— Еду назад паміраць галоднай смерцю. Лепш ужо адразу з голаду памерці.
Бацька сказаў:
— Што ты вярзеш? У мяне вось рэкламны лісток ёсць — там пра добрыя заробкі пішацца, а надоечы я і ў газеце чытаў: ім зборшчыкі фруктаў патрэбныя.
Абадранец павярнуўся да бацькі:
— А ў цябе ёсць куды вярнуцца?
— Няма. Нас сагналі з зямлі. Прайшліся трактарамі аж да самага дома.
— Назад, значыць, не павернеш?
— Вядома, не.
— Тады не буду цябе расстройваць.
— А ты мяне і не расстроіш. У мяне лісток ёсць, там сказана, што людзі патрэбны. Дарэмна ж не будуць пісаць такія лісткі. Яны вялікіх грошай каштуюць. Іх не друкавалі б, каб не было патрэбы ў людзях.
— Не буду цябе расстройваць.
Бацька сярдзіта сказаў:
— Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лістку ж ясна напісана: людзі патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас ілжэ?
Абадранец паглядзеў у сярдзітыя вочы бацькі, і позірк яго пахмурнеў.
— У лістку ўсё правільна, — сказаў ён. — Людзі патрэбныя.
— Якога ж ты чорта бударажыш нас сваім смехам?
— Бо вы не ведаеце, якія ім людзі патрэбныя.
— Куды ты хіліш?
Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:
— Слухай, колькі ім там чалавек трэба?
— Восемсот напісана, а гэта ж толькі ў адным маленькім месцы.
— Аранжавы такі лісток?
— Аранжавы.
— Там і прозвішча стаіць… такі і такі агент па найме?
Бацька палез у кішэню і выцягнуў з яе складзены папалам лісток.
— Правільна. Адкуль ты ведаеш?
— Паслухай, — сказаў абадранец, — усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ і друкуе пяць тысяч лісткоў, і яны трапляюць на вочы, можа, дваццаці тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з іх зрываюцца з месца — тыя, у каго розум памутнеў ад гора.
— Дык гэта ж нейкая бязглуздзіца! — усклікнуў бацька.
— А ты спярша стрэнься з чалавекам, які выпускае такія лісткі. З ім самім альбо з тым, хто на яго працуе. Пажыві ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такіх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазірне ў тваю палатку, гляне, ці засталося ў цябе што ў рот пакласці, і, калі ўбачыць, што пуста, запытае: «Хочаш работу атрымаць?» Ты ўзрадуешся: «Вядома, хачу, містэр. Вялікі вам дзякуй за такую прапанову». А ён скажа: «Я вазьму цябе». Ты запытаеш: «Калі выходзіць?» Ён табе ўсё расталкуе — і куды прыходзіць, і а якой гадзіне — і далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотні рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямі, а тыя яшчэ і іншым раскажуць, і, калі ты прыйдзеш, куды табе сказана, там іх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесціць: «Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзіну». Каля паловы з тых, што прыйшлі, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца — яны так згаладаліся, што гатовыя і за сухі праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персікаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу і чым людзі галаднейшыя, тым менш ён плаціць будзе. А калі яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмі малымі… дык… Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.
Людзі пазіралі на чалавека ў лахманах халоднымі вачамі, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.
— Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.
На ганку запанавала цішыня. А ліхтар шыпеў, і вакол яго вяночкам кружыліся начныя матылі. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:
— Я параю табе, што рабіць; калі такі вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькі ён плаціць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напіша. Папрасі, няхай напіша. Я ўсім вам кажу: вас абдураць, калі вы гэтага не зробіце.
Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сівымі валасамі грудзі і халодным тонам запытаўся:
— А ты часам не з бунтаўшчыкоў гэтых? Не з рабочых-падбухторшчыкаў?
Чалавек у лахманах выгукнуў:
— Не, бог сведка!
— Іх шмат развялося цяпер, — сказаў гаспадар. — Швэндаюцца тут, людзей баламуцяць. Народ з толку збіваюць. У злосць уводзяць. Іх шмат бадзяецца тут. Але хутка мы прыбяром іх да рук, усіх баламутаў гэтых. Прагонім з краіны. Хочаш працаваць — цудоўна. Не хочаш — чорт з табой. Падбухторваць мы не дазволім.
Чалавек у лахманах выпрастаўся.
— Я хацеў перасцерагчы вас, людзі, — сказаў ён. — Цэлы год прайшоў, пакуль я разабраўся ва ўсім гэтым. Спачатку двух дзяцей пахаваў і жонку, і толькі тады зразумеў. Але вам не ўтлумачыш, я ведаю. Мне таксама не ўтлумачылі ў свой час. Хіба ж раскажаш пра тое, як малыя ляжаць у палатцы з успушанымі жыватамі, а самі — скура ды косці, дрыжаць і скавычуць, як шчанюкі, а я бегаю, работы шукаю… не за плату, не за грошы! — выкрыкнуў ён. — Госпадзі, хоць за кубак мукі і лыжку здору! А потым прыходзіць следчы. Смерць дзяцей настала ад сардэчнай недастатковасці, кажа. Так і запісаў. Іх калаціла, а жываты надзьмутыя, як пузыры парасячыя.
Навокал яго ўсе маўчалі, трохі раскрыўшы раты. Амаль стаіўшы дыханне, пазіралі на чалавека ў лахманах.
Ён абвёў позіркам кола твараў, павярнуўся і шпарка пайшоў прэч, у цемру. Яна праглынула яго, але доўга яшчэ чулася шарканне крокаў, шоргат ног па дарозе. Па шашы прамчалася легкавая машына, і фары яе на міг вырвалі з цемры постаць чалавека: ён ішоў, валакучы ногі, нізка апусціўшы галаву, засунуўшы рукі ў кішэні чорнага пінжака.
Людзі каля ганка неспакойна заварушыліся. Нехта прамовіў:
— Ну што ж, час ужо позні. Трэба спаць класціся.