінулае?
Яна ўздрыгнула, насцярожылася:
— Пра якое мінулае?
— Ну, напрыклад, пра вайну. Пра смерць бацькі…
— А што вас цікавіць?
— Што мяне цікавіць?.. — Ён палез ва ўнутраную кішэню пінжака і дастаў складзеныя лісты паперы. — Прачытайце вось гэта, і вы зразумееце.
Яраш зірнуў на сябра з дакорам, але змаўчаў.
Зося разгарнула сашчэпленыя лісты, прачытала загаловак, устрапянулася, паглядзела на Шыковіча са здзіўленнем, страхам і надзеяй. Позірк яе пытаў:
«Што ты падрыхтаваў мне? Гора? Хіба ў мяне яго было мала? Радасць? Няўжо радасць?..»
Пачала чытаць прагна, нецярпліва, маланкава хутка. Лісткі трапяталіся ў руках, як жывыя птушкі. Пабляднелі, а потым загарэліся шчокі. Яны абодва не зводзілі з яе вачэй. Але вось яна, перагортваючы старонку, з палёгкай уздыхнула. Прыціхлі лісты, перасталі трапятаць. Павольней пачала чытаць яна. Пад канец, было відаць, зусім супакоілася і здавалася нават крыху расчараванай. Задумалася глыбока. Яны доўга, ніводным рухам не парушаючы цішыні, цярпліва чакалі, калі яна вернецца з успамінаў.
Шпарка-шпарка, нібы надзвычай спяшаўся — цік-цік-цік, — адганяў у нябыт секунды прыгожы гадзіннік на кніжнай паліцы. За акном у лісцях таполі шумеў дождж.
Нарэшце Шыковіч не вытрываў:
— Пра што вы думаеце?
Яна не ўздрыгнула, не схамянулася, — паглядзела сухімі, але напоўненымі святлом удзячнасці вачамі, спакойна адказала:
— Я думаю, як хораша, што ёсць на свеце такія людзі, як Антон Кузьміч, як вы… Дзякую вам.
— Падзякі пасля. Ды і не мне павінны быць адрасаваны. Антону — справа іншая. А за тое, што ў нашы дні ўсюды аднаўляецца справядлівасць, вы ведаеце, каму дзякаваць. Цяпер вы разумееце, што мяне цікавіць. Як загінуў доктар Савіч? Хто яго забіў? Вы былі пры гэтым?
Зося паківала галавой: не, не была. Потым сказала:
— Я думаю, тата застрэліўся…
— Сам?
Расказ Зосі Савіч
— Вы помніце, Антон Кузьміч, я расказвала вам: бацька вельмі асцерагаў мяне. Я, па сутнасці, была схавана ад свету. Толькі ваша з'яўленне, ды калі я шукала Тараса… А больш я нічога не зрабіла. Мне ніхто нічога не даручаў. Я ведала: бацька сумленны чалавек. Але ці проста сумленны лекар ці змагар? Я здагадвалася, што нейкім чынам ён памагае нашым. Але як? Спрабавала гутарыць з ім пра гэта. Ён умеў адвесці размову ўбок. А разы два ўзлаваўся і загадаў, каб я не совала носа куды не трэба. «Малая яшчэ! — сказаў ён. — Не нам з табой займацца палітыкай. Не думай, што гэта рамантыка, як у кніжках. Ты ў мяне адна». Яшчэ тата часта казаў, каб я не думала, што ён служыць чужынцам, ён лячыў і лечыць сваіх людзей. А людзі — гэта самае каштоўнае, астануцца людзі — гісторыя не спыніцца і не пойдзе назад. Будуць жыць людзі — будзе жыць краіна і тая ўлада, якой народ даражыць. Вось так ён гаварыў. Гэта я помню, бо словы гэтыя ён казаў часта. Я не згаджалася: а хто ж будзе ваяваць? Ён злаваўся: «Не многа будзе карысці, калі пойдуць ваяваць дзеці, як ты, ці такія старыя, як я». Я пасля толькі зразумела, што бацька проста асцерагаў мяне, любым чынам, абы я была далей ад таго, што рабілася навокал. І раптам… Гэта было перад Першым маем, дні за два. У той дзень нашы ўзарвалі электрастанцыю. Пасярод дня. Так грымнула, што нават у нас — а гэта ж вунь дзе! — вылецела шыба ў мансардзе, у пакоі Грота. Нямецкі лекар у нас жыў. Казалі, што міну ўкінулі ў топку і выбухнуў кацёл…
— Група Шылава, — сказаў Шыковіч. — Пішу пра іх.
— Што? — не зразумела Зося.
— Хто ўзарваў станцыю. Камсамольская група. Загінулі хлопцы. Валодзя Шылаў зачыніўся ў трансфарматарнай будцы і адстрэльваўся да апошняга патрона. Жывым не здаўся. Залішняя смеласць і рызыкоўнасць загубіла…
Зося памаўчала, як бы ўспамінаючы, на чым перапынілася.
— Бацька прыехаў позна, калі сцямнела. На санітарнай машыне. Заехалі ў двор. Ён ніколі не заязджаў у двор. Я выскачыла насустрач. Тата папрасіў мяне памагчы шафёру аднесці на кухню мяшок бульбы і мяшок мукі. Мы аднеслі.
Грот быў дома. Добра помню, ён сустрэў бацьку словамі:
«Калі ласка, пан Савіч… Неяк вы сказалі, што мы бываем задужа жорсткія… Не, мы мяккія. Мы, немцы, увесь час пакутуем ад сваёй мяккасці і дабраты. А жорсткасць там. Жорсткасць і дзікунства! Каму перашкаджала электрастанцыя? Давала святло ў вашу бальніцу, у мой шпіталь, у наш дом…»
Ён так і сказаў — «наш».
«А цяпер будзем паліць… Як гэта вы сказалі, Софа? — звярнуўся ён да мяне. — Лучыну? О, лучыну! Свечак і тых няма. Я ледзьве раздабыў дзесятак. Божа мой! Якое дзікунства і фанатызм! Сёння ў нас арыштавалі сястру. Вашу. Мы далі ёй работу. Добрую работу з добрай аплатай. Яна магла жыць культурна, прыгожа. А яна шпіёніла, карыстаючыся тым, што ведала нашу мову. Жахліва!»
«Сёння многіх арыштавалі, — сказаў бацька і таксама паўтарыў: — Жахліва! Жахліва!»
«Я рад, пан Савіч, што вы разумееце, — узрадаваўся Грот. — Не, мы не жорсткія. Мы мяккія і добрыя».
Ён жыў у нас год і з дня на дзень трубіў аб дабраце нямецкага характару. Я часам не магла вытрымаць і гаварыла, якую яны «дабрату» праяўляюць. Тады ён пачынаў чытаць цэлыя лекцыі, прыводзіў прыклады з нямецкай гісторыі, чытаў на памяць Гётэ і Шылера. Аднойчы я незнарок знайшла ў бацькавай бібліятэцы Гейнэ, прачытала, і мне зрабілася весела. Я прачытала яму, Гроту, што пісаў пра нямецкі характар Гейнэ. Грот разумеў крыху па-расейску, я — па-нямецку… Звычайна спакойны, ён узлаваўся. Сказаў, што Гейнэ жыд, а ўсе жыды злейшыя ворагі нямецкай нацыі. Забраў кніжку і, напэўна, спаліў. А на другі дзень цэлы вечар капаўся ў нашай бібліятэцы — шукаў крамолу.
Але што я расказваю вам пра гэтага немца? Я пасля бачыла іх тысячы, розных, добрых і звяроў. О, каб вы ведалі, што такое эсэсаўцы!
Зося заплюшчыла вочы і ўздрыганулася, прыціснулася да спінкі канапы, закрыла халацікам горла, быццам ёй раптам зрабілася холадна. І тут жа вінавата ўсміхнулася, просячы прабачэння.
— Калі Грот, павячэраўшы, падняўся да сябе, бацька прыйшоў на кухню, дзе я мыла талеркі, абняў за плечы, прашаптаў:
«Зося, дзіця маё, у нас у садзе хаваецца чалавек. Я пайду да немца гуляць у шахматы. Ты адсунь свой ложак, пасцялі за ім на падлозе. Адчыні акно. У твой пакой Грот ніколі не заходзіць».
О, каб вы ведалі, што я адчула! Калі я схавала вас, Антон Кузьміч, я хавала вас і ад бацькі, бо не ведала, як ён паставіцца, што зробіць, калі даведаецца. Гэта вельмі цяжка — любіць і не верыць. А верыць лёгка, калі людзі робяць адну справу, калі яны аднадумцы. Разумееце? Я няскладна расказваю, але вы зразумееце… І з вамі, і з Тарасікам я вымушала бацьку нешта рабіць, ведаючы, што дзеля мяне ён зробіць усё, выканае і сур'ёзную просьбу і капрыз. А тут раптам усё мянялася. Ён даваў мне заданне. Як старэйшы. Як кіраўнік. Давяраў такое…
Хто гэты чалавек, думала я, калі адсоўвала ложак і сцяліла на падлозе пуховую коўдру, найчысцейшыя прасціны. Наіўна, але мне захацелася, каб гэта зноў былі вы, Антон Кузьміч… Прабачце. Дзверы ў мой пакойчык — пад лесвіцай на мансарду. Я пакінула ў пакоі свечку, узышла на лесвіцу — ці не відаць ложак? Колькі пражыла, колькі хадзіла малая, я ніколі не зазірала з лесвіцы ў адчыненыя дзверы — што відаць у пакоі?!
Грот, які бесцырымонна лазіў нават у кухонныя каструлі, у бочкі ў пограбе, ні разу не адчыніў дзвярэй майго пакоя. Гэта праўда. У гэтым ён быў інтэлігент.
З радасцю і страхам я адчыняла акно. А потым стаяла ў калідоры і слухала… Калі ён залезе… І баялася, каб у цемры не нарабіў грукату. Ён зрабіў гэта вельмі асцярожна, я пачула толькі, як рыпнуў незнарок закрануты ложак. Пасля гэтага я доўга яшчэ стаяла, потым сядзела на кухні — думала, што рабіць далей. Бацька не сказаў: можна мне заходзіць у пакой ці нельга. Можа, чалавека трэба накарміць? Урэшце я рашуча са свечкай у руках увайшла ў свой пакой. Убачыла, што коўдру і прасціну ён палажыў назад на ложак. Я заглянула за ложак.
Чалавек быў доўгі, худы, барадаты. Такі доўгі, што каб выпрастаўся, то, напэўна, ногі высунуліся б з-пад ложка. Таму ён сагнуў іх, і вострыя калені траха не вытыркнуліся над ложкам. Вочы яго бліснулі насцярожана і падазрона. Ён ляжаў у ватоўцы, у ботах і трымаў руку за пазухай. Ад яго пахла зямлёй. Я спытала шэптам: