— Гэта той, Палуян? — спытаўся стары. — А што ж, унучак, калі трэба, дык трэба і скінуць.
— А як я не хачу?
— Дзень добры, пане дзедзіц! А я што — хачу, або мне гэта вельмі салодка? А вось здымаю. I рука ўжо самлела за семдзесят год. Такая ўжо наша сірочая доля…
— Ну, а што мне рабіць, калі я не хачу?
— Дык і што ж табе, унучак, з таго? Вось не хацеў, дык і пагналі са школы. З пугі пачаў, пугай і завяршыў. Хіба ж яно табе даспадобы?..
Данік успомніў худы, скарэжаны злосцю твар панны Рузі і голас яе: «Прэч! Натыхмяст прэч зэ школы, дрань! I венцэй не пшыходзь!» А ён усё ж такі прыйшоў назаўтра ў школу. Другі раз «прэч» не прыйшлося пачуць. Пан кіроўнік сказаў яму спакайней: «Малец, ты выключаны са школы. Ідзі дадому і падумай, што ты натварыў». А што ён натварыў? Проста ім крыўдна было, што разам з паняй Мар’яй зусім пайшла са школы і родная мова. Ну, урокі — урокамі, а на пераменках яны пастанавілі, што калі хто акажацца хоць слоўцам па-польску, — пяць грошаў штрафу. Ды так і не зарабілі на гэтым ні гроша. Лупаты Чэсік Бэндзіньскі данёс… Пані Мар’я яшчэ ўсё хварэла, і за Даніка не было каму заступіцца. Ні Саньку, ні Цівунка, ні Казу — нікога не выключылі са школы, бо ён, Данік, не выдаў нікога з тых, што змаўляліся. А кіроўнік усё дапытваўся: «Хто цябе навучыў?..» Няма таго, хто навучыў, — ужо трэці год няма. Толькі і голасу ад Міколы, што напіша ў пісьме з турмы да бацькоў: «Прывітанне сябру майму Данілу і маме яго, цётцы Зосі…» Ніхто не навучыў — Сівы сам навучыўся!..
Адвярнуўшы статак ад жыта далей на траву, ён не захацеў вяртацца да старога, а сеў на ўзмежку і дастаў з-за пазухі кнігу. Тую самую. Адну толькі яе і ўзяў сюды з дому. Даўно ўжо ўсё прачытана, сёе-тое нават і перачытана, а ўсё ж… Ён адгарнуў вокладку. На тытульнай старонцы — «Баляслаў Прус. Навелы». А наўскасяк, таксама па-польску, напісана такім знаёмым почыркам:
Даніку Мальцу, майму светлавокаму хлопчыку, каб дачакаўся светлага жыцця.
24 лютага 1929 года.
Ужо ніколі, мусіць, яму не ўбачыць яе, не пачуць яе голасу. Мікола прыйдзе, — увосень канчаецца яго тэрмін. Хіба, можа, яшчэ дададуць… А яна, пані Мар’я? Няўжо так і будзе, што застанецца адна толькі думка, адзін успамін і гэтыя словы на кнізе?.. Цяпер яна ўжо, відаць, паправілася, зноў сядзіць за сталом і чытае ці нешта піша ў журнале… А хто ж сядзіць цяпер побач з Санькам на першай парце? Хто глядзіць, не змаргне, як калісьці…
— Чытаеш, Даніла? — пачуўся над хлопцам голас старога. Дзед падышоў неяк неўзаметку, нібы падкраўся.
— А што ты чытаеш?
— Так сабе, польская кніга адна.
Стары паківаў галавою:
— Яшчэ ты, брат, не нацешыўся з панскай ласкі? Пакінь!
— Гэта, дзеду, не панская. Гэта ўсё пра такіх, як мы, пра тых, што бедныя, што працуюць… Хочаце, я і вам пачытаю?
Дзед усміхнуўся хітравата:
— Няхай ужо лепей па снеданні. А то нешта пад лыжачкай смокча…
— Вы не бойцеся, — я так буду чытаць, што вы ўсё зразумееце. Добра?
I так хочацца хлопцу, каб і стары даведаўся пра тых, што ў кнізе, пра сапраўдных людзей з той Польшчы, што там вунь — далёка на захадзе! I пра такіх, як пані Мар’я… Не, пра яе, пра гэты надпіс на кнізе ён не скажа і дзеду. Нікому не сказаў і нікому не скажа…
— Дык што, дзеду, пачытаем?
— Хіба, можа, пасля. Нешта мне, брат, зноў захацелася душу сваю пагладзіць.
Стары палез рукой за пазуху.
— Тады, дзеду, іграйце адразу вясёлае! Добра?
Дзед Мікіта, трымаючы перад тварам сваю «пісклю», усміхнуўся, — ужо без хітрасці, а неяк крыва.
— З песні, Даніла, слова не выкінеш, — сказаў ён, — а плачучы — рота ніхто не паправіць.
Над лугам загаласіла — той самай жніўнаю песняй — жалейка. Сіратлівая, сумная песня!..
1942–1956
Жабрáк — бядняк, які жыў з міласціны.
Солтыс — сельскі стараста ў Заходняй Беларусі.
Кулáк — багаты селянін, які трымаў беднякоў, што працавалі на яго.
Байкот — тут: адмова танцаваць і размаўляць.
Хадзіць у зажон — наймацца на працу жаць жыта.
Чымборык — тут: матуз, завязка ад фартушка.
Чвáртэк — чацвер.
Ідзі сюды, не бойся.
Там ёсць таксама рыбы.
У краме, якая называецца «Нёман».
Буквар.
Вудзіў Янэк да паўдня,
Маючы дарэмную ахвоту…
Адрына — гаспадарчая пабудова, дзе захоўваліся сена, салома, інвентар.
Загумéнне — месца за гумнамі.
Бязмéн — рычажныя або спружынныя вагі.