— Я забараняю табе, калі ты будзеш у дарозе, адказваць таму, хто звернецца да цябе з пытаннем, перш чым ты не станеш так, каб вецер дзьмуў у твой бок, каб не заразіць гэтага чалавека. Больш таго, з гэтага часу ты будзеш пазбягаць вялікіх дарог, каб нікога не сустрэць.
— А калі ты будзеш ісці па палях, я забараняю табе дакранацца да агароджаў і кустоў каля сцежкі.
— Я забараняю табе дакранацца да каго б ні было, асабліва да дзяцей і маладых людзей.
— Ад сёння я забараняю табе есці ці піць з кім-небудзь, апрача пракажоных.
Скончыўшы сваё павучанне, ён махнуў рукой. Пракажоны ўстаў і падышоў да шырокай ямы, бразгаючы дзвюма жалязякамі, звязанымі разам, якія замянялі ляскотку. Калі ён ішоў, усе астатнія адсоўваліся ад яго, затыкаючы насы і ўдаючы самую вялікую агіду. Ён лёг у магілу. Іншыя пачалі здалёк кідаць жменямі зямлю, пакуль не засыпалі яго напалову.
У жыцці гэта называецца separatio leprosarum — цырымонія, якая папярэднічае інтэрнаванню ў лепразорый новавыкрытага пракажонага і якая выкрэслівае яго з ліку жывых. Дзеці, якія нарадзіліся ў лепразорыі, не спазналі яе на сабе, але яна так уразіла іх бацькоў, што яны ўвесь час гаварылі пра яе між сабой, параўноўваючы розныя яе варыянты. Вялікія і малыя ведалі рытуал да драбніц.
Хлапчукі ўнеслі столькі рэалізму ў гэтую імітацыю, што гэта ўразіла абата. Што ж да лекара, які пад час сваіх падарожжаў нагледзеўся такіх забаў, то яго больш цікавіла рэакцыя чужынца на ўсё гэта. А той быў, здавалася, зачараваны гульнёй. Калі дзеці скончылі, ён выйшаў да іх са сваёй схованкі. Жан Маяр адзначыў, што ён быў бляднейшы, чым напярэдадні. Стомленасць і недасыпанне адбіліся на яго зняможаным твары. Аднак вочы гарэлі нейкім амаль драпежным агнём.
Калі ён падышоў, дзеці змоўклі. Адзін, самы малодшы, заплакаў і ўцёк. «Яшчэ крыху, і яны разляцяцца, як чарада вераб'ёў», — падумаў лекар. Але чужынец усміхнуўся і загаварыў спакойным голасам, і яны пачалі слухаць і хутка зацікавіліся.
Абат зноў хацеў быў падысці, але Жан Маяр спыніў яго.
Яны здагадаліся, што чужынец распытвае пра гульню. Раптам па ўсім наваколлі разнёсся яго смех, якога яны яшчэ не чулі. Смяяўся ён, як і гаварыў, праз зубы. Хутка стала ясна, што ён прапаноўваў хлапчукам прыняць яго ў гульню і тыя, зацікаўленыя, згадзіліся.
Новая гульня была прасцейшая, але таксама інспіраваная праказай. Цяпер старэйшы хлапчук начапіў на сябе належныя аксесуары і выконваў ролю пракажонага. Астатнія, крычучы ад страху, уцякалі, а ён ганяўся за імі, бразгаючы сваімі жалязякамі. Той, каго ён даганяў, павінен быў замяніць яго. Але чужынец па-свойму ўвайшоў у гэтую гульню: замест таго каб уцякаць ад пракажонага, ён пайшоў яму насустрач, абняў, прыціснуў да сябе і пацалаваў.
Калі ён адпусціў хлопчыка, той выглядаў збянтэжаным, але незнаёмы ласкава загаварыў да яго, і тады ўся гурма сабралася вакол іх. Падобна было, што ён звяртаўся да іх з чымсьці накшталт казані, з якой лекар і абат разабралі толькі знаёмае ўжо пытанне, сказанае з горкім папрокам:
— Хіба ўсе людзі не браты?
— Вось дык прапаведнік! — прашаптаў Жан Маяр. — Абат, гэта ваш сур'ёзны канкурэнт.
Падобна было, што ён ахрысціў свавольнікаў у сваю веру. Калі гульня ўзнавілася, яна стала дэманстрацыяй міласэрнасці. Чужынец стаў выконваць ролю пракажонага, а хлопчыкі, замест таго каб уцякаць, кідаліся ў ягоныя абдымкі і цалавалі яго.
Усе яны, у тым ліку і той хлопчык, што з плачам уцёк, але потым вярнуўся, пабывалі ў яго абдымках. Пасля гэтага, быццам страціўшы ўсякую цікаўнасць да гульні, ён раптам адкінуў вэлюм і чырвонае сэрца і, нічога не сказаўшы, імкліва пайшоў прэч, угору па схіле. Ён пайшоў так нечакана, што дзеці аслупянелі.
Сябры рушылі далей. Яны маўчалі, паглыбленыя ў думкі і зберагаючы сілы, бо неба аблажылі хмары, а спёка стала невыносная.
— Абат, — раптам сказаў Жан Маяр, — назіраючы за ім, я раптам западозрыў яго ў махлярстве.
Тама д'Арфёй запратэставаў — з тым большым абурэннем, што і яго самаго збянтэжылі і занепакоілі паводзіны чужынца.
— Мэтр Жан, — сурова сказаў ён, — асабіста я не ўбачыў нічога, акрамя ўрока міласэрнасці, дадзенага дзецям, якія, не маючы на ўвазе нічога кепскага, знайшлі сабе брыдкую забаву. І ўрок быў карысны. Яны больш не будуць гуляць у гэтыя жорсткія гульні.
— Прынамсі, нейкі час. Аман, абат.
А ён тым часам зноў абрынуўся на іншых пракажоных, як коршак на куранят.
Яны зноў дагналі яго ў вялікім паселішчы пракажоных, дзе вырашылі заначаваць. Гэта было апошняе паселішча перад праклятай зонай верхняга лепразорыя. У лекара тут была хаціна, дзе ён адпачываў пад час сваіх абходаў. Дастаўшыся туды пад вечар, лекар пайшоў паглядзець сваіх хворых, а потым далучыўся да абата. Сябры як маглі ўладкаваліся, каб павячэраць, пакуль брат Роз і абатаў слуга слалі пасцелі.
Як Жан Маяр даведаўся пад час абходу, чужынец яшчэ не пабыў у гэтай вёсцы, але навіна пра яго з'яўленне на Гары Хворых ужо даляцела таямнічымі шляхамі да тутэйшых пракажоных, і ўсе яны сабраліся на паляне, чакаючы яго.
Заклапочаны тым, каб у час свайго турнэ не ўпусціць ніводнай душы, ён, вядома, збочваў на кожную сцежку, якія віліся вакол гары, заходзіў у кожную хаціну і такім чынам ішоў па доўгай спіралі, у той час, як лекар і яго спадарожнікі падняліся самай кароткай дарогай.
Апусцілася ноч. Натоўп пракажоных на паляне выглядаў цяпер нейкай няяснай масай, і абат адчуў ад гэтага палёгку. Яго балюча ўразіла гэтая безліч гнойных балячак, мярзотных язваў, лахманы скуры, што віселі на панявечаных руках, якія часам, здавалася, былі гатовыя адарвацца ад цела, як ссохлыя пялёсткі, усе нягоды, якія сталі звыклымі ў гэтым ужо жахлівым месцы. Ён хацеў, хоць і не прызнаўся б у гэтым, каб цемра разагнала і смурод, які ішоў ад зборышча, смурод кепскай праказы, не такі, да якога ён ужо прызвычаіўся ў малым лепразорыі.
Калі ў хаціну ўварвалася хваля паветра яшчэ больш смярдзючая за іншыя, ён збялеў, ускочыў і рэзка прычыніў дошку, якая замяняла аканіцу. Потым яму стала сорамна за гэтую нестрыманасць, і ён, прыгнечаны, зноў сеў.
— Бедныя людзі, — прашаптаў ён.
— Праказа забівае паволі... — сказаў лекар. — Але вы дарэмна так засмучаецеся, абат. Хвароба дае і пэўныя выгоды.
— Сапраўды выгоды, — прашаптаў, падціснуўшы, як раз'юшаны леў, свае вялізныя губы Тама д'Арфёй.
— Вядома. Праказа добра адганяе ўзброеных людзей, а такое ліха, як вайна, здаецца, збіраецца надоўга пасяліцца ў нашым каралеўстве. Наша слаўная праказа прымушае ангельцаў трымацца воддаль. Ніводзін вораг каралеўства не наважыцца напасці на лепразорый — як і ніхто свой, дарэчы. І дзякуй богу. Я маю на ўвазе тых рыцараў, якія, быццам баронячы бедны люд, рабуюць вёскі, што трапляюцца на іх дарозе. Гара Хворых здаецца мне асяродкам міру і спакою. Так Усявышні ператварае зло ў даброць.
— Аман, бязбожнік, — сказаў Тама д'Арфёй, слаба ўсміхаючыся.
— Я не ўпэўнены, што пакінуў бы гэтае сховішча, каб зноў вярнуцца ў вар'яцкі свет, нават калі б гэта было магчыма.
Абат, разважаючы над апошнім выказваннем, быў ужо гатовы прыйсці да высновы, што філасофія — цудоўная штука, але гоман, які ўсчаўся на дварэ, прымусіў яго прыслухацца. Ён расчыніў акно, але не мог разабраць ні слова, бо, пачынаючы з пэўнай вышыні, на гары жылі хворыя, галасавыя звязкі ў якіх былі пашкоджаныя праказай, і іх гаворка нагадвала мала зразумелае чужым звярынае рыканне. Толькі лекар крыху разумеў прымітыўныя мовы, на якіх размаўлялі на розных паверхах гары. Ён пацвердзіў абату тое, пра што той ужо здагадаўся: чужынец быў блізка. Ён папрасіў брата Роза патушыць свечку. Сябры ўладкаваліся каля акна, шырыня якога якраз дазваляла ім прасунуцца сваімі вялізнымі галовамі. Яны пільна ўглядаліся ў цемру, чакаючы прыходу святога.
Пра яго з'яўленне абвясцілі бязладныя крыкі ўсіх пракажоных, якія ўсхапіліся на ногі. Ад гэтых крыкаў у сяброў заледзянела кроў. Пачварная фантасмагарычнасць таго, што адбывалася, агаломшыла іх, як бязглузды кашмар.
Як прэлюдыя да д'ябальскага відовішча, у лесе ўспыхнула некалькі мігатлівых агеньчыкаў. Яны мігцелі ўсё часцей, і ў хуткім часе таямнічае мігценне злілося ў адно цэлае, асвяціўшы лес магічным святлом. Тады на сцежцы, што выходзіла на паляну, з'явілася працэсія, падобная да карнавальнай.
На чале ішлі дзеці з паходнямі, над якімі ўспыхвалі чырвоныя языкі полымя. Але абат і лекар-філосаф акамянелі ад жаху, калі ўбачылі групу, якая ішла за дзецьмі, а брат Роз, якога цяжка было чым-небудзь збянтэжыць, глуха ўскрыкнуў, калі наважыўся зірнуць у шчыліну. Іх жах быў выкліканы і агіднасцю відовішча, і яго незразумеласцю, бо страшная, пачварная істота выглядала досыць экстравагантна. Яны ўбачылі вялізнае цела такой непамернай шырыні, што яно выступала па абодва бакі дарогі. Знізу яно трымалася на некалькіх нагах, а зверху яго вянчалі тры галавы.
машынальна прамармытаў Жан Маяр, выціраючы лоб.
* Цэрбер драпежны і люты.
Страшныя тры ў яго пашчы...
(Дантэ. «Боская камедыя». Пекла. Песня VI.)
Сапраўды, адзінае разумнае, што магло прыйсці ў гэтую хвіліну яму ў галаву, — гэта атаясаміць тую істоту з дэманам, які ахоўвае браму ў пекла.
Першае ўражанне ад гэтага д'ябальскага стварэння не дазволіла ім спачатку разглядзець яго як след. Калі ж яны прымусілі сябе зрабіць гэта — бо толькі так можна было скінуць з сябе здранцвенне, што іх ахапіла, — то заўважылі, што кожная асобная частка пачвары была агідная па-свойму. Абат, як толькі апамятаўся ад першага шоку і змог убачыць яшчэ нешта, акрамя страшнага цэлага, засяродзіў сваю ўвагу на галовах. Яны неадольна прыцягвалі позірк. У той, што злева, не было носа, ад губ засталіся толькі абрыўкі. Чорная дзірка пасярэдзіне твару нагадвала прорву, якую не можа асвяціць ніякі агонь. Што да правай, то на ёй не было месца, якое б нагадвала чалавечае цела, якое не гніло. Яна была суцэльнай язвай, гангрэнай, па форме аддалена падобнай да шара, і трэба было доўга ўглядацца, каб разгледзець на ёй нос і рот, схаваныя ў брыдкіх пухірах, ад якіх у святле паходняў падалі неверагодныя цені.
Трэцяя галава ў знямозе звесілася наперад. Яна ў такт хадзе матлялася то ўлева, то ўправа. Гэта навяло абата на думку, што яна імкнецца схаваць тое, што яна яшчэ больш мярзотная, чым дзве другія. А калі яна стала падымацца, то ў яго замерла сэрца ад прадчування, што ён убачыць твар. Сапраўды, галава павольна паднялася. Манахава трывога перарасла ў паніку, калі ён пазнаў твар незнаёмага. Гэта быў менавіта ён. Абапал яго ішлі пракажоныя з халуп, што стаялі ў баку ад паселішча; ім захацелася правесці яго да гэтага месца. Яны падтрымлівалі незнаёмага, амаль неслі. А ён так моцна абвіў рукамі шыі спадарожнікаў, так цесна да іх прыціснуўся, што тры целы здаваліся адным.