— Злосць не заслала табе вочы? Ты ні да кога не пранікся нянавісцю? Турма не давяла цябе да таго, што ты зусім страціў розум?
Том паглядзеў на яе скоса, дапытліва, і вочы яго быццам пыталіся, адкуль яна ўсё гэта ведае.
— Н-не, — адказаў ён. — Можа, толькі спачатку. Я не такі горды, як іншыя. З мяне як з гусі вада. А чаму ты пытаешся, ма?
Цяпер ужо яна глядзела на яго, крыху раскрыла рот, быццам так было лепш чуваць, і ўпілася ў яго вачамі, каб лепш разабрацца ў ім. Яна шукала таго адказу, які словы часта ўтойваюць. І нясмела загаварыла:
— Тут у нас быў Красунчык Бой Флойд. Я маці яго ведала. Добрыя былі людзі. Бой быў страшэнны свавольнік, не без таго, ну, як кожны здаровы хлопчык. — Яна памаўчала, потым словы яе паліліся патокам: — Пра ўсіх іх мне невядома, але пра яго я ведаю ўсё. Ён нешта там натварыў, і яго моцна пабілі — злавілі і збілі, і ён азлобіўся і зноў нешта такое ўчыніў, ужо са зла, дык яго зноў пабілі. Да таго давялі, што ён зусім ашалеў. У яго стралялі, як у драпежнага звера, а ён адстрэльваўся. Цкавалі сабакамі, як каёта, а ён скаліў зубы і агрызаўся, як воўк. Зусім розум страціў. І не хлопец, і не мужчына — не чалавек, а жывёліна нейкая. Але хто яго ведаў, той не крыўдзіў. На такіх у яго злосці не было. Нарэшце яго зацкавалі сабакамі і забілі. У газетах бог ведае што пра яго пісалі, а на справе вось як было. — Яна змоўкла, аблізнула перасохлыя губы. На ўсім яе твары было напісана, што яе мучыць. — Я хачу ведаць, Томі. Цябе жорстка білі? Ты таксама сам не свой ад злосці?
Поўныя губы Тома былі шчыльна сцятыя. Ён зірнуў на свае шырокія гладкія далоні.
— Не, — адказаў ён. — Я не з такіх. — Ён памаўчаў, разглядаючы свае абламаныя пазногці, шурпатыя, як ракавінкі. — У турме я стараўся ні ў што не ўблытвацца. У мяне такой злосці няма.
Яна ўздыхнула і амаль шэптам прамовіла:
— Дзякуй богу.
Ён ускінуў на яе вочы.
— Калі я ўбачыў, ма, што зрабілі з нашым домам…
Маці падышла да яго зусім блізка і з хваляваннем сказала:
— У адзіночку нельга біцца, Томі. Цябе зацкуюць, як каёта. Вось, Томі, я ўсё думала, меркавала, гадала. Такіх, кажуць, сагнаных з месца сотні тысяч. Калі б мы ўсе, як адзін, узгневаліся, Томі… нас не зацкавалі б… — Яна змоўкла.
Том паволі апусціў павекі, і цяпер яго вочы толькі ледзь паблісквалі між веек.
— І шмат хто так думае? — запытаўся ён.
— Не ведаю. Людзі ўсе цяпер як ашаломленыя. Ходзяць нібы ў сне.
З дальняга канца двара данёсся скрыпучы старэчы голас:
— Хвала богу, наша ўзяло! Наша ўзяло!
Том зірнуў у той бок і ашчэрыўся ўсмешкай:
— Вось і бабка ўжо ведае, што я дома. А цябе, ма, раней я такой ніколі не бачыў.
Матчын твар пасуравеў, вочы зрабіліся халодныя.
— Раней мне ніколі не даводзілася бачыць, як дом мой рушаць. Раней мне ніколі не даводзілася бачыць, як сям'ю маю выганяюць на дарогу. Ніколі не даводзілася распрадаваць… усё… Вось, ідуць ужо. — Яна вярнулася да пліты і вываліла з патэльні на дзве алавяныя талеркі пышныя праснакі. Падбіла мукой густое сала для падліўкі, і рука яе пабялела ад мукі. Хвіліну Том глядзеў на яе, тады падышоў да дзвярэй.
Праз двор ішлі чацвёра. Наперадзе ішоў дзед. Хударлявы, жвавы, неахайна апрануты стары паспешліва чыкільгаў, прыпадаючы на правую вывіхнутую нагу. На хаду ён зашпільваў штаны, і яго старэчыя пальцы ніяк не маглі разабрацца ў гузіках, бо ён усунуў верхні гузік у другую пятлю і гэтым парушыў увесь парадак. Штаны былі пашарпаныя, падраная сіняя кашуля расхрыстаная, доўгая шэрая ніжняя сарочка таксама была расшпіленая. З-пад яе вызіралі кашчавыя белыя грудзі, зарослыя сівой шэрсцю. Дзед страціў надзею зашпіліць прарэх, пакінуў яго незашпіленым і нялоўка заняўся гузікамі сарочкі, потым кінуў і гэта, не давёўшы справы да канца, і пачаў падцягваць карычневыя падцяжкі. Твар у яго быў худы, нервовы, з маленькімі жвавымі вочкамі, хітраватымі, як у свавольнага хлапчука. Сварлівы, капрызны, гарэзлівы, смяшлівы твар. Дзед быў задзірака і спрачальнік, аматар салёных анекдотаў. Як быў у маладосці, так і застаўся стары грахаводнікам. Зласлівы, жорсткі і нецярплівы, як шкадлівае дзіця, і да таго ж весялун. Калі дарываўся да спіртнога, ён не ведаў меры, праз меру еў, калі было што, і безупыну малоў языком.
За дзедам кандыбала бабка; яна ўмудрылася дажыць да глыбокай старасці толькі таму, што была такая ж злосніца, як і яе стары. Яна ахоўвала сваю незалежнасць з лютасцю фанатычкі, не ўступаючы дзеду ў грахоўнасці і буйстве. Аднойчы, яшчэ не прыйшоўшы ў сябе пасля малення і галосячы ўрыўкі псалмаў, яна разрадзіла ў мужа абодва ствалы драбавіка і амаль ушчэнт разнесла яму адну ягадзіцу. Пасля гэтага стары прасякся такой павагай да жонкі, што больш ніколі ўжо не мучыў яе, як дзеці мучаюць казюлек. Яна ішла, падабраўшы да калень прасторную сукенку, і тонкім галаском, падобным на бляянне, выкрыквала свой баявы кліч: «Хвала богу, наша ўзяло!»
Дзед з бабкай кульгалі па шырокім двары навыперадкі. Яны вечна змагаліся адно з адным — ніхто не хацеў ні ў чым уступаць другому. Яны любілі гэтае змаганне, без яго не маглі існаваць.
За імі няспешнай хадой ішлі бацька і Ной, яго першынец — высокі, нейкі дзіўнаваты з выгляду, з неўразумелым выразам на твары, звычайна спакойным і задумлівым. Ной ніколі ні на кога не злаваў. Ён глядзеў на тых, хто злаваў, са здзіўленнем і пачуццём няёмкасці, як глядзіць здаровы чалавек на душэўнахворага. Рухі ў Ноя былі няспешныя, гаварыў ён рэдка, а калі гаварыў, дык так марудна, што людзі, якія яго ведалі, часам лічылі Ноя за дурня. Але Ной не быў дурны, толькі дзівакаваты. Ён мала думаў пра гордасць, не адчуваў цягі да жанчын. Праца і сон па чарзе змянялі адно другое надзіва пунктуальна, і гэта задавальняла яго. Ён любіў сваіх блізкіх, але ніколі не выказваў гэтай любові. Хоць старонняму цяжка было сказаць чаму, але Ной рабіў уражанне чалавека, у якім ёсць нешта ненармальнае — ці то ў форме галавы, ці то ў тулаве, ці ў нагах, а можа, нават і ў розуме; толькі прыдрацца да чаго-небудзь пэўнага было нельга. Бацька, той ведаў, чаму Ной быў не такі, як усе астатнія яго дзеці, але саромеўся расказваць. Бо той ноччу, калі яго першынец з'яўляўся на свет, бацька застаўся ў доме адзін з парадзіхай, з яго няшчаснай жонкай, якая заходзілася ад немага крыху, і ён ашалеў ад страху. Яго рукі, моцныя яго пальцы, як абцугі, выцягнулі, выкруцілі дзіця з чэрава маці і памялі яго. Павітуха, што крыху запазнілася, убачыла бясформенную галоўку нованароджанага, яго выцягнутую шыю, перакрыўленае цельца і ўправіла яму шыю і нібы нанава вылепіла сваімі рукамі яго цела. Бацька ўвесь час памятаў гэтае здарэнне, і яму было сорамна. З Ноем ён быў ласкавейшы, чым з іншымі дзецьмі. Па шырокім твары Ноя, па яго далекавата расстаўленых адно ад аднаго вачах, па доўгім вузкім падбародку бацька пазнаваў памятую, знявечаную галоўку дзіцяці. Ной рабіў усё, што ад яго патрабавалася, мог чытаць і пісаць, умеў працаваць і ацэньваць зробленае, але ўсё гэта ён, здавалася, рабіў без цікавасці; ён зусім абыякава ставіўся да ўсяго таго, чаго людзі дамагаліся, да чаго імкнуліся. Быццам жыў у нейкім дзіўным, маўклівым доме і спакойнымі вачамі паглядаў адтуль на свет. Ён быў чужы ў гэтым доме, але самоты не адчуваў.
Усе чацвёра ішлі праз двор, і дзед крычаў:
— Дзе ён? Дзе ён, чорт на вас? — Яго пальцы зноў пачалі перабіраць гузікі на штанах, потым у забыўлівасці палезлі ў кішэню. І тут у дзвярах ён убачыў Тома. Дзед раптам спыніўся і затрымаў астатніх. Вочкі яго злосна заблішчалі. — Вось, палюбуйцеся, — сказаў ён. — Арыштант! Джоўды чорт ведае колькі па турмах не сядзелі. — Яго розум пераскочыў на другую тэму: — Ніхто не меў права саджаць яго ў турму! Я на яго месцы тое самае зрабіў бы. Якое гэтыя сукіны дзеці мелі права? — І зноў пераскочыў на другое: — А гэты Тэрнбул, старая смярдзючка, яшчэ хваліўся: застрэлю яго, хай толькі з турмы выйдзе. Ува мне, кажа, цячэ кроў Хэтфарда. А я загадаў яму перадаць: «З Джоўдамі не звязвайся. У мяне, кажу, кроў, можа, самога Маккоя». І яшчэ кажу: «Ты толькі пакажыся дзе блізка ад Тома, і я смальну табе ў задніцу». Напужаў яго страх як.
А бабка тым часам вішчала, не слухаючы дзеда:
— Хвала богу, наша ўзяло!
Дзед падышоў да дзвярэй і паляпаў Тома па грудзях, вочы яго заблішчалі любоўю і гордасцю.
— Ну як ты, Томі?
— Парадак, — адказаў той. — А ты як маешся?
— На двор яшчэ сам хаджу. — І зноў яго розум скочыў убок. — Казаў я — Джоўда ў турме не ўтрымаеш! Яшчэ тады сказаў: «Том уцячэ, праб'ецца, як бык праз загарадку». Вось і ўцёк. Прапусці, я згаладаўся. — Ён праціснуўся ў дзверы, сеў за стол, наваліў сабе ў талерку свініны, паклаў наверх два вялікія праснакі, заліў густой падліўкай, і не паспелі астатнія ўвайсці ў кухню, рот у яго ўжо быў поўны.
Том замілавана ўсміхнуўся яму.
— Во стары чорт! — сказаў ён. А ў дзеда быў такі набіты рот, што ён і гуку вымавіць не мог, але яго маленькія лютыя вочкі ўсміхаліся, галава ярасна заківалася.
Бабка з гордасцю сказала:
— Другога такога грахаводніка і шэльмы на свеце не знойдзеш. У пекла проста на качарзе ўедзе, ну і дзякуй богу! — І з'едліва дадала: — Захацелася яму, бач, грузавіком кіраваць. Дык вось, не выйдзе!
Дзед папярхнуўся, вываліў сабе на калені недажаваны кавалак праснака і квола закашляўся.
Бабка зларадна ўсміхнулася Тому:
— Во неахайнік, га?
Ной стаяў на прыступцы перад Томам, але яго шырока расплюшчаныя вочы нібы глядзелі міма. Твар у яго быў абыякавы. Том сказаў:
— Ну, як ты, Ной?
— Добра, — адказаў Ной. — А ты як? — І ўсё. Але Тому і гэтага было досыць.