Усе сядзелі і чакалі моўчкі, з вельмі сур’ёзным выглядам, між тым як вялізны тоўсты Тупухое ўрачыста і павольна набліжаўся з моцнай сукаватай дубінай у руцэ. Ён быў увесь прасякнуты ўрачыстасцю гэтага моманту, і ўсе не зводзілі з яго вачэй, калі ён, у глыбокім задуменні, падышоў і заняў сваё месца перад намі. Ён быў ад прыроды сапраўдным правадыром, цудоўным прамоўцам і акцёрам.
Ён павярнуўся да галоўных спевакоў, барабаншчыкаў і кіраўнікоў танцаў, узмахам сваёй сукаватай дубінкі паказаў на кожнага з іх па чарзе і ціхім стрыманым голасам аддаў ім кароткія загады. Потым ён павярнуўся зноў да нас і раптам шырока вытрашчыў свае вялікія вочы; вялізныя бялкі блішчалі на яго разумным мядзяна-карычневым твары гэтак жа ярка, як і зубы. Ён падняў сваю сукаватую дубінку, і з яго вуснаў пасыпаліся словы, як гарох з мяшка; ён гаварыў абрадныя формулы даўно мінулых часоў на старадаўнім, забытым дыялекце, які разумелі толькі старыя.
Потым ён паведаміў нам, карыстаючыся паслугамі Тэкі як перакладчыка, што імя першага караля, які атабарыўся на іх востраве, было Цікароа і што ён царстваваў над гэтым жа атолам з поўначы да поўдня, з усходу да захаду і ўгору да неба, якое распасціраецца над галовамі людзей. I пакуль хор выконваў старадаўнюю баладу пра караля Цікароа, Тупухое паклаў сваю вялікую руку мне на грудзі і, паварочваючы мяне да гледачоў, абвясціў, што дае мне імя Вароа Цікароа, гэта значыць Дух Цікароа.
Калі спевы заціхлі, настала чарга Германа і Бенгта.
Вялікая карычневая рука дакранулася па чарзе да іх грудзей, і яны атрымалі імёны Тупухое-Іцетахуа і Топакіна. Так звалі двух старажытных герояў, якія распачалі бой з марскім страшыдлам і забілі яго ля праходу ў рыфе Рароіа.
Барабаншчык некалькі разоў энергічна ўдарыў у барабан, і два здаравенныя мужчыны з павязкай вакол сцёгнаў і з доўгім кап’ём у кожнай руцэ выскачылі наперад. Высока падымаючы калені да самых грудзей, трымаючы коп’і вастрыём угору, паварочваючы галаву з боку ў бок, яны пачалі шпарка маршыраваць, адбіваючы нагамі такт. Калі зноў пачуўся грукат барабана, яны высока падскочылі і, строга захоўваючы рытм, пачалі паказваць легендарны бой па ўсіх правілах балетнага мастацтва. Уся інтэрмедыя была кароткая і імклівая і паказвала бой герояў з марскім страшыдлам. Потым пад спевы і з усімі цырымоніямі было дадзена імя Тарстэйну; яго назвалі
Мароаке — па імені старажытнага караля гэтай вёскі, а Эрык і Кнуг атрымалі імёны Тане-Матарау і Тэфаунуі ў гонар двух мараплаўцаў і марскіх герояў старажытнасці. Доўгая манатонная прамова, якой суправаджалася прысваенне ім імёнаў, гаварылася з надзвычайнай хуткасцю; няспынны паток слоў быў разлічаны адначасова на тое, каб зрабіць уражанне і пацешыць.
Цырымонія была закончана. Сярод палінезійцаў на Рароіа зноў з’явіліся белыя барадатыя правадыры. З натоўпу выйшлі наперад два ланцугі танцоўшчыкаў і танцоўшчыц у плеценых саламяных спаднічках, з каронамі з лубу на галаве. Танцуючы, яны наблізіліся да нас і пералажылі кароны са сваіх галоў на нашы; нам прыйшлося таксама надзець на сябе шлматлівыя саламяныя спаднічкі, і свята ішло далей сваім ходам.
Аднойчы ўночы ўвенчаныя кветкамі радысты звязаліся з радыёаматарам на Раратонзе, які перадаў нам паведамленне з Таіці. Гэта было сардэчнае прывітанне ад губернатара французскіх ціхаакіянскіх калоній.
Па распараджэнню з Парыжа ён паслаў урадавую шхуну «Тамара», якая павінна прывезці нас на Таіці, так што нам не трэба будзе чакаць коправай шхуны, часу прыходу якой ніхто не ведаў. Таіці быў цэнтрам французскіх калоній і адзіным востравам, які меў пастаянную сувязь з навакольным светам. Мы павінны дабрацца да Таіці і там сесці на параход, які робіць рэгулярныя рэйсы; ён і прывязе нас дадому, на радзіму.
На Рароіа па-ранейшаму святкавалі. Аднаго разу ўвечары з акіяна пачуліся нейкія дзіўныя завыванні; дазорныя спусціліся з верхавін пальмаў і паведамілі, што ля ўваходу ў лагуну знаходзіцца нейкае судна. Мы кінуліся бягом праз пальмавы лес да берага з падветранага боку вострава. Там мы пачалі ўглядацца ў акіян у напрамку, які быў працілеглы таму, адкуль мы прыплылі на «Кон-Цікі». З гэтага боку, закрытага ад ветру ўсім атолам і рыфам, буруны былі значна ніжэйшыя.
Якраз ля ўваходу ў лагуну з боку акіяна мы ўбачылі агні карабля. Неба было яснае і зорнае, і мы маглі распазнаць абрысы шырокай двухмачтавай шхуны. Гэта і ёсць судна губернатара, якое ён прыслаў па нас? Чаму яно не заходзіць у лагуну?
Астраўляне выяўлялі адзнакі ўсё нарастаючай трывогі. Цяпер і мы ўбачылі, што судна мела вялікі крэн і яму пагражала небяспека перакуліцца. Яно сядзела на мелі на нябачным падводным рыфе.
Тарстэйн схапіў ліхтар і прасігналіў:
— Quel bateau?
— «Маоае», — перадалі нам у адказ.
«Маоае» была коправая шхуна, якая куреіравала паміж астравамі. Яна накіроўвалася на Рароіа па копру. Капітан і каманда шхуны былі палінезійцы, і яны ведалі аб рыфах на подступах да лагуны. Але ў цемры іх падвяла плынь. Гэта было яшчэ шчасце, што шхуна знаходзілася з падветранага боку вострава і што стаяла ціхае надвор’е, але плынь па-за межамі лагуны была ўсё ж падманлівая. Крэн «Маоае» павялічваўся і павялічваўся, і каманда спусціла шлюпку. Матросы прывязалі моцныя канаты адным канцом да верхавінаў мачт, а другія канцы канатаў прывезлі ў шлюпцы на бераг, дзе жыхары вострава абвязалі іх вакол ствалоў какосавых пальмаў, каб шхуна не перакулілася. Матросы з другімі канатамі спыніліся на шлюпцы за праходам у рыфе, спадзеючыся, што ім удасца зняць «Маоае» з мелі, калі пачнецца прыліў і ваду пагоніць з лагуны. Жыхары вёскі спусцілі на ваду ўсе свае пірогі і ўзяліся ратаваць груз копры. На борце шхуны было дзевяноста тон гэтага каштоўнага тавару. Мяшкі з копрай партыя за партыяй перавозіліся са шхуны на бераг.
Вада паднялася, але «Маоае» ўсё яшчэ сядзела на мелі, пагойдваючыся і стукаючыся аб каралавыя рыфы, пакуль не атрымала прабоіны. Калі развіднела, шхуна знаходзілася яшчэ ў горшым становішчы, чым раней. Каманда нічога не магла зрабіць; не варта было нават і спрабаваць сцягнуць з рыфа цяжкае судна, водазмяшчэннем 150 тон, пры дапамозе шлюпкі і пірог астраўлян. Калі шхуна будзе і далей ляжаць на тым самым месцы, стукаючыся аб рыф, яна разваліцца на кавалкі; а калі зменіцца надвор’е, яе аднясе да атола і ў прыбоі разаб’е на шчэпкі.
На «Маоае» радыё не было, але мы яго мелі. Аднак калі б мы нават і выклікалі выратавальнае судна з Таіці, то пакуль яно прыйшло б, ад «Маоае» ўсё роўна засталіся б адны абломкі. I ўсё ж другі раз у гэтым месяцы рыф Рароіа выпусціў сваю здабычу.
У той жа дзень, прыблізна апоўдні, шхуна «Тамара» паказалася на небасхіле на захадзе. Яе паслалі, каб забраць нас з Рароіа, і ўсе, хто знаходзіўся на яе борце, былі вельмі здзіўлены, убачыўшы замест плыта дзве мачты вялікай шхуны, якая, нахіліўшыся набок і разгойдваючыся, бездапаможна сядзела на рыфе.
На борце «Тамары» быў французскі чыноўнік, які кіраваў астравамі Туамоту і Тубуаі, Фрэдэрык Ан; губернатар паслаў яго з Таіці сустрэць нас. На «Тамары» знаходзіліся таксама француз-кінааператар і француз-радыст, але капітан і каманда былі палінезійцы. Сам Ан, француз па паходжанню, нарадзіўся на Таіці і быў цудоўным мараком. Са згоды капітана-таіцяніна, які быў рады зняць з сябе адказнасць у гэтых небяспечных водах, ён узяўся камандаваць суднам. Пакуль «Тамара» спрытна лавіравала сярод шматлікіх падводных рыфаў і віроў, абедзве шхуны былі злучаны моцнымі канатамі, і Ан распачаў майстэрскія і рызыкоўныя манеўры, а прыбой між тым пагражаў выкінуць абодва судны на адзін і той жа каралавы рыф.
Калі прыліў дасягнуў найбольшай вышыні, «Маоае» сышла з рыфа, і «Тамара» адбуксіравала яе на глыбокае месца. Але цяпер праз прабоіну вада пачала заліваць «Маоае», і яе прыйшлося як мага хутчэй адвесці ў лагуну на мелкаводдзе. На працягу трох дзён напалову затопленая «Маоае» стаяла ля вёскі, і ўсе помпы працавалі круглыя суткі. Найлепшыя шукальнікі жэмчугу з нашых сяброў-астраўлян ныралі пад шхуну са свінцовымі лістамі і цвікамі і залаталі самыя вялікія прабоіны, так што «Маоае» з няспынна працуючымі помпамі магла ў суправаджэнні «Тамары» дабрацца да дока на Таіці,
Калі «Маоае» была гатова да адплыцця, Ан правёў «Тамару» між пакрытых караламі мелкаводдзяў у лагунах да вострава Кон-Цікі. Плыт узялі на буксір, а потым «Тамара» рушыла назад да выхаду з «Кон-Цікі» на буксіры; а «Маоае» плыла следам за ёю на такой блізкай адлегласці, каб можна было зняць каманду, калі ў акіяне вада ў труме пачне прыбываць з большай хуткасцю, чым яе паспявалі выліваць помпы.
Наша развітанне з Рароіа было больш чым сумным. Усе, хто мог хадзіць, былі на моле; яны ігралі і спявалі нашы любімыя мелодыі, калі шлюпка з судна адвозіла нас на «Тамару».
Вялізны Тупухое ўзвышаўся ў цэнтры, трымаючы за руку маленькага Хаумата. Хаумата плакаў, слёзы цяклі і па шчоках магутнага правадыра. Ва ўсіх, хто стаяў на моле, былі слёзы на вачах, але ўсе яны спявалі і ігралі яшчэ доўга-доўга пасля таго, як шум бурунаў, што набягалі на рыф, заглушыў для нас усе іншыя гукі.
Гэтыя чыстыя сэрцам людзі, што стаялі на моле і спявалі, трацілі шэсць сваіх сяброў, а мы, шэсць чалавек, што моўчкі стаялі на палубе «Тамары», пакуль мол не схаваўся за пальмамі, а пальмы не зніклі ў акіяне, мы тратілі 127 сяброў. У вушах у нас не пераставала звінець дзівосная экзатычная мелодыя:
«...няхай у нас будуць адны і тыя ж успаміны, каб мы заўсёды маглі быць разам — нават тады, калі вы паедзеце ў далёкую краіну. Добры дзень».
Праз чатыры дні перад намі паўстаў з акіяна востраў Таіці. Ён не быў падобны на нітку жамчужын з кронамі пальмаў. Дзікія зубчастыя сінія горы ўзнімаліся да неба, і верхавіны іх былі ахутаны воблакамі, якія нагадвалі вянкі.
З набліжэннем да вострава на сініх гарах паказаліся зялёныя схілы. Пышная расліннасць поўдня зялёнымі плямамі збягала па рыжа-чырвоных узгорках і скалах, якія змяняліся глыбокімі цяснінамі і далінамі, што спускаліся да мора. Калі бераг быў ужо зусім блізка, мы ўбачылі стройныя пальмы, якія шчыльна абступалі ўсе даліны і ўвесь бераг за залацістым пляжам. Востраў Таіці быў калісьці ўтвораны вулканамі. Цяпер яны патухлі, і каралавыя паліпы паступова збудавалі ахоўны рыф вакол вострава, каб акіян не мог разбурыць яго.
Раніцай мы прайшлі праліў паміж рыфамі і апынуліся ў бухце Папеэце. Перад намі ўзвышаліся напалову схаваныя лісцем гіганцкіх дрэў і верхавінамі пальмаў царкоўныя шпілі і чырвоныя дахі дамоў. Папеэце — сталіца Таіці, адзіны горад у французскіх уладаннях у Акеаніі. Гэта быў горад забаў, рэзідэнцыя ўрада і цэнтр усіх марскіх шляхоў ва ўсходняй частцы Ціхага акіяна.
Калі мы ўвайшлі ў бухту, жыхары Таіці стаялі на беразе шчыльнай яркай жывой сцяною і чакалі нас. Навіны распаўсюджваюцца на Таіці з хуткасцю ветру, і кожнаму хацелася паглядзець на пае-пае, які прыплыў з Амерыкі.
Для «Кон-Цікі» было адведзена ганаровае месца ля марскога бульвара; мэр Папеэце вітаў нас, а маленькая палінезійская дзяўчынка паднесла нам ад імя Палінезійскага таварыства вялізны букет таіцянскіх палявых кветак. Потым падышлі маладыя дзяўчаты і, вітаючы нас са шчаслівым прыездам на Таіці, жамчужчыну Паўднёвага мора, надзелі нам на шыю салодка пахнучыя вянкі з белых кветак.
Я шукаў у натоўпе знаёмы твар, твар майго прыёмнага бацькі на Таіці, правадыра Тэрыыероо, якому падначальваліся 17 мясцовых правадыроў вострава. Вядома, ён быў тут. Высокі і дзябёлы, жвавы і вясёлы, як калісьці, ён вынырнуў з натоўпу з крыкам «Тэраі Мацеата!» і ўсміхаўся мне ўсім сваім шырокім тварам. Ён моцна пастарэў, але меў усё той жа паважны выгляд прыроднага правадыра.
— Позна ты з’явіўся, — сказаў ён, усміхаючыся, — але ты з’явіўся з добрымі навінамі. Твой пае-пае сапраўды прынёс на Таіці сіняе неба (тэраі мацеата), бо мы цяпер ведаем, адкуль прыйшлі нашы бацькі.
Губернатар наладзіў прыём у сваім палацы, быў званы вечар у гарадской ратушы, запрашэнні сыпаліся на нас з усіх бакоў гасціннага вострава.
Як і калісьці, правадыр Тэрыыероо наладзіў вялікае свята ў сябе ў доме ў даліне Папена, які я так добра ведаў; і паколькі Таіці не Рароіа, то і тут не абышлося без новай цырымоніі, у час якой мае таварышы, якія раней не мелі таіцянскіх імён, атрымалі іх.
Гэта былі бесклапотныя дні; сонца ярка свяціла, у небе павольна плылі лёгкія воблакі. Мы купаліся ў лагуне, лазілі па гарах і танцавалі палінезійскія танцы на траве пад пальмамі. Міналі дні. Яны ператвараліся ў тыдні і было падобна на тое, што тыдні ператворацца ў месяцы, перш чым прыйдзе карабель, які адвязе нас дамоў да спраў, што чакалі нас.
Потым была атрымана радыёграма з Нарвегіі, у якой паведамлялася, што суднаўладальнік Ларс Крысценсен даў загад судну «Тор I» водазмяшчэннем 4 тысячы тон накіравацца з Самаа на Таіці, каб забраць удзельнікаў экспедыцыі і прывезці іх у Амерыку.
Аднойчы на досвітку вялікі нарвежскі параход увайшоў у бухту Папеэце і французскі ваенны кацер адбуксіраваў «Кон-Цікі» да борта яго вялізнага суайчынніка; той працягнуў доўгую стальную руку і падняў свайго маленькага сваяка на палубу. Гучныя завыванні сірэны разлягліся па зарослым пальмамі востраве. Карычневыя і белыя людзі тоўпіліся на набярэжнай Папеэце і бясконцым ланцугом падымаліся на борт карабля з развітальнымі падарункамі і вянкамі.
Мы стаялі ля поручняў і выцягвалі, як жырафы, шыі, каб вызваліць падбародак з вянкоў, якія адзін за адным надзявалі на нас.
— Калі вы хочаце вярнуцца на Таіці, — закрычаў правадыр Тэрыыероо, як толькі над востравам прагучаў апошні гудок, — вы павінны, пасля таго як параход рушыць з месца, кінуць вянок у лагуну!
Канцы былі аддадзены, зараўлі рухавікі, вінт забурліў у вадзе, якая зрабілася зялёнай, і мы павольна адплылі ад набярэжнай.
Чырвоныя дахі неўзабаве зніклі за пальмамі, пальмы расталі ў сіні гор, якія павольна, нібы цені, апускаліся за небасхілам у акіян.
Хвалі хадзілі па сінім акіяне. Цяпер да іх было далёка. Белыя пасатныя воблакі праплывалі па сінім небе. Мы ўжо не рухаліся ў адзін бок з імі. Цяпер мы не падпарадкаваліся прыродзе. Мы знаходзіліся на шляху да XX стагоддзя, да якога было так далёка.