Івановіча быццам аглушылі паленам па галасе. Нарэшце да яго дайшло. Ён як ашпараны выскачыў на вуліцу і хутка, прыціскаючы да бакоў локці, пабег...
Ён уляцеў у кватэру і ў адзенні, як быў, упаў на канапу. Праз хвіліну белая ад страху жонка, не ведаючы, што рабіць, насілася па кватэры — з мужам здарыўся нервовы прыступ. Але памагла валяр’янка, памог валідол, ручнік мокры на галаву — і хвілін праз колькі Івановіч ачуняў; больш таго, аказалася, за дзень жонка раздабыла яму пару пачак «Астры», так што пакуль неяк жыць можна было.
Увечары пацішэлы, з асунутым тварам Івановіч сядзеў з пенсіянерам на лаўцы і толькі смаліў адну за адной.
— Я ж казаў, — радаваўся Міраслаў Раманавіч, — уоё паступова прападае. I нічога, ніякай рэакцыі! Але добра хоць тое, што прыпякае. Можа, хоць трохі заварушацца.
— Не ведаю, што ў гэтым добрага...
— Трэба, — пенсіянер налёг на кавеньку і пракруціў глыбокую дзірку, як бы паказаўшы гэтым, што менавіта трэба, — бунтаваць. Супраціўляцца. А мы — шчаслівыя, нам буханку хлеба далі. I пачак «Прымы». Мы дзякуем за гэтае шчасце — маглі ж і не даць! — і нікому яго не аддадзім!
— Дык калі тое і рабіць, што бунтаваць, дык нават хлеба не будзе.
— Трэба пацярпець... Не век жа будзе горш. Пераходны перыяд — так заўсёды было.
— Заўсёды было... I сапраўды. Пацярпіце — вось скінем цара, і стане лягчэй; пацярпіце — мы вас трошкі паморым голадам, трошкі раскулачым, трошкі пастраляем, але ж гэта часова, пераходны перыяд, а там не вы, дык вашыя ўнукі пажывуць як след... Як падобна, праўда? Падумаеш, цыгарэт няма! Пацярпі — і не ты, дык мо ўнук пакурыць...
— Даліся табе гэтыя цыгарэты! — раззлаваўся Міраслаў Раманавіч. –Па мне, дык хай бы іх хоць зусім не было!
— А па мне, дык хай бы і хлеба не было, і каўбасы — і без іх пражыць можна... Варта толькі на крышку дапусціць, што ад нечага ў цяперашнім можна і трэба адмаўляцца дзеля вялікага светлага заўтра — чамусьці заўсёды гэтае заўтра, якое ніколі не наступае, адводзіцца ўнукам — варта толькі прамовіць гэтыя словы, і ўсё! Пайшло раскручвацца!..
Міраслаў Раманавіч толькі плюнуў, падняўся і пакульгаў у пад'езд.
Калі хто курыў і пасля кідаў, ведае, што самы цяжкі дзень — чацвёрты. На чацвёрты дзень, перад канцом працы, з Іваіновічам пачало адбывацца нешта няладнае. У ім пачала кіпець глухая, страшная злосць — страшная ад таго, што не ведаў, на кім ці на чым ён павінен гэтую злосць спагнаць. У яго проста свярбелі рукі. Ён успомніў, што жонка сёння спяшалася на працу і нічога не зварыла есці. «Добра, галубка... Даўно ўжо трэба было з табою разабрацца...»
Ён сабраўся і пайшоў дадому, радуючыся, што гэтая нечаканая злосць знайшла выйсце.
Каля павароткі на сваю вуліцу (а гэта было якраз насупраць лазні) ён падняў галаву, і... Знаёмы мужчына, толькі сёння апрануты ў шорты, у белую кашулю і ў белай кепачцы, стаяў перад ім і свяціўся, як ранішняя ружа.
— Дазвольце вам прэзент... — мядова праспяваў ён, выцягваючы з партфеля нейкі пакунак, але глянуў на Івановіча, ды так і застыў з разяўленым ротам.
Мужчына знік.
Івановіч чамусьці папляваў на далоні, пастаяў з апушчанай галавою, потым паплёўся ў свой двор.
Невядома, якая ліхая сіла так падгадала, што якраз гэтым вечарам Міраслаў Раманавіч выйшаў на вуліцу раней, чым звычайна. Ён сядзеў сабе ціха на сваёй лавачцы, чытаў газеты, але, убачыўшы Івановіча, ледзь не выпусціў з рук кіёк.
— Зміцер... што з вамі?!
Замест адказу Івановіч марудна апусціўся перад ім на калені.
— Дзядзька Міраслаў, дайце цыгарэту... З тых запасаў, што для светлага заўтра...
— Дык ты п’яны! — гідліва адсунуўся пенсіянер, які баяўся і ненавідзеў п'яных усё жыццё.
— П'яны? А хто ж мяне папаіў?!
Далей і адбылося тое бязглуздае (але й лагічнае, бо ўсё ішло да гэтага) завяршэнне звычайнага, простага шчасця чалавечага. Івановіч вырваў у Міраслава Раманавіча кавеньку. Першы ўдар прыйшоўся нямоцны, збоку і па руцэ, затое два наступныя прысталі да беднай пенсіянерскай спіны гладка...
Потым, на судзе, сведкі пацвердзілі: на тым і скончылася. Толькі тры ўдары і паспеў нанесці падсудны — больш не далі. Двор быў поўны людзей, набеглі мужчыны, скруцілі хулігану рукі, выклікалі міліцыю...
Судова-медыцынская экспертыза прызнала матывам дзейнасці Івановіча рэдкую форму афекту — нервова-нсіхічны зрыў у выніку г. зв. «тытунёвага пахмелля», «абсціненцыі». Ад недахопу ў крыві нікаціну адбылося рэзкае парушэнне функцый арганізма. Івановіч быў вызвалены ад адказнасці і пастаўлены на ўлік у наркалагічным дыспансеры.
Міраслаў Раманавіч да гэтага часу з ім не вітаецца.
Застойным 1985 годам перад галоўным рздактарам часопіса «Савецкі дым» Даляглядам сядзеў пачынаючы празаік Корак і еў яго вачыма, баючыся прапусціць хоць адно слоўка. Разбіралі апавяданне Корка. Далягляду яно падабалася; ён знарок сам захацеў пагаварыць з маладым аўтарам і растлумачыць, чаму гэтае самае апавяданне надрукавана быць не можа.
— Ёсць мова, ёсць характары, але... тэма? Траятарыст крадзе ў лаўцы мех цукру, каб нагнаць самагонкі на даччыное вяселле... Вы ж пакуль не Шукшын і не Дудараў. А галоўнае, нашто вас, чалавека маладога, цягне на такія тэмы? Хіба мала 6ольш цікааых, агульначалавечых, спакайнейшых, ці што, тэмаў? Напрыклад, пра вайну...
— Я ж не бачыў вайны.
— Гэта і неабавязкова. Дый хіба з вашых родных, аднавяскоўцаў ніхто не ваяваў?
— Чаму — дзед ваяваў, сядзеў у канцлагеры.
— Вось бачыце, гзта ж такі бэгацейшы мэтэрыял! Але, дапусцім, тэма яшчэ паўбяды, можна і пра сучаснасць пісаць, толькі гледзячы як. Гэты ваш трэктарыст, хоць вы і выводзіце яго ў канцы станоўчым героем, чаму ён кандыдат у члены партыі? Гэта што — пазіцыя, поза?
— Я хацеў гэтым сказаць, што ў экстрэмальных абставінах людзьмі кіруе не партыйнасць, а нешта ірацыянальнае, інстынктыўнае...
— Можа быць, але ж і Галоўліт ніхто пакуль не адмяняў. Вы ж толькі пачынаеце, вам галоўнае што — зрабіць дэбют, надрукавацца; здыміце вы гэтую дэталь, гэтае кандыдацтва! Зноў-такі, каб толькі гэта... У вас з усяго апавядання цэнзуру можа прайсці хіба толькі адзін эпізод — калі радасныя дзеці з букетамі ідуць у школу. Ды й тут вы далей устаўляеце, што да школы — пяць кіламетраў... А эпізод, калі жонка трактарыста распранаецца перад сном і не чуе, як у пакой заходзіць следчы? Эпізод проста фальшывы, я не паверу і чытзч не паверыць, што следчага ні з таго ні з сяго так уражвае аголенае жаночае цела, як вы пішаце, «аголеная безабароннасць», што ён адважваецца знарок няправільна павесці следства, блытае сляды...
— Дый ў нашай вёсцы ўсё гэта было.
— У жыцці яшчэ не такое можа быць, але ж і прынцыпу сацыялістычнага рэалізму ніхто пакуль не адмяняў — не так, як ёсць, а так, як павінна быць. А гэта што, шчырасць галоўнай гераіні: «Бываюць хвіліны, калі я гатова здрадзіць мужу з кім заўгодна»? Гэтае ж жанчыны будуць чытаць, а ў нас і так распадаецца кожная трэцяя сям'я... Станоўчы герой «кульнуў чарку гарэлкі»... Цяперашнім часам увогуле згадкі пра гэта не пажаданыя, але раз так ужо вам гэта карціць, дык хай «куляе» муж лавачніцы — адмоўны герой... Карацей, перапішыце, улічыце ўсе заўвагі і нясіце. Будзем друкаваць.
У хуткім часе Корак па размеркаванні з'ехаў у глухую вёску, жаніўся, завёў гаспадарку, пайшлі дзеці. Апавяданне ён не папраўляў, ён на яго проста забыўся. Так прайшлі пяць гадоў. Аднойчы Корку патрапіўся на вочы часопіс «Незалежны дым».
«Які я малайчына, што не чапаў старое сваё алааяданне, — узрэдаваўся Корак, — часопіс цяпер незалежны, рэдактар той самы, Далягляд». Ён адшукаў апавяданне і паслаў у «Незалежны дым». Праз пару тыдняў Корак па сваіх справах паехаў у сталіцу і вырашыў зайсці ў рэдакцыю.
Далягляд, які сам амаль не змяніўся, Корка не пазнаў, а той пасаромеўся нагадваць.
— Апавяданне па-свойму цікавае, — сказаў Далягляд,— але, здаецца, нешта такое недзе я чытаў. Ні то ў Шукшына, ні то ў Дударава... Ну, хай. Але, добры чалавек, будзем шчырымі — каму цяпер цікавыя бытавыя тэмы? Такі час, такія паўсюль падзеі, буры, навальніцы, а ў вас... Трактарыст крадзе ў сельпо мех цукру. Напісалі б вы пра таго ж Сталіна, пра рэпрэсіі — такая моцная, можна сказаць, невычарпальнал тэма.
— Я ж тады не жыў.
— Дык дзед жыў, пра дзеда рэпрэсіраванага напішыце. Быццам дзед расказвае вам гісторыю пра лагер, пра Калыму...