Касты выдзяляла сама праказа, бясконца разнастайная паводле сваёй прыроды і свайго разбуральнага ўздзеяння на чалавечы арганізм. Тыя, каго яна толькі ледзь закранула, чый твар быў толькі дэфармаваны, але не раз'едзены, чыё цела не пакрылася агіднымі язвамі, утваралі арыстакратыю і жылі пры манастыры ў гэтак званым малым лепразорыі. Яны раўніва аберагалі свае прывілеі і глядзелі на іншых хворых як на нячыстых істот. Астатнія жылі ў халупах, за мурамі манастыра. Іхнія паселішчы ўсе разам утваралі вялікі лепразорый. Яны сяліліся на схілах гары тым вышэй, чым агіднейшыя былі ў іх праявы хваробы. Падобная да цукровай галавы ў выглядзе конуса гара была падзелена на зоны, што апярэзвалі яе. Зоны гэтыя звужаліся з набліжэннем да вяршыні і давалі прытулак пракажоным з усё больш жахлівым выглядам. Апошнюю зону часам называлі верхнім лепразорыем, што было сінонімам праклятага месца. Урэшце, на самай вяршыні жыў мурын з Афрыкі, абісінец, якога прывезлі з апошняга крыжовага паходу рыцары і кінулі, калі агледзелі ў яго праказу.
Мэтр Жан Маяр, які ў свой час вучыўся ў Салерна і прачытаў там славуты твор Дантэ, часам параўноўваў Гару Хворых з Пеклам фларэнтыйскага паэта, якое дасціпны дэман перавярнуў так, што задніца апынулася вышэй за галаву і вастрыё конуса калола неба.
Жыхары малога лепразорыя — гэтая эліта — дзяліліся на некалькі ізаляваных адзін ад аднаго класаў: ільвападобныя, сабакападобныя, быкападобныя, свінападобныя, пракажоныя з тварамі сатыраў і розныя іншыя. Яе вялікасць Праказа забаўлялася, з незвычайнай шчодрасцю надаючы знешнасці сваіх падданых самыя фантастычныя рысы. Уся гэтая арыстакратыя жыла ў манастырскім пасёлку і пакідала яго толькі, каб пайсці здалёк паназіраць за работай на палетках, дзе працавалі пракажоныя з вялікага лепразорыя, з ніжняй яго зоны, а гэта значыла, што іхняя знешнасць была ўжо занадта агіднай. Апрача лекара, брата Роза і часам абата, ніхто з тых, хто жыў у сценах манастыра, не разыкаваў падняцца ў верхнюю зону.
Зрэшты, вельмі рэдка пракажоныя з любой зоны падымаліся ў вышэйшую, дзе лютавала праказа, мярзотнейшая за тую, ад якой пакутавалі яны самі. Яшчэ радзей бывала наадварот. Калі ж гэта выпадкова здаралася, то госць трымаўся з мясцовымі жыхарамі правілаў, абавязковых для ўсіх пракажоных за межамі лепразорыя; гэта значыць, ён здалёк павінен быў даваць аб сабе знаць і не набліжацца да людзей. Тады мясцовыя жыхары паказвалі на яго пальцамі і адступаліся ўбок, затыкаючы насы, каб паказаць сваю агіду, такую самую, якую пры выпадку выказвалі да іх пракажоныя ў лепшым стане.
Аднак адрынутыя з верхняга лепразорыя былі пазбаўленыя мажлівасці выхваляцца перавагай сваёй формы хваробы, бо амаль ніколі не сустракалі больш знядоленага чалавека, чым самі, і таму ўвесь час пакутавалі маральна не менш жорстка, чым фізічна. Сваю пагарду і адносную перавагу яны маглі паказваць толькі да мурына, які жыў на вяршыні конуса, калі той выбіраўся са свайго берлагу, што здаралася выключна рэдка. Але калі ён адважваўся на гэта, дык апранаў поўны ўбор пракажонага і без перапынку махаў ляскоткай. Тады ўся Гара Хворых трымцела ад жудасці.
Гэтыя парадкі не былі замацаваныя ніякім законам, але ўсе падданыя праказы іх прымалі. Абат асуджаў іх, але і яму было непамысна, калі ён выпраўляўся на гару, і хоць ён і дакараў сябе за грэблівасць, але не мог наблізіцца да мурына. Абісінца зрэдку наведваў толькі Жан Маяр, які сам прыносіў яму лекі і прымушаў сябе пабыць некалькі хвілін побач з ім. Гэткім чынам лекар вывучыў некалькі слоў яго дзіўнай абісінскай мовы, і як ён зразумеў, абісінец быў у сваім краі ці то знахаром, ці то чараўніком.
Жан Маяр заўважыў, што калі ён вяртаўся пасля абходаў, якія, дарэчы, нямала яму каштавалі, дык па ўсёй яго дарозе жыхары кожнай зоны дэманстратыўна расступаліся перад ім. У манастыры Тама д'Арфёй, ягоны сябар, сустракаў яго са змрочным выглядам, у якім чытаўся папрок. Гэта не злавала яго. Астракізм пракажоных, да якога ён ставіўся цвяроза, выклікаў у яго такую самую паблажлівую ўсмешку, як і дзіцячыя гульні.
Чакаючы, калі пазвоняць да вячэрняй малітвы, месір Тама д'Арфёй разам з лекарам папівалі віно. Віно было з невялічкага вінаградніка, які даглядаў брат Роз. Ён жа асабіста ціснуў віно і сачыў, каб ніводная кропля соку не прапала. Дзякуючы яму сябры маглі ўвесь год кожны вечар выпіваць па келіху віна. Гэта быў сціплы пачастунак, якім яны вельмі даражылі.
Абату пайшоў семдзесят пяты год. Ён таксама доўга змагаўся з праказай і процістаўляў яе разбуральнай сіле дысцыпліну простага, пазбаўленага празмернасцей існавання, строгае выкананне ўсіх рэлігійных абрадаў і няўхільнае падпарадкаванне прадпісанням Жана Маяра. Праказа, хоць і папсавала яму твар, усё ж пашкадавала яго, пазбавіўшы язваў, скулячак, гангрэны і іншых агідных прыкрасцей. За гэта ён штодня дзякаваў небу і маліў бога, каб ён даў яму памерці ад старасці з ягоным цяперашнім тварам. Ён належаў да львападобных і прывык да гэтага. Часам ён нават адчуваў гонар ад усведамлення таго, што ён быў выдатны леў, узорны прадстаўнік гэтага тыпу, бо вакол яго танзуры захавалася густая карона валасоў. Жан Маяр, жартуючы, параўноўваў гэтую чупрыну з грывай цара звяроў.
Сам лекар з азызлым, але насмешлівым носам, такімі ж распухлымі губамі, у якіх, аднак, праглядвалася не пыха, а глыбокая пачуццёвасць, быў, бадай, пракажоны-сатыр. Ён са сціплай усмешкай пагаджаўся з гэтым, часам сцвярджаючы, што тое, як праказа змяняе твар чалавека, пэўным чынам залежыць ад характару. Ён прыводзіў шмат прыкладаў у падтрымку гэтага тэзіса, у прыватнасці, выпадак брата Роза, чые вернасць і адданасць не выклікалі сумненняў і чыя галава, бясспрэчна, нагадвала галаву вялікага сабакі.
Мэтр Жан Маяр у маладосці шмат вандраваў, жыў бурлівым жыццём шкаляра ў Францыі і Італіі, заўзята вывучаў медыцыну і філасофію і спазнаў нямала лёгкіх жыццёвых радасцей. Ён меў за абавязковае правіла не наракаць на лёс, і падобна было на тое, што ён зусім не шкадаваў свайго бліскучага мінулага. У той дзень, калі ён даведаўся, што падхапіў праказу (гэта было дзесяць гадоў таму, калі яму толькі мінула сорак), ён не стаў пасылаць небу дарэмных праклёнаў. Ён пачаў наглядаць сабе лепразорый з добрым кліматам, бо шукаў месца спачынку. Гара Хворых спадабалася яму, і ён, на вялікую радасць абату, які ў яго асобе прыдбаў прыемнага таварыша і ўмелага лекара, прыехаў туды сам, не чакаючы, пакуль яго прымусяць. Яго дэвізам было: «Праказа забівае павольна». Ён па-філасофску суцяшаўся гэтай думкай.
У той вечар Тама д'Арфёй быў не ў гуморы, што з нейкага часу не раз здаралася з ім. Паўздыхаўшы з-за манастыра, які разбураўся без догляду, ён пасмуткаваў з прычыны жорсткасці веку і заняпаду хрысціянскіх дабрачыннасцей.
— Міласэрнасці больш няма ў каралеўстве. Нікому няма клопату да няшчасных. А пракажоным не засталося нічога, акрамя агіды. У мінулым стагоддзі ніводзін сеньёр не адважыўся б ставіцца да іх так, як сёння гэта робіць апошні мужык. У тыя часы заўсёды хапала набожных душ, у якіх можна было знайсці спагаду. І прыклад падаваўся зверху, я ведаю. Наш святы кароль Луі спачыў якраз незадоўга да майго нараджэння, але калі я быў падлеткам, яшчэ распавядалі, як ён абышоўся з надзвычай страшным пракажоным у Руамонцкім абацтве. Калі пракажоны з'явіўся там, наш літасцівы кароль сам узяў на сябе клопат пра небараку, які быў падобны да д'ябла. Ён пацалаваў яго рукі і твар, прыслужваў яму за сталом, выбіраў і сам падносіў да ягонага азызлага рота лепшыя кавалкі. Ён абмыў яму ногі. Цяжка назваць такую агідную паслугу, якую б ён яму не зрабіў.
— Так наш літасцівы кароль зарабляў сабе вечнае жыццё, — сказаў лекар.
Абат паціснуў плячыма і працягваў:
— І гэты прыклад меў свой плён. Тады людзі былі больш літасцівыя да няшчасных. Прыклад караля натхняў штодня святыя душы, якія не баяліся набліжацца да пракажоных.
— Але, — ухвальна азваўся Жан Маяр, скрывіўшы сваю вялізную сатыраву губу ў адмысловую грымасу. — Можна нават сказаць, што тады каралеўства кішэла святымі, як мора рыбай. Не было рыцара, абата, манаха, набожнага буржуа, які б не імкнуўся знайсці досыць страшнага пракажонага, каб, пацалаваўшы яго, адным махам здабыць вечнае збавенне і пры гэтым вызначыцца ў вачах караля. Ніколі, абат, ногі жабракоў не абмывалі лепей, чым тады. Ніколі пракажоных так не шкадавалі і не песцілі. Я пытаюся ў сябе, ці цанілі поўнай мерай адны і другія гэтую дабрачыннасць і, што асабліва важна, ці адчувалі яны належны гонар ад таго, што накіроўвалі гэтулькі душ у царства божае.
— Смейцеся, пане філосаф, — сказаў абат, — але мне страшэнна бракуе міласэрнасці, і праз гэта церпіць усё насельніцтва лепразорыя. Што зробіш! У нашага караля Філіпа менш за ўсё баліць галава за пракажоных. Ён займаецца толькі вайною...
— І робіць гэта вельмі кепска, — перабіў лекар, — а яго васалы ваююць яшчэ горш і думаюць толькі, як набіць каўбух. Мяхі з віном, акаваныя жалезам, няздатныя пабіць ангельцаў нават двое на аднаго... А што да нашых пракажоных, абат, то я лічу, што яны добра прыстасаваліся да сваёй ізаляцыі.
Абат уздыхнуў:
— Гэта яшчэ горш. Яны прайшлі праз пакуты. Эгаізм і злосць хваробы больш заразныя, чым праказа. Іхнія сэрцы зачарсцвелі, і яны капіруюць паводзіны жыхароў даліны. Ні ў кога няма ніякага жалю да свайго брата. Відушчы пракажоны пагарджае сляпым. Бязносы пракажоны абыходзіць пракажонага, пакрытага язвамі...
— І ўсе ўцякаюць ад пракажонага мурына. Ваша праўда, але, я вам не раз казаў, пры нашай ізаляцыі павінен быў узнікнуць нейкі грамадскі парадак.
— Мне не патрэбны вашы абгрунтаванні, — гнеўна крыкнуў абат. — Я ўсяго толькі бедны пастыр і лічу, што гэтыя норавы агідныя, але, што яшчэ горш...
Ён замаўчаў і прыгубіў чарку. Гэта быў спектакль. Ён нязграбна прытуляў сваю адвіслую, як у каня, ніжнюю губу да чаркі, амаль цалкам абхопліваючы яе, і адначасова хлябтаў языком, як гэта робяць жывёлы. Лекар, употай назіраючы за ім, думаў, што яго сябар рабіўся ўсё больш і больш падобны да льва, але сёння гэта быў сумны леў, і гэта яму пасавала.
— Яшчэ горш, — працягваў абат, паставіўшы чарку, — я з жахам заўважаю, што і сам паддаюся гэтаму эгаізму, які мяне засмучае. Мне ўсё цяжэй быць міласэрным да маіх пракажоных братоў. Кажу вам, нам патрэбен свежы струмень. Бываюць вечары, калі ад усёй гары тхне праказай. Ад гэтага паху знікаюць усе хрысціянскія дабрачыннасці.
— Што ж, я згодны, ад яе тхне праказай, — сказаў лекар. — Пах непрыемны, але цярпець можна, да яго можна прызвычаіцца, калі ты трошачкі філосаф. Да таго ж ён адганяе ліхіх людзей і вашых цяперашніх баязлівых хрысціян, не забывайцеся пра гэта.
Ён збіраўся дадаць яшчэ нешта мудрае, калі з двара пачуліся крыкі брата Роза.
— Святы, брат абат! Бог нам паслаў святога! Ён прыйшоў, ён тут!
Абат здрыгануўся. Яго пляскаты нос зморшчыўся, як морда ўстрывожанага льва. Гэтая навіна, якая так цудоўна супала з ягонымі цяперашнімі турботамі, здалася яму пасланнем нябёсаў. Ён ускочыў з крывога зэдліка і падышоў да акна. Са свайго пакоя на другім паверсе кляштара ён бачыў усю невялічкую плошчу, на якую выходзіла цэнтральная вуліца лепразорыя. З набліжэннем ночы над гэтым месцам звычайна апускалася панурая ціша, але ў гэты вечар лямант брата Роза выклікаў дзіўнае рэха.
Дабрадзейны манах, спыніўшыся перад акном, не супакойваўся:
— Ён прыйшоў аднекуль вельмі здалёк, брат абат. Гэта відаць па яго запыленым адзенні. Ён падышоў да мяне. Ён глянуў мне ў твар і не ўцёк. Ён абняў мяне. Ад ягонага дыхання пахне ладанам і міртам.
Жан Маяр нецярпліва забурчаў.
— Гэты манах з'ехаў з глузду, і праз яго ў нас будуць непрыемнасці з жыхарамі даліны. Нейкі падарожнік, пэўна ж, не ведаючы, што мае справу з пракажоным... Ты не крыкнуў, каб адагнаць яго? Ты не папярэдзіў, што ты хворы? — гаварыў ён, звяртаючыся да манаха. — Так патрабуе закон, ты добра гэта ведаеш.
— Я так і зрабіў, пан лекар, а ён адказаў, што прыйшоў да пракажоных па добрай волі. Я так і зрабіў, кажу вам, і тады ён пяшчотна мяне пацалаваў.
— Пацалаваць пракажонага, — прашаптаў Жан Маяр з пагардай.
Абат не рашаўся аддацца пачуццю, якое пачынала ахопліваць яго. Брат Роз быў такі збянтэжаны, што ён баяўся, ці манах не трызніць.
— Дзе ён?
Манах павярнуўся і паказаў рукой. Са свайго акна абат угледзеў, як высокая постаць у рудой хламідзе мінула браму і накіравалася да кляштара. У гэтым нечаканым з'яўленні было нешта таямнічае, і гэта ап'яніла манаха і пераканала, што неба пачула яго малітвы.
Незнаёмы напачатку, пакуль быў адзін, крочыў даволі шпарка. Потым, зразумеўшы, што за ім сочаць цікаўныя, якія тоўпіліся ў вузкіх завулках, што выходзілі на галоўную вуліцу, пайшоў павальней, азіраючыся па баках.
Незвычайная ўзрушанасць брата Роза была з энтузіязмам сустрэта пракажонымі. Пры вонкавай абыякавасці і бяздушнай пакоры яны, аднак, падзялялі тугу абата, бо ўсе хавалі ў сэрцах надзею, што ў іхнім свеце зноў з'явяцца любоў, літасць і міласэрнасць. Колісь Тама д'Арфёй часта распавядаў ім з вышыні сваёй казальніцы пра літасцівага караля Луі і іншых святых, якія ішлі ўслед за манархам. Цяпер ён больш не закранаў гэтай тэмы, бо баяўся, што гэта будзе жывіць у іх марную надзею. Аднак старэйшыя не забыліся тых гісторый і пераказвалі іх малодшым.
Усе ўжо ўбачылі, што прыйшоў адзін з тых легендарных персанажаў, пра сустрэчу з якім яны ўпотай марылі. Крык «Святы» раптоўна раздзьмуў агонь, і ў іх адразу ўзнікла прадчуванне цуду; незнаёмы быў Месія, якога Ўсявышні паслаў да іх, каб ператварыць іх пекла ў царства любові. Аднак яны не наважваліся наблізіцца да яго. Здавалася, што незнаёмы выклікаў у іх страх ці, можа, боязь расчаравання. Калі ён запаволіў хаду, нейкая старая з адвіслымі шчокамі, смялейшая за іншых, падышла крыху бліжай да дарогі і апынулася зусім блізка ад яго. Чужынец спыніўся, падышоў да яе і, пакуль астатнія стаіўшы дыханне сачылі за ім, абняў і пацалаваў яе. Пасля гэтага ён пайшоў далей, а навокал пачуўся збянтэжаны гоман, у якім адчувалася ўзрушанасць, што ахапіла лепразорый.
— Бачылі? — усклікнуў надзвычай здзіўлены абат.
— Бачу. Здаецца, умельства здабываць месца ў царстве нябесным яшчэ не згінула.
Пракажоныя рабіліся ўсё смялейшыя, і незнаёмы ішоў па жывым калідоры, а энтузіязм няшчасных гатовы быў абярнуцца фанатычным захапленнем. Калі ён падышоў да акна, сотні знявечаных вуснаў паўтаралі крык брата Роза: «Святы, святы!» — і з усіх бакоў да яго цягнуліся рукі.