Бывалі, аднак, моманты, калі Марыс, нібы адыходзячы ад сну, разважаў так: «Ды што ж гэта са мной робіцца? Няўжо я трачу розум? Па вёсцы ж можа пайсці погаласка, што гэты ганчар зусім з глузду з'ехаў, жыве сабе з глінянаю фігурай і ведаць нікога не хоча... Стары Дзюплян, відаць, праўду кажа... Няўжо я не магу сабе знайсці другую жонку, раз першая... Адэта... Дзе яна?.. Чаму ні разу не дала пра сябе знаць? Трэба ж неяк паставіць апошнюю кропку ў нашых адносінах...»
І ён зноў паварочваўся да скульптуры. Яна жыла. Відаль у роспачы хаваў свой твар у далонях і горка плакаў. «Як жа я яе кахаў і цяпер кахаю, божа мой...» — чулася ў цемры...
Ніхто, акрамя старога Дзюпляна, не бачыў тае скульптуры. І невядома, захаваў яе Відаль ці не. Але несумненна, што была яна прыгожая і мела падабенства з Адэтай. Сёй-той, вядома, можа засумнявацца ў гусце старога. Як бы там ні было, а ён пазнаў Адэту і яе валасы, яе губы, яе вочы... Што ж, Відаль помніў кожную рысачку сваёй жонкі і здолеў стварыць яе цудоўны скульптурны партрэт...
Бачыш той дом у даліне, за дубовым гаем. Гэта і ёсць ганчарня. Спрадвеку жылі там ганчары Відалі. Іх збаны, талеркі, вазы ты знойдзеш тут у кожнага. Але ці ведалі, ці гадалі продкі Марыса, што яму будзе наканавана самім лёсам укласці сваё сэрца ў гліняны бюст. Бо разумееш, тое чалавечае сэрца, што білася ў скульптуры, было яго, Марысава, сэрца. Стомленае сэрца пакутніка...
Ды толькі...
Спакойная летняя ноч стаяла над зямлёю. Па небе зноў плыла поўня. Аднекуль данёсся пранізлівы крык савы. На досвітку ўсхадзіўся вецер. Да самага золку ўсё глядзеў і глядзеў Відаль на сваю скульптуру. Акно было расчынена насцеж. Гукі ночы ўліваліся ў пакой. Вось-вось зоймецца зара. Зашапацела лісце, і Марыс адчуў свежы подых паветра. Недзе з боку саду заварушылася ад ветру кукуруза. Калі вецер гуляе ў кукурузе, заўсёды здаецца, што там нехта ходзіць. Відаль прыслухаўся. Так, вецер...
Пачынала світаць. Ужо можна было разгледзець абрысы плота і змейку-сцежку, што вядзе ў вёску.
І толькі цяпер сон падступаўся да ганчара. Цэлы дзень без перадышкі працаваў ён у полі, а заснуць вось усё не мог, усё думаў, успамінаў сваю Адэту, углядаючыся ў яе скульптурную выяву. Але стома ад працы, перажыванняў брала сваё, і ўжо набліжаўся момант, калі Відаль пакладзе галаву на падушку, вольна раскіне рукі, а вочы заплюшчацца самі...
Ад ветру шамацела лісце, парыпвалі веснічкі ў плоце, варушылася кукуруза... Ды не!.. Ад якога ветру?!. Хтосьці ішоў па надворку... Відаль падышоў да акна... У золаце першых сонечных промняў ён убачыў твар сваёй жонкі. Жывы твар! Гліна ажыла?! Пры чым тут гліна?! Тая, што ішла, была сапраўдная, жывая Адэта! Вось яна спынілася насупраць акна і глядзіць на Відаля.
— Гэта ты! Ты! — толькі і змог прашаптаць чалавек і кінуўся да дзвярэй...
Цяпер ён абдымаў рукамі жонку, чыё сэрца білася разам з ягоным. Ён нічога не пытаўся... Яна вярнулася на покліч яго верных рук.
Бачыш той дом у даліне, за дубовым гаем. Гэта дом ганчара Відаля, дом яго кахання і любові...
На вуліцы дэ Клеры, акурат ля газетнага выдавецтва, я спаткаў свайго старога сябра Луі Рэнье. Такую падзею, вядома ж, нельга было не адзначыць. Зрэшты, сустракаемся мы з ім амаль штодня і кожны раз адзначаем нашы спатканні. Заходзім у бістро, якое тут ведае кожны, таму што там падаюць цудоўнае белае вінаграднае віно сансэр. Але сёння вельмі горача, і мы заказваем піва. Мы якраз дапівалі свае бакалы, як да стойкі падышоў сутулаваты стары чалавек. І тут Рэнье штурхае мяне і ціха пытаецца:
— Ты ведаеш яго?
— Не.
Перакананы, што цяпер кожнае яго слова будзе для мяне цікавай нечаканасцю, Рэнье працягвае:
— Ды гэта ж ён вядзе рубрыку свецкай хронікі ў газеце «Ві галуаз». А псеўданім у яго — Фрынэ.
Мы глядзім, як Фрынэ адным махам выпівае шклянку віна і хуценька падаецца да выхаду.
Я заказваю яшчэ піва.
— Ну і Фрынэ, — паўтарае Рэнье і весела смяецца.
А мяне агортвае цяжкі, дакорлівы, неадчэпны ўспамін... Чамусьці заўсёды летам, калі ад спякоты няма паратунку ні на дварэ, ні дома, ні ў бюро, калі замірае жыццё ўсяго горада і тыранія штодзённых бясконцых клопатаў адыходзіць на задні план, нібы ў марыве паўстаюць перада мной эпізоды мінулага. Мяне хіліць да меланхоліі. З горыччу пачынаеш думаць, што і ты сам, і ўсё вакол цябе — такое самае, як і год назад: тое самае бістро, той самы субяседнік, тое самае піва...
Дык вось, гэты Фрынэ, які вымушаны лгаць сваім чытачам нават пра сябе самога (а што зробіш, калі трэба жыць, зарабляць, плаціць за свае рэдкія радасці, як тая шклянка віна), — гэты стары ўжо чалавек, які ва ўяўленні тысяч чытачоў кожны тыдзень паўстае перад імі ў новай іпастасі: то таямніча-загадкавай, то экзальтаванай, то разбэшчанай натурай, што спалучае ў сабе антычную бессаромнасць з парыжскай фрывольнасцю, — гэты наіўна-хітраваты падзёншчык нечакана прымусіў мяне ўспомніць пра Галабэра.
Шмат агульнага ў гэтых тыпаў. Як цяпер бачу перад сабой Галабэра: непрыгожы перакошаны твар, аднавокі, ускудлачаныя нячэсаныя валасы, зашмальцаваны, пакамечаны касцюм... І вось — такому чалавеку даручылі весці жаночую рубрыку на радыё. Што прывяло яго на гэтую пасаду? Выпадковасць? Чыясьці спагада? А можа, насмешка лёсу? Як бы там ні было, гэтае бяздарнае пудзіла, якое цудам пазбегла жабрацкай долі, кожны раз пачынала сваю перадачу з адной і той жа сакраментальнай фразы: «Дарагая, мілая мадам...» І паверце, ён зусім не жартаваў. Чалавек стараўся як мог...
Зрэшты, я і сам тады яшчэ верыў у радыё. У тую пару я быў адказным за падрыхтоўку радыёперадач для насельніцтва аднаго вострава, які знаходзіцца ў Індыйскім акіяне. Сёння я толькі паціскаю плячыма, калі ўспамінаю, з якой стараннасцю, з якой любоўю карпеў я тады над апошнімі паведамленнямі, прыдумваў новыя рубрыкі, падбіраў музыку, кампанаваў перадачы. Паўтаруся: тады я верыў у радыё.
Спачатку праграмы непасрэдна ішлі ў эфір на кароткіх хвалях. З прычыны аддаленасці вострава і розніцы ў часе наша перадача пачыналася ў чатыры гадзіны раніцы. Два гады давялося мне недасыпаць, уставаць ні свет ні зара і несціся ў студыю. А потым высветлілася, што наш перадатчык мог пасылаць радыёсігналы не далей чым на 50 кіламетраў ад Парыжа...
Пасля гэтага мы пачалі запісваць перадачы на грампласцінкі, якія дастаўляліся на востраў і ўжо там, на месцы, перадаваліся ў эфір. Колькі клопату мелі мы ад гэтай праклятай «сінхранізацыі» — гэта значыць стыкоўкі пераходаў з адной пласцінкі на другую. Не буду хваліцца, але работа гэтая патрабавала неверагоднай дакладнасці і спрыту.
Пазней я даведаўся, што перадачы нашы выпускаліся ў эфір з васьмі гадзін раніцы па мясцовым часе. А паколькі на востраве рана ўставаць не вельмі любяць, то ставіць нашы пласцінкі даручылі прыбіральшчыцы-мурынцы. Яна і ставіла іх, як ёй хацелася. І каму была патрэбна наша «сінхранізацыя»?!
Але прагрэс браў сваё. Мы сталі запісваць перадачы на магнітафон, а плёнкі самалётам адпраўляліся на востраў. Неўзабаве рэдакцыя атрымала ўдзячнае пісьмо: «Шчыра дзякуем вам, што дасылаеце чыстую плёнку. У нас, ведаеце, гэта вялікі дэфіцыт». Аказалася, што самалёт, пералятаючы тропікі, кожны раз трапляў у магнітныя буры, якія сціралі ўсе нашы запісы.
Ну а што ж было потым? — спытаецеся вы.
А справа ў тым, што ніякага «потым» не было, бо востраў атрымаў сваю незалежнасць.
— Пачакайце, а Галабэр?..
Высока пад столлю вялізныя лопасці вентылятара перамешваюць душнае, цяжкае паветра... Сумна, змрочна на душы. Слухаю балбатню Рэнье, а сам толькі і думаю пра Галабэра...
Дык на чым жа гэта я спыніўся? А, рыхтаваў я, значыцца, тыя радыёперадачы, якія не мелі слухачоў. Радыёстудыя тады знаходзілася побач з Елісейскімі палямі. Я дакладна ніколі не ведаў, на сёмым ці на восьмым паверсе была наша рэдакцыя, бо будынак вечна то рамантавалі, то штосьці надбудоўвалі, то штосьці перагароджвалі, і паступова ён ператварыўся ў нешта такое, да чаго нават сам Дэдал*, напэўна, не змог бы дадумацца. Каб трапіць да нас у студыю, трэба было падняцца па знадворнай жалезнай лесвіцы, прайсці па доўгім звілістым калідоры, спусціцца на некалькі прыступак, зрабіць паварот, зноў падняцца і нарэшце адолець яшчэ адну лесвіцу, якая вяла ў цесную пракураную каморку. Гэта і быў мой рабочы пакой.
* Дэдал — персанаж старажытнагрэчаскай міфалогіі, які ўвасабляў тып універсальнага генія.
Зрэшты, у чэраве гэтай пачварнай будыніны знаходзілася яшчэ нейкая рэдакцыя. Праўда, калі я прыходзіў на работу, супрацоўнікі гэтай рэдакцыі ўжо збіраліся дамоў і жыццё там замірала.
Калі ж канчаўся мой працоўны дзень, я з цяжкасцю пераадольваў бясконцыя калідоры і лесвіцы, якія адгароджвалі мяне ад навакольнага свету, спускаўся ўніз і шукаў у зацемненым холе дзверы на выхад. Звычайна тут, ля выхаду, у крэсле спаў нейкі чалавек. Я лічыў, што гэта начны вартаўнік. Аднойчы я заўважыў, што ён не спіць, і павітаўся з ім, нібы са старым знаёмым. Ён кіўнуў у адказ.
— Я вось адстраляўся ўжо, а вам доўга яшчэ? — запытаўся я.
І тут толькі я звярнуў увагу, што адно вока ў яго заплюшчанае, нават тады, калі ён не спіць.
— Я і сам не ведаю... Цяпер мне ўсё роўна... Усё скончана... — з болем вымавіў чалавек.
— Як... усё скончана? — не зразумеў я.
— Як? Як? Закрылі нашу газету. Здалі апошні нумар. Вось і ўсё.
Цяпер толькі да мяне дайшло, што гэта ніякі не вартаўнік, а бедалага-журналіст.
Я спытаўся, што ён тут робіць начамі.
— Сплю, — адказаў ён.