Джоўд ступіў на ніжнюю прыступку ганка — тоўсты брус дванаццаць на дванаццаць цаляў.
— Ганак на месцы, — сказаў Джоўд. — Але ў доме нікога… ці, можа, маці памерла. — Ён паказаў на загарадку. — Калі б маці была недзе тут, загарадка была б на засаўцы, — позірк яго пацяплеў. — Усё з таго дня, як у Джэйкабсаў свіння з'ела дзіцянё. Мілі Джэйкабс пайшла па нешта ў свіран. Вяртаецца, а свіння дзіця ўжо даядае. Мілі была цяжарная і так зайшлася ад крыку і енку, што з розуму кранулася. Так і засталася ненармальная. А маці нашай гэта паслужыла перасцярогай. Ніколі загарадку зачыніць не забывалася. Значыць, так… з'ехалі або памерлі. — Ён падняўся на развернуты ганак і глянуў у кухню. Шыбы ўсе паразбіваныя, на падлозе каменне, масніцы і сцены перакошаныя, на ўсім тонкі пласт пылу. Джоўд паказаў рукой на асколкі шкла і каменне. — Дзеці, — сказаў ён. — Яны дваццаць міль прабягуць, абы акно дзе выбіць. Я сам такі быў. Яны нюхам чуюць, дзе пустуе дом. Ледзь толькі хто выедзе, яны — раз! — і там. — На кухні было пуста — ні стала, ні табурэткі, ад пліты толькі след, праз круглую адтуліну коміна свіціцца неба. На палічцы над зліўной ракавінай — штопар і відэлец без тронкаў. Асцярожна ступаючы, Джоўд прабраўся ў пакой, і пад ім застагналі дошкі. Каля самай сцяны на падлозе валяўся стары нумар штотыднёвіка «Леджэр» з пажаўцелымі, загнутымі ў ражках старонкамі. Джоўд зазірнуў у спальню — ні ложка, ні крэслаў. На сцяне каляровая ілюстрацыя — дзяўчына-індыянка, подпіс: «Чырвонае Крыло». Каля сцяны жалезная перакладзіна ад ложка, у куце — высокі жаночы чаравік на гузіках з задраным угору наском і дзіркай у пад'ёме. Джоўд падняў яго, з усіх бакоў агледзеў.
— Яго я памятаю, — сказаў ён. — Ён мамін. Зусім разваліўся. Яна яго шмат гадоў насіла. Яе любімыя чаравікі. Цяпер ясна — яны паехалі… і ўсё з сабой пазабіралі.
Сонца апусцілася нізка, і цяпер яго промні пранікалі ў пакой праз верх нахіленых вокнаў і паблісквалі на вострых тарцах пабітых шыб. Нарэшце Джоўд павярнуўся і выйшаў. Спусціўся з ганка, сеў на яго, паставіўшы ногі на шырокую ніжнюю прыступку. Па палях разлівалася вячэрняе святло, ад кустоў бавоўны падалі на зямлю доўгія цені, палыселая вярба таксама адкідала выцягнуты цень.
Кейсі прысеў каля Джоўда.
— Няўжо яны зусім нічога табе не пісалі? — запытаўся ён.
— Не. Я ж казаў табе. Яны не з тых, што пішуць пісьмы. Бацька мог бы, але не хацеў. Ён не аматар пісаць. Ад адной толькі думкі пра гэта яго ў дрыжыкі кідала. Бланк якога-небудзь заказу ён запоўніць табе не горш, чым хто іншы, а каб ліст напісаць — нізашто.
Яны сядзелі побач, пазіраючы ўдалячынь. Джоўд паклаў свой згорнуты пінжак каля сябе. Рукі яго машынальна скруцілі цыгарку, разгладзілі яе і запалілі; ён глыбока зацягнуўся і пусціў дым праз нос.
— Нешта тут нядобрае, — сказаў ён. — А што такое, даўмецца не магу. Розная дрэнь у галаву лезе. Дом павалены, нікога няма…
Кейсі сказаў:
— Вунь там канава была, у якой я вас хрысціў. Ты хлопчык някепскі быў, толькі дужа натурысты. Учапіўся дзяўчынцы той у коскі, як бульдог. Я вас — хрысціць у імя духа святога, а ты яе не адпускаеш. Стары Том кажа: «Ты яго з галавой». Я і піхнуў цябе пад ваду, і ты, толькі калі ўжо бурбалкі пачаў пускаць, пальцы расчапіў. Нядрэнны ты быў, толькі вельмі ўпарты. З такіх вось малых часцяком адчайныя мужчыны вырастаюць.
Худая кошка, крадучыся, выйшла са свірна, прабралася праз кусты бавоўніку і падышла да ганка, бясшумна скокнула на яго і, нізка прынікшы да насцілу, падпаўзла да людзей. Спынілася між імі крыху ззаду і распластала на дошках хвост, паторгваючы кончыкам. Яна сядзела, пазіраючы ўдалячынь, — туды ж, куды глядзелі людзі. Джоўд азірнуўся.
— А божухна! — усклікнуў ён. — Глянь, хто тут! Выходзіць, усё ж такі нехта застаўся. — Джоўд працягнуў руку да кошкі, але тая адскочыла, села крыху далей, падняла лапку і пачала лізаць падушачкі. Джоўд здзіўлена пазіраў на яе. — Цяпер я ведаю, што тут было, — раптам сказаў ён. — Кошка падказала мне, якая ў нас тут бяда ўчынілася.
— Калі б толькі тут… — прамовіў Кейсі.
— Ага. Не толькі ў нас, на нашай ферме. Чаму кошка не пайшла да суседзяў — да Рэнсаў? І чаму ніхто не садраў абшыўкі з дома? Ён ужо тры ці чатыры месяцы пустуе, а ніхто ні дошчачкі не ўзяў. Свіран з добрых тоўстых дошак, на доме не горшыя, аконныя рамы на месцы — ніхто не паквапіўся. Так не бывае. Гэта мне і было дзіўна, і я ўсё галаву ламаў — што такое здарылася?
— І да чаго дадумаўся? — Кейсі нахіліўся, зняў з ног туфлі, паставіў босыя ступні на прыступку і паварушыў доўгімі пальцамі.
— Толкам ні да чога. Думаю, і суседзяў нікога не засталося. Ці ж уцалела б уся гэтая габлёўка, калі б хто з іх астаўся? Дзе там! Неяк раз на Каляды паехаў Альберт Рэнс у горад Аклахому — з усім кодлам: з жонкай, дзецьмі, з сабакамі і ўсякай там усячынай. У госці да стрыечнага брата выбраўся. А суседзі падумалі, што Альберт зусім з'ехаў, нікому ні слова не сказаўшы, — можа, ад крэдытораў ратаваўся ці ад якой помслівай жанчыны ўцёк. Праз тыдзень вяртаецца, а ў хаце пусценька — ні пліты, ні ложкаў, вокны без рам, у сцяне з паўднёвага боку прарэха ў восем футаў — пакой проста з двара ўвесь перад вачамі. Пад'язджае Альберт да дома, а М'юлі Грэйуз дзверы і калодзежную помпу вывозіць. Потым Альберт тыдні два хадзіў па суседзях — дабро сваё збіраў.
Кейсі з асалодай пачухаў голыя пальцы ног.
— А ніхто не заўпарціўся? Так усё і аддалі?
— Аддалі, а што? Яны ж не кралі. Думалі, што ён зусім паехаў, ну і ўзялі хто што. Ён назад усё ў іх забраў, акрамя падушкі ад канапы з вышытым індзейцам. Альберт усё казаў, што дзед наш яе ўзяў. Маўляў, у жылах у яго індзейская кроў, вось і пацягнула яго на падушку тую. Што ж, дзед наш і праўда ўзяў яе, толькі напляваць яму было, што там індзеец. Проста старому яна дужа спадабалася. Паўсюль цягаў яе з сабой — дзе сядзе, там пад сябе і падсоўвае. Так і не аддаў Альберту. Кажа: «Калі яму без падушкі гэтай жыццё не міла, няхай прыходзіць. Толькі каб са стрэльбай, а не, дык я мазгаўню яму знясу, калі сунецца да мяне па сваю падушку». Пад канец Альберт здаўся і падарыў дзеду падушку. А неяк раз дзеду яшчэ ўбілася ў галаву. Пачаў курынае пер'е збіраць. Надумаў пярыну сабе на ложак зрабіць. Ды толькі ў яго з гэтага нічога не выйшла. Якраз завёўся ў нас пад домам скунс — бацька ашалеў ад злосці. Гакнуў яго брусом два на чатыры, каб не смярдзеў, а маці ўсё пер'е дзедава спаліла, каб дух паганы адбіць, а то проста хоць з дому ўцякай. — Джоўд засмяяўся. — Дзед у нас крутога нораву. Сядзіць, бывала, на падушцы і кажа: «Няхай Альберт толькі заявіцца. Я, кажа, блазнюка гэтага навыварат выверну, як споднікі».
Кошка зноў падкралася да людзей і села між імі, выцягнуўшы на дошках ганка хвост і паторгваючы вусамі. Сонца зусім нізка апусцілася да гарызонту, пыльнае паветра здавалася залаціста-чырвоным. Кошка асцярожна выцягнула лапку і кранула Джоўдаў пінжак. Джоўд азірнуўся.
— Чорт! Зусім забыўся пра чарапаху. Навошта яна мне цяпер?
Ён раскруціў чарапаху і засунуў яе пад дом. Але яна адразу вылезла адтуль і папаўзла, як і раней, на паўднёвы захад. Кошка скокнула і ўдарыла чарапаху лапай па выцягнутай галаве, драпанула кіпцюрамі па нагах. Старая насмешлівая лускаватая галава схавалася, тоўсты хвост шуснуў убок пад панцыр, і, калі кошка, знудзіўшыся ад чакання, адышла ад яе, чарапаха зноў пакіравала на паўднёвы захад.
Том Джоўд і прапаведнік Кейсі глядзелі, як чарапаха ідзе, — няспешна перабірае нагамі і штурхае свой цяжкі выпуклы панцыр дакладна ў адным кірунку. Кошка нейкі час кралася за ёю, потым тугім лукам выгнула спіну, пазяхнула і, тоячыся, вярнулася да людзей, што сядзелі на ганку.
— І куды яе панесла? — запытаўся Джоўд. — Колькі я ўжо гэтых чарапах пабачыў на сваім вяку! Заўсёды некуды паўзуць. Заўсёды ім кудысьці трэба.
Шэрая кошка зноў села між імі, крыху ззаду. Павекі яе раз-пораз зліпаліся. Шкурка на спіне торгнулася да шыі ад блышынага ўкусу і паволі адышла назад. Кошка падняла лапку, абнюхала яе, выпусціла кіпцюры, схавала іх і лізнула падушачкі бледна-ружовым языком. Чырвонае сонца кранулася гарызонту і распаўзлося, як медуза, небасхіл над ім пасвятлеў і нібы ажыў. Джоўд разгарнуў пінжак і ўзяў свае новыя жоўтыя чаравікі. Перш чым надзець іх на ногі, ён змахнуў далонню пыл з голых ступняў.
Раптам прапаведнік, які ўглядаўся праз палі ўдалячынь, сказаў:
— Сюды нехта ідзе. Глядзі! Вунь, проста праз бавоўнік.
Джоўд павярнуў галаву ў той бок, куды паказваў пальцам Кейсі.
— Ага, праўда нехта ідзе, — сказаў ён. — Такі пыл падняў, што і не разгледзіш. Каго гэта чорт нясе? — Яны сачылі за постаццю, што набліжалася да іх у вячэрнім святле, і пыл, які ўзнімаўся з-пад яе ног, заходняе сонца афарбавала ў чырвань. — Мужчына, — сказаў Джоўд. Чалавек падыходзіў усё бліжэй, і, калі ён параўняўся са свірнам, Джоўд сказаў: — Гэ, я яго ведаю. І ты яго ведаеш — гэта М'юлі Грэйуз. — І гукнуў: — Гэй, М'юлі! Здарова!
Чалавек раптам спыніўся — спалохаўся вокліку, а потым пайшоў шпарчэй. Ён быў худы, нізкаваты ростам. Рухі яго былі рэзкія і хуткія. У руцэ ён трымаў джутавы мех. Сінія джынсы на каленях і ззаду злінялі, стары чорны пінжак ад былога гарнітура быў увесь у плямах, рукавы на плячах выдраліся з проймаў, на локцях працерліся да дзірак. Чорны капялюш быў такі ж брудны, як і пінжак, і стужка трымалася толькі адным канцом — другі матляўся пры кожным кроку. Твар у М'юлі быў гладкі, без маршчын, але насуплены, як у капрызнага дзіцяці, губы сцяліся ў вузкую шчылінку, у маленькіх вочках ці то гнеў, ці то горыч.
— Ты памятаеш М'юлі? — запытаўся Джоўд у прапаведніка.
— Вы хто такія? — крыкнуў ім на хаду М'юлі Грэйуз. Джоўд не адказаў. М'юлі падышоў бліжэй, яшчэ бліжэй і нарэшце разгледзеў твар тых, хто сядзеў на ганку. — Тфу ты, чорт! — выгукнуў ён. — Гэта ж Томі Джоўд! Калі цябе выпусцілі, Томі?
— Два дні назад, — адказаў Джоўд. — Дабіраўся дамоў на спадарожных машынах. І глянь, што я ўбачыў. Дзе ўсе мае, М'юлі? Чаму дом развернуты, а двор бавоўнай засеяны?
— Дзякуй богу, што я міма ішоў, — сказаў М'юлі. — Стары Том вельмі непакоіўся за цябе. Калі твае сабраліся выязджаць, я тут у вас на кухні сядзеў. Сказаў Тому, што адсюль нікуды не пайду, так і сказаў, далібог, праўда, а Том мне кажа: «Баюся я дужа за Томі. Раптам ён вернецца, а нас нікога няма. Што ён падумае?» Я кажу: «Можа б, ты яму пісьмо напісаў?» А Том мне: «Можа, і напішу. Падумаю. А калі не, дык ты ўжо на ўсялякі выпадак паглядай, калі застанешся: Томі, можа, вернецца». «Я застануся тут, кажу, аж пакуль усе чэрці ў пекле не перамерзнуць. Яшчэ не нарадзіўся той чалавек, які згоніць М'юлі Грэйуза з гэтай зямлі». І так і не сагналі пакуль што.
Джоўд нецярпліва перабіў яго:
— Дзе ж мае ўсе? Як ты тут ваяваў, потым раскажаш. Куды мае падзеліся?
— Калі банк пачаў усё заворваць трактарамі, яны таксама вырашылі не здавацца. Дзед твой выйшаў са стрэльбай, пачаў страляць і пацэліў у фару, а трактар усё роўна ідзе. Хлопца, што сядзеў за штурвалам, стары забіваць і не думаў, а гэта быў Уілі Філі, і Ўілі ведаў, што баяцца яму няма чаго — папёр проста на дом і як дзеўбане яго, як трасяне, ну як сабака пацука. Тут старога Тома ўсяго і перакруціла. Нешта з ім сталася. З таго часу сам не свой зрабіўся.
— Дзе ж яны цяпер?
— Дык я ж расказваю. Тры разы ганялі фургон дзядзькі твайго Джона. Пліту вывезлі, помпу і ўсе ложкі. Ты толькі паглядзеў бы, як ложкі везлі, — разам з малымі, бабка з дзедам прымасціліся ў галавах, а брат твой Ной сядзіць сабе, пакурвае цыгарэтку і сплёўвае цераз борт, быццам гэта яго не тычыцца. — Джоўд адкрыў рот, каб нешта сказаць, але М'юлі апярэдзіў яго: — Яны ўсе ў дзядзькі Джона.
— А-а!.. у Джона! А што яны там робяць? Пачакай жа хвілінку, М'юлі, не лапачы, спачатку адкажы мне, а потым гавары сабе што хочаш. Што ж яны там робяць?
— Бавоўну акучваюць — усе, нават малыя і дзед твой. Грошы збіраюць, машыну хочуць купіць і на Захад ехаць — там лягчэй жывецца. Тут зусім кепска. За акучванне пяцьдзесят цэнтаў з акра, ды яшчэ і такую работу трэба вымольваць.
— Яны яшчэ не паехалі?
— Не, — адказаў М'юлі. — Думаю, не. Апошні раз чуў пра іх дні чатыры назад: Ноя сустрэў — ён паляваў на трусоў, сказаў, што яны збіраюцца ехаць тыдні праз два. Джона таксама папярэдзілі, каб выязджаў. Ты да Джона ідзі — усяго восем міль. Усе яны там — набіліся ў хату, як на зіму суслікі ў нару.