Чалавек задумаўся, пачаў прыкідваць, што магло здарыцца, куды падзелася сям'я. Раз жанчыны сышлі з дому — значыць, былі на тое прычыны. Сястра, можа, выйшла замуж, а жонка з маці пераехалі ў сваю хату... Але чаму? Можа, тут было небяспечна заставацца? Немцы? Партызаны?..
Марыс адамкнуў дзверы і зайшоў у дом. Усё пераканаўча гаварыла, што тут даўно ніхто не жыў: кругом пыл, цвіль, беспарадак, цяжкі непрыемны дух. Спачатку ён падумаў, што, можа, тут пабывалі зладзеі. Але не, здаецца, нічога не ўкрадзена. Адчыніў шафу: адзежа, бялізна на месцы, толькі бялізны чамусьці стала менш... А напэўна, сястра, выходзячы замуж, забрала сваю долю. На месцы быў яго шлюбны касцюм, пара старых штаноў, абутак. Ложак не засланы. Пабітая на дзіркі коўдра валялася на матрацы... Вось толькі нідзе не было відаць жончыных сукенак, спадніц, кофтачак. Зніклі статуэткі, што стаялі на камодзе. Над ложкам заўсёды вісела вясельная фатаграфія. Цяпер яе там не было. Яна валялася на пыльнай падлозе. Шкло ў рамцы пабілася.
Відаль прайшоў на кухню. Адчыніў акно, каб хоць трохі асвяжыць паветра. Сеў за старасвецкі стол, закурыў і задумаўся. Доўга нерухома сядзеў гаспадар. Вось ужо першыя сонечныя промні асвяцілі пагоркі. Як жа не хацелася ісці ў вёску. І дарэмна ён сябе пераконваў: «Дурань! Які я дурань! Была ж нейкая прычына. І, напэўна, сур'ёзная...» Баяўся Відаль, што выйдзе ён з дому, сустрэне каго з аднавяскоўцаў, а той сумна ўсміхнецца, паківае галавой ды скажа: «Вось як бывае, дарагі Відаль... Не пашанцавала, брат, табе...»
А між тым так яно ўсё і выйшла. У першай жа хаце, куды трапіў Марыс, яму расказалі ўсю горкую праўду. Гаспадары чакалі, не маглі дачакацца з фронту свайго сына і з несхаванай радасцю спаткалі Відаля.
— Сядай за стол, дарагі! Ты ж, пэўна, не снедаў. Трэба было ноччу адразу да нас і заходзіць. Ты, брат, самы першы, хто адтуль вяртаецца. Паслухай, а ў Тулузе ты доўга быў?
Відаль растлумачыў, што да Тулузы ён не даехаў, сышоў з цягніка раней, бо хацеў як мага хутчэй дабрацца дадому, трохі пад'ехаў на машыне, а потым ішоў пехатой.
Дзядзька Дзюплян — так звалі гаспадара — схіліў сваю сівую галаву над кубачкам цемнаватай гарачай вадкасці, якая тады, пасля вайны, была за каву, і пачаў свой нетаропкі расказ.
У вёсцы хутка зразумелі, што згоды ў доме Відаля няма. Асабліва гэта стала відаць пасля ад'езду Марыса. Адэта з маткай цалкам узялі ўладу ў свае рукі. Нанялі хлопца-падлетка, каб лягчэй было ўпраўляцца з гаспадаркай. Той, аднак, доўга тут не затрымаўся, і неўзабаве ў доме з'явіўся сталы мужчына. Вось тады і папаўзлі па вёсцы чуткі. Справа ў тым, што парабкам аказаўся той самы Альфонс, з якім калісьці вытанцоўвала на вяселлі Адэта. Па праўдзе кажучы, вяскоўцы не вельмі памыляліся, бо ў хуткім часе Альфонс і Адэта ўжо нават не рабілі сакрэту з таго, што жывуць як муж з жонкай. Маці, вядома, ва ўсім падтрымлівала Адэту. А вось жыццё Марысавай сястры стала невыносным. Аж да сорак трэцяга года пакутавала дзяўчына, пакуль не вярнуўся з палону яе жаніх і яна выйшла замуж. Пра замужжа Відаль нічога не ведаў: жонка ў пісьме ні словам не абмовілася пра гэта. Магчыма, сястра сама яму пісала, ды дзе тыя пісьмы маглі адшукаць яго, калі Марыс працаваў то на заводзе ў Гамбургу, то на ферме ў баўэра, то зноў на заводзе і год з гакам ніякіх звестак пра сям'ю не меў...
— Ды ты еш, еш, — казаў стары Дзюплян, падкладваючы Відалю вяндліну, закручаную ў марлю. — Хавалі ўсё сыну, але якая цяпер розніца... Бяры ды рэж...
Відаль механічна жаваў і слухаў гаспадара. Той паспеў ужо выпіць пару шклянак віна, і язык яго патроху развязваўся.
— Так што сястра твая малодшая ніводнага дня з мужам у ганчарні не заставалася. Адразу і паехала. І цяпер ужо ніхто не замінаў тваёй жонцы. Якая ганьба!
Стары адкашляўся і казаў далей:
— Ганьба не табе, Марыс, а ёй! Ты, бедалага, пакутаваў там, а яна сабе прыгрэла гэтага Альфонса. Колькі разоў я ўсё збіраўся зайсці туды і сказаць усё, што было ў мяне на сэрцы. Ды як ты пойдзеш... У кожнага свой клопат, свая бяда. Балела ў мяне душа, брат, гледзячы на ўсё гэта. Я ж цябе з маленства ведаю і з бацькам тваім сябраваў. А тут, такі сорам!.. Пэўна, і яны адчувалі, што робяць не па-людску, бо ў вёсцы амаль не паказваліся. Гэта ж трэба, жонка палоннага і да чаго дакацілася!..
Відаль задуменна паківаў галавой:
— Вось яно як... Што тут цяпер гаварыць... Такіх, як я, нямала вайна нарабіла...
— Хіба гэта апраўданне — вайна, — перапыніў яго стары. — Бачыш, як яны цябе сустрэлі!..
— А чаму яны ўсё ж такі паехалі з ганчарні?
— Ведаеш, неяк прыехала да іх твая старэйшая сястра з мужам. Ну, і тады, напэўна, распуснікі пачулі ўсё, што пра іх думаюць людзі... Ды хоць каб талковы чалавек быў... А то гэты Альфонс, гэты гультай і няўмека... Дык гэта... я казаў, што прыехала ў ганчарню твая старэйшая сястра. Што яна ім гаварыла, я не чуў, ды толькі праз месяц Адэта з Альфонсам, забраўшы сякія-такія пажыткі, паехала. Кажуць, што ў Тулузу. А так яно ці не — казаць не буду. Чуткі ўсялякія пра іх ходзяць... Я, брат, плётак не люблю і кажу толькі тое, што сам ведаю... Дом твой, дзякуй богу, на месцы, зямля на месцы, адно была б сіла...
Нізка апусціў Відаль сваю галаву і горка заплакаў. Стары Дзюплян змоўк і толькі пакусваў вусы. Гаспадыня завіхалася ля пліты...
Вось так і пачаў Відаль-ганчар сваё самотнае пасляваеннае жыццё ў пустым закінутым доме. Адзін: ні сабакі, ні каровы, ні курыцы ў двары. Добра, што хоць птушкі не цураліся яго сядзібы...
У першыя дні часта сюды наведваліся суседзі: баяліся, каб чалавек не зрабіў з сабой чаго благога. Той запросіць да сябе ў госці, той проста пагаворыць, і Відалю патроху адлягала на душы. Ачнуўшыся ад цяжкага ўдару, Марыс пачаў памалу працаваць: паправіў плот, доўга корпаўся на градах, дзе буяла крапіва з лебядою.
Калі хто з вяскоўцаў падыходзіў да Відаля, ён спакойна вітаўся, не хаваючы сваёй сумнай усмешкі. Здавалася, ганчар змірыўся са сваёй доляй, хоць упартая памяць зноў і зноў раніла сэрца, калі ў думках вяртаўся ён да свайго даваеннага жыцця...
Стары Дзюплян прывёў яму сабаку, а таксама даў некалькі курэй і пару трусоў. Тым часам вярнуўся з вайны Дзюплянаў сын, і цяпер стары мог часцей заходзіць у ганчарню.
Прыязджалі да Марыса абедзве сястры. Але што маглі яны дадаць да расказу Дзюпляна?! Адэта кінула яго. Паехала сабе з другім. І пра што тут больш гаварыць?! Жонка — кабета маладая, прыгожая, гарачая. Надарыўся чалавек — вось і не стрымалася! Не такую, мусіць, трэба было выбіраць сабе жонку. Не раз успамінаў Відаль матчыны словы пра тое, што Адэта — не надта надзейная дзяўчына.
— Нічога ты яшчэ не страціў, — супакойваў Марыса стары Дзюплян. — Ты яшчэ малады, здаровы. Маеш гаспадарку, маеш зямлю, а гаспадыню сабе знойдзеш...
Відаль толькі паціскаў плячыма, і ніхто не мог здагадацца, як ён сам глядзеў на сваю будучыню. У вёску ён прыходзіў рэдка. Булачнік тройчы на тыдзень завозіў яму хлеба, а масла, соль і іншую дробязь прыносіла Дзюплянава жонка.
Цяпер ганчар працаваў на гаспадарцы з нейкай прыглушанай зацятасцю. Дзюплян пазычыў яму быкоў, як мог сам памагаў.
— Вось і добра, Відаль, — казаў задаволена стары. — Праз год ты, брат, станеш на ногі. А там і пра новую сям'ю трэба будзе думаць. Перш-наперш аформіць развод...
Стары Дзюплян не вельмі здзівіўся, калі заўважыў, што Відаль не-не ды і замыкаўся ў майстэрні: рамяство продкаў клікала да сябе. Сусед добра ведаў, што Марыс і раней часам забаўляўся з глінай. У сябе дома ён меў добры дзесятак смешных фігурак, зробленых Відалем. Гэта былі то сяляне на кірмашы, то п'яніца, які з пяшчотай пагладжваў недапітую бутэльку, то спакуснік-д'ябал. Ніхто не сказаў бы, што гэтыя фігуркі былі вельмі зграбныя і дасканалыя, але ў іх дыхала само жыццё і створаны яны былі дасціпным, назіральным майстрам.
Аднойчы ў нядзелю пасля абеду стары Дзюплян ціхенька зазірнуў у майстэрню і застаў Відаля за работай. Той стаяў спінай да ўвахода і над нечым шчыраваў. Калі стары зусім блізка падкраўся да Марыса, той здрыгануўся і паспешліва засланіў сабой сваю работу. Стары не звярнуў на гэта ніякай увагі.
— Забаўляешся, — усміхнуўся ён. — Ану, што ты тут нам наляпіў?..
— А так, нічога такога, — прамармытаў Відаль.
— Ага, галава... Значыцца, за скульптуру ўзяўся...
І тут старому цюкнула, што яго жартаўлівы тон зусім не да месца: ён пазнаў галаву Адэты. Той самай Адэты, якая здрадзіла і пакінула ганчара.
Стары сумеўся і выйшаў следам за гаспадаром на двор.
Бедны Відаль, кахаў, па-ранейшаму кахаў ён сваю Адэту. Воблік каханай мроіўся яму то ў пустых пакоях, то ў акне асірацелай кухні, дзе залатыя сонечныя промні лашчылі яе прыгожыя аголеныя рукі. А нядаўна знаёмы авальны твар сустрэў яго ля ўвахода ў сад, пад таполямі. Доўгімі бясконцымі начамі не раз бачыў Відаль, як у цемры вырысоўваўся жончын сілуэт. Яе густыя мяккія валасы спадалі да самых плячэй. Ён працягваў рукі, і здавалася, ужо дакранаўся, гладзіў яе валасы, адчуваў, як дрыжаць пад пальцамі яе гарачыя плечы... Але раптам навальваўся нейкі чорны змрок і дарагі сілуэт знікаў...
Так, Відаль кахаў сваю Адэту, але нікому, нават дзядзьку Дзюпляну, не адважваўся расказаць пра сваё каханне. Не ад цяжкай хлебаробскай працы, якой цяпер цалкам аддаваўся Відаль, балела яго сэрца. Душа стагнала ад непапраўнай страты. Які б стомлены ні клаўся спаць Марыс, ноччу яго зноў і зноў чакаў знаёмы прывід. І новыя пакуты...
— Бяры ты, брат, развод, — усё часцей раіў стары сусед, — ды жаніся. І зажывеш так, што яшчэ ўсе зайздросціць будуць...
Відаль маўчаў, а ў глыбіні душы думаў: «На свеце ёсць толькі адна-адзіная жанчына, якую я не забыўся і не забуду ніколі...»
Неяк надвячоркам ён рашучым крокам зайшоў у майстэрню. «На гэты раз начны прывід на ўцячэ ад мяне, — паўтараў сабе Відаль, — досыць з мяне зданяў і сноў...»
Вось рукі дакрануліся да гліны, і душэўны спакой пачаў авалодваць Марысам. Спакой гэты ішоў не ад сытай самазадаволенасці, а ад цвёрдай перакананасці, што цяпер-то яму ўдасца стварыць вобраз той, хто стаў прычынай яго нуды і няшчасця.
І вось пад умелымі пальцамі сталі нараджацца плечы, шыя, валасы, авал твару... Нястомна, рупліва працаваў Відаль. Часам ён адыходзіўся назад, заходзіў справа, злева, прыглядаючыся да кожнай драбніцы, потым зноў вяртаўся і схіляўся над сваёй скульптурай. Аднойчы вусны яго так блізка апынуліся ля вуснаў каханай, што толькі пах гліны прымусіў яго апамятацца і ўстрымацца ад пацалунку...
У тую самую нядзелю, калі стары Дзюплян знянацку зайшоў у майстэрню, Відаль перанёс гліняны бюст у свой пакой. Цяпер гаспадыня зноў была з ім. Цяпер ніякі змрок, ніякая цемра не зможа адабраць яе... Асабліва любіў Відаль глядзець на сваю працу вячэрнім прыцемкам, калі гліна страчвала свой бязлікі колер. І тады здавалася яму, што скульптура ажывае і па яе жылах цячэ цёплая кроў, а ўсярэдзіне б'ецца чалавечае сэрца...
Вось так амаль забыты занятак продкаў вярнуў да жыцця яшчэ адно чалавечае сэрца. Пакаленні Відаляў ляпілі з гліны гаршкі ды міскі і, пэўна, не здагадваліся нават, што гэтая ж гліна валодае яшчэ і жыватворнай сілай.