І Матуар рынуўся ў залу да жонкі.
— Прыехаў! — шапнуў ён. — Я так і ведаў! А ты баялася... Пляла пра нейкую рызыку...
— А як ты думаў? Столькі грошай адвалілі... А раптам не прыехаў бы...
— Герцаг Рауль! — гучна абвясціў лакей.
Хвіліну-другую панавала цішыня, нібы ў царкве перад малітваю.
А потым пад урачыстыя гукі аркестра Матуар з жонкай накіраваўся да ўвахода, дзе стаяў былы манарх і сумна глядзеў на залу. Побач была яго герцагіня, якую ён пальчыкам падтрымліваў за локаць.
— Ваша светласць! — пачаў гаспадар. — Дазвольце адрэкамендаваць Вам маю жонку мадам Матуар, а таксама нашу нованароджаную Палету, так сказаць, каралеву сённяшняга вечара... Пачакайце, а дзе ж яна? Палета! Прынясіце да нас Палету!
Страшэнна хвалюючыся, нянечка паднесла немаўлятка і нізка пакланілася гаспадару і высокім гасцям. І тады зала зноў ажыла, зноў напоўнілася вясёлым гоманам. Пад самую столь ляцелі коркі ад шампанскага...
Тым часам Матуар прадставіў графу Раулю самых знакамітых гасцей, якія чамусьці чырванелі, нібы саромеліся таго, што апынуліся вось тут, на хрэсьбінах у асенізатара.
З рук гаспадара герцагіня атрымала падарунак — набор цыгар, якія «толькі што даставілі проста з заморскіх астравоў». Шырыню гэтага жэста, як і кошт падарунка лепш за ўсіх ацаніў сакратар герцага, атрымоўваючы чэк на аплату цыгар...
А госці не адрывалі вачэй ад былога караля. Гэтыя пільныя, пякучыя позіркі зусім дабівалі і без таго стомленага чалавека. Ён стаяў пасярод натоўпу гэтых сытых самазадаволеных людзей, як стаіць засохлае дрэва ў квітнеючым садзе...
— Віскі, — грудным голасам папрасіў герцаг.
Роўна сем разоў паўтарыў ён гэтае слова і завяршыў абед двума фужэрамі шампанскага, пасля чаго шчочкі яго запунсавелі, а ў вачах з'явіліся жывыя іскрынкі. Матуар, думаючы, што яму ўжо ўдалося заваяваць душу і сэрца манарха, лісліва ўсміхнуўся: «Ваша светласць, для нас такі гонар, што Вы сёння з намі...» Герцагіня стаяла ля акна і паглядала на сад.
— Такі прыгожы садок, ці не так, мадам, — праспяваў міністр культуры.
— Герцагіня! — паклікаў герцаг Рауль.
Герцагіня павярнулася да яго.
— Герцагіня, ужо сем гадзін. Вы прасілі мяне папярэдзіць Вас, калі будзе сем. Ужо сем гадзін.
Герцагіня падала мужу сваю руку, і яны выйшлі з залы. А Матуар сказаў жонцы зайсці да яго ў кабінет.
— Ну як?
— Што табе сказаць. Апранута яна... так сабе... старамодна...
— Ды я не пра тое! Ці не здаецца табе, што за тыя грошы, якія мы ім заплацілі, яны маглі б пабыць і даўжэй?!
— Сільвен, дарагі, сёння ж хрэсьбіны, а не вяселле...
— Ну, тады я табе вось што скажу: калі Палета будзе выходзіць замуж, няхай яны на мяне не разлічваюць! Няхай іх наймае хто іншы! Няма дурных! І Палеце, калі падрасце, пра гэта — ні слова! Нават фатаграфіі не паказвай!.. Падумаць толькі! Плаціць за іх больш, чым за доктара! О-о, стары дурань!.. Але я такі яго ўеў, памятаеш: «Ваша светласць...» І ён прыкмеціў гэта!
— А ўсё ж такі, — уздыхнула мадам Матуар, — выгляд у яго невясёлы...
Блізкай сяброўцы, чый заўжды неспакойны дух
міласэрнасці натхніў мяне на гэтую жудасную гісторыю
Незнаёмы дабраўся да лепразорыя, калі сонца апускалася над далінай. Ішоў ён неяк няроўна. Падымаючыся па схіле Гары Хворых, ён то ледзь перастаўляў ногі, апусціўшы плечы і нахіліўшы галаву, нібы зусім знясілены, то выпростваў сваё доўгае цела і паскараў хаду. Тады здавалася, што ён перамагаў стому напружаннем волі, незвычайную сілу якой выдавалі рысы ягонага твару, нібы яму было вельмі важна без спазнення дабрацца да мэты сваёй вандроўкі. Хоць было горача, на ім была доўгая, да пят, карычневая хламіда з воўны. Яго твар быў брудны ад поту і пылу. Каля крыжа, што пазначаў мяжу ўладанняў праказы, ён прысеў на камень, выпусціў з рук свой кій, на канцы якога матляўся невялічкі клуначак з пажыткамі, і, зняможаны, нейкі час сядзеў нерухома, цяжка дыхаючы.
Праз хвіліну ён быў на нагах, даўжэзны цень ад яго постаці падаў на зямлю паралельна ценю крыжа, яго вочы гарэлі, хударлявы скуласты твар раптам прасвятлеў. Непадалёку, каля агароджы, якою быў абнесены манастыр і невялічкі пасёлак пры ім, ён заўважыў брата Роза, які глядзеў на захад сонца, перад тым як ісці званіць да вячэрняй імшы.
Брат Роз і абат былі апошнія манахі, што засталіся ў лепразорыі. Як любіў паўтараць лекар Жан Маяр, праказа забівае павольна, але памалу яна дала рады ўсім манахам, апроч тых, хто памёр ад старасці. Тыя, што прыйшлі сюды, калі заснавалася калонія, за часамі караля Луі Святога*, паўміралі, і даўно ўжо ніхто не прыходзіў ім на змену. Брат Роз быў адзін з апошніх прадстаўнікоў той кагорты. Ён прыйшоў сюды зусім малады, недзе на пачатку стагоддзя. Праказу ён падхапіў шмат гадоў пазней, і яго моцны сялянскі арганізм упарта змагаўся з хваробай. У шэсцьдзесят гадоў праказа яшчэ не апанавала яго, хоць адзнакі яе выразна былі відаць на руках і твары. Усё яшчэ жвавы, брат Роз быў неабходны лепразорыю чалавек. Ён дапамагаў абату пад час службы, званіў да малітвы, даглядаў ляжачых хворых, насіў лекі за доктарам, назіраў, як абрабляліся палі, а таксама хаваў нябожчыкаў, бо хоць праказа і сапраўды забівала павольна, але рэгулярна.
* Луі Святы — кароль Францыі Луі IX (1226-1270), з дынастыі Капетынгаў, быў вядомы сваёй рэлігійнасцю.
Незнаёмец перасек пазначаную крыжам мяжу і хуткімі крокамі наблізіўся да брата Роза, які здзіўлена назіраў за ім. Непадалёк ад манаха чалавек раптам спыніўся, і на яго твары з'явіўся дзіўны выраз незадаволенасці, быццам ён, разгледзеўшы наплечнік* і сутану, быў расчараваны нечаканай сустрэчай. Аднак уважліва ўгледзеўшыся, ён убачыў на твары брата Роза знакі, якія тым часам гаварылі самі за сябе: прыпухлыя павекі і надброўныя дугі, такія ж губы, тоўсты расплылы нос, гладкі, быццам рагавы, лоб, пакрыты падобнай да мякіны луской чэрап. Гэтыя сімптомы, што выклікалі ў кожнага агіду і жах, здаецца, супакоілі яго, вочы ў яго зноў загарэліся, а скулы пачырванелі ад дзіўнай узбуджанасці.
* Частка ўбору манаха — кавалак тканіны, які пакрываў плечы і спускаўся на грудзі і спіну.
Ён зрабіў у бок манаха два крокі. Той выставіў наперад сваю схуднелую руку, спрабуючы спыніць яго. Але незнаёмы не звярнуў ніякай увагі на гэты жэст і хутка ішоў да манаха. Гэта магло б напалохаць брата Роза, калі б нешта яшчэ магло палохаць пракажонага з Гары Хворых.
Невядомы відавочна не меў ніякіх дрэнных намераў. Ён падышоў да брата Роза, стаў на калені, схапіў яго рукі, паднёс да вуснаў і палка пацалаваў. Манах, які быў аслупянеў, вырваўся і адступіў на крок.
— Назад, чужынец! Хіба ты не ведаеш, што тут лепразорый? Ці, можа, думаеш, што сутана ўберагла мяне ад заразы? Я не нашыў чырвонага сэрца і не нашу ляскоткі*, бо мы тут усе такія, мы ніколі не выходзім за крыж і ніхто з тых, што жывуць у даліне, не прыходзіць сюды. Ды ты зірні на мой твар. Я пракажоны, як і ўсе, хто жыве на гэтай гары.
* Пракажоны павінен быў насіць на адзенні знак у выглядзе чырвонага сэрца і ляскотку, каб загадзя папераджаць здаровых пра сваё набліжэнне.
— Ведаю, брат мой, — адказаў незнаёмы. — Бог накіраваў мяне да Гары Хворых. Я свядома прыйшоў да пракажоных, і ты першы, каго я сустрэў. Прывітай мяне пацалункам.
Брат Роз здрыгануўся. Ён прывык чуць толькі сіплыя галасы пракажоных, і гэты вельмі нізкі і глыбокі голас узрушыў яго, выклікаў прадчуванне, што ён не можа належаць звычайнаму чалавеку. Незнаёмы развёў для абдымкаў рукі і зноў наблізіўся да яго. Гэтым разам манах не думаў ухіляцца, і незнаёмы моцна абняў яго і, прыціснуўшыся сваім тварам да ягонага, доўга цалаваў яго папсаваныя праказай шчокі.
Тады брат Роз, аслеплены і адурманены цудоўным водарам, які ішоў ад дыхання незнаёмага, зразумеў, хто гэта такі. Гэтая здагадка раптоўна апякла яго наіўную душу. Як толькі незнаёмы адпусціў яго, ён, нават не пакланіўшыся, павярнуўся і кінуўся бегчы да лепразорыя, крычучы на ўсе грудзі:
— Святы, святы! Брат абат! Бог паслаў нам святога!
У той час, пры Філіпе Валуа*, лепразорый на Гары Хворых ужо даўно не меў ніякіх зносін з астатнім светам. Гэта было асобнае каралеўства са сваім уласным манархам, немачнае каралеўства праказы, якое выклікала ў людзей страх і нянавісць. Ніводзін жыхар даліны не рызыкнуў бы падняцца на тую гару, і калі б які пракажоны надумаў спусціцца ў якую-небудзь вёску, то дабром гэта не скончылася б. Крыж каля ўвахода ў лепразорый быў неадольнай перашкодай.
* Філіп Валуа — Філіп IV, кароль Францыі (1328-1350), пад час яго праўлення пачалася стогадовая вайна з Англіяй (1337-1453).
Толькі калі прыбываў новы хворы, пракажоныя маглі здалёк бачыць здаровых людзей. У такі дзень своеасаблівая працэсія на чале з кюрэ падымалася на гару. Наперадзе натоўпу, скарыўшыся лёсу і не спрабуючы ўцячы, слухмяна ішоў адрынуты, якога падганяла магутная сіла людской агіды і жаху. Вілы, якімі хто-ніхто размахваў у натоўпе, былі непатрэбныя. Каля крыжа ён спыняўся і пачынаў махаць сваёй яшчэ новай, бліскучай на сонцы ляскоткай, а іншыя, стоячы воддаль, пачыналі прарэзліва крычаць. Абат месір Тама д'Арфёй, пачуўшы гэты лямант, уздыхаў, выходзіў за агароджу і ішоў насустрач. Часам з ім быў брат Роз, бо сяляне не цярпелі, калі збіралася шмат пракажоных. Кюрэ здалёк выкрыкваў імя новага прыбыльца і афіцыйна сведчыў, што гэты чалавек быў зажыва адпеты, потым коратка пераказваў навіны, і на гэтым усё канчалася, працэсія хуценька паварочвала назад. Выгнаннік разам з абатам павольна ўступалі ў каралеўства праказы.
Гэтае каралеўства было мініяцюрнай копіяй знешняга свету, са сваёй іерархіяй і сацыяльнай няроўнасцю. Абат напачатку спрабаваў быў паламаць бар'еры, якія ўвесь час паўставалі між рознымі групамі пракажоных, але ўжо даўно зразумеў марнасць сваіх намаганняў. Мэтр Жан Маяр, філосаф і адмысловы лекар, штодня знаходзіў выдатныя довады, каб пераканаць яго, што такі парадак неабходны для існавання любога грамадства, нават калі яно складаецца з адных пракажоных.