– Трэба, каб выспела. Каб інакш немагчыма было. I тады, калі ласка, прыязджай. Разам са сваёй Эленай. Думаю, знойдзецца, што вам там рабіць.
Лена, спалоханая, шаптала Валі:
— Няўжо гэта сапраўды спецыяльна, знарок усё робіцца? Няўжо такія людзі, як вы, некаму няўгодныя? За што вас ненавідзець? Каму вы перашкаджаеце?
— Лепш збегай прынясі мне вячэрнюю газету...
Валя дала грошы, Алена збегала і прынесла — кіёск быў недалёка. Тут кранулася электрычка, закрычалі нешта нястройнае, замахалі рукамі дзеці, падняў сціснуты кулак над галавою Кладка...
I доўга яшчэ, пакуль за вакном плылі высозныя гарадскія трубы, жоўта-чырвоныя сцены, Кацярына Рыгораўна не магла супакоіцца і ўсё тулілася да пляча Яўгена Сцяпанавіча. То ёй здавалася, што зараз спыняць цягнік, сілай выцягнуць іх з вагона і вернуць у гэтую страшную, галодную пачвару — горад; то малявалася будучае жыццё — у нейкіх хатах, з нейкімі коньмі, у радыяцыі...
– Я карову не ўмею даіць, — прашаптала яна, пачырваяеўшы, Расольку.
Той прыклаў да вуснаў палец — потым. Валя чытала ўслых газету.
«Увага! Надзвычайная сітуацыя! Дэмакратычны рух далёкі ад свайго завяршэння. Кансерватыўныя сілы, чуючы сваю пагібель, адчайна чапляюцца зубамі і рукамі за старое, ідучы для дасягнення сваіх мэтаў на кантакты з адкідамі грамадства., змыкаючыся з крымінальнікамі. Так, на працягу тыдня, нічога не баючыся, у Горадзе спакойна і ўпэўнена дзейнічала шайка злачынцаў, якія ў мінулым уваходзілі ў г.зв. Партыю Паляпшэння Побыту. Узначальваў групу не хто іншы, як Эджэн Росаль, ці, як яго называлі ў тым асяроддзі, Яўген Расолька. Устанавіўшы ў Гімназіі Новага Тыпу нумар X, дзе працаваў дырэктарам, дыктат, Расолька пачаў тэрарызаваць дзяцей, шырока практыкуючы насілле, пабоі, знявагу асобы. Увесьчасны страх перад фізічнай расправаю прывёў да таго, што працяглы час усё гэта ўдавалася трымаць у тайне. Ператварыўшы Гімназію ў канцлагер, Росаль і ягоная шайка (пра якую гаворка пойдзе ніжэй) пачалі праводзіць свае фашыстоўскія эксперыменты. Над кожным гіімназістам быў устаноўлены кантроль з дапамогаю складанай сістэмы электронікі накшталт японскіх відэа-тэле-гадзіннікаў (на жаль, канструкцыю гэтага прыбора пакуль раскрыць не ўдалося), так што практычна кожны крок, кожнае слова, нават сказанае ў сне, — усё можна было не толькі падслухаць, але і ўбачыць на партатыўным экране.
Самае сумнае, што да ўдзельнікаў гэтай злачыннай гуртоўкі нельга прымяніць ніякіх санкцыяў. Не сакрэт, што пасля таго, як нашы замежныя сябры закупілі за цвёрдую валюту ў рэспубліцы паўднёвыя раёны, яны трымаюць у гэтай зоне на добраахвотных пачатках абмежаваны кантынгент людзей, што займаюцца там сельскай гаспадаркаю, жывучы як бы своеасаблівай абшчынаю, і – на жаль, давядзецца паўтарыць! – згодна заключанаму кантракту, асобы гэтых людзей з'яўляюцца недатыкалынымі. Але хто ж гэтыя «асобы» на самай справе?..»
— Ну, тут далей нашыя біяграфіі – нецікава, — сказала Валя, — прапушчу. А вось фотаздымак з подпісам: «На здымку вы бачыце аднаго з нешматлікіх герояў, што не пабаяўся выйсці на заваёвы дэмакратыі...»
Кацярына Рыгораўна не слухала. Яна глядзела ў акно — як плылі насустрач электрычцы бела-зялёныя бярозкі, свежаўзараныя загоны, як уцякала ад насыпу сцежка ў лес, як прамільгнуў цэментавы кругляк-калодзеж паміж высокіх ліпаў — і ёй хацелася плакаць ад шчасця сустрэчы з мілай, роднай Беларуссю...
1990 г., Улан-Батар, Манголія.
Чалавек можа выстаяць перад вялікімі бурамі, перанесці розныя трагедыі і неймаверныя страты – і зламацца ад нязначнай драбязы, смешнай пстрычкі, якую і ўлічыць было немагчыма.
Як і наш Зміцер. Жыў ён, пакуль не выслізнуў са свайго дабрабыту, як семка з гарбуза, не толькі не горш за людзей, а мо нават і лепш.
У 25 гадоў у яго была ўжо выгодная дзяржаўная служба, уласная аднапакаёвая кватэра і красуня жонка. Часта ён так і казаў свайму суседу з трэцяга паверха, пенсіянеру Міраславу Раманавічу, з якім цёплымі вечаркамі любіў пасядзець каля пад’езда на лаўцы:
— Я, дзядзька Міраслаў, шчаслівы ў параўнанні з іншымі ведаеце чым? Не знешнімі абставінамі, не, хоць і гэтае знешняе для мяне многа значыць. Але найперш тым, што вось без блату, без багатай цешчы, без хітрай жаніцьбы і без падлізвання да начальства сам, толькі ўласным розумам заслужыў і гэтую кватэрку, і сваю Галю, і сямейную ўтульнасць, пра якую некалі так марыў на прагнутым студэнцкім ложку. Маё шчасце — у тым, што я не жадаю сабе нічога ні горшага, ні лепшага. Яно, разумееце, як бы ў канкрэтным моманце. Я ўгадаў гэты момант, я сказаў сабе — стой! Будзь хітрэйшы за іншых. Вось як гэта на прыкладах: будуць даваць новую, большую кватэру — адмоўлюся, будуць павышаць на службе — выкручуся, каб застацца на сваім цяперашнім месцы. П’яніцу, канечне, цяжка пераканаць, што найвышэйшая асалода толькі ад першай чаркі... Я хачу, Міраслаў Раманавіч, захаваць слодыч першай чаркі – разумееце мяне?
Пенсіянер, схіліўшы набок лысую, з рэдкім сівым вяночкам галаву, цікаўна, але трохі і скептычна слухаў і заціснутым між каленяў драўляным кіёчкам круціў у пяску дзіркі. Адзінокі, хворы чалавек, Міраслаў Раманавіч належаў да не такога ўжо і рэдкага сярод пенсіянераў тыпу: ён не ведаў настальгіі па ранейшым, не трымаўся старога, а падтрымліваў усё новае і перадавое; сам сябе ён называў леварадыкалам. Ён зусім нядаўна выйшаў з партыі, якой служыў ад юначых гадоў і да пенсіі, у знак пратэсту супраць парушэння правоў асобы пачаў насіць вузкія джынсы і з’яўляўся нязменным аўтарам шматлікіх выданняў дэмакратычнага кірунку. Словам, чалавек ён быў неардынарны, цівавы, па-маладому няўрымслівы — а інакш чаму б і спавядаўся яму наш Зміцер?
Выслухаўшы, Міраслаў Раманавіч клаў свой кіёчак на калені і, звонка шапялявячы, казаў:
— Студэнцкі халодны ложак! Уяўляю яго сабе. Пасля такога любая, груба зляпаная, цвёрдая савецкая канапа падасца райскім пухам. У тым і справа, што сапраўднага ложка мы не ведаем усё жыццё. Хіба мы спалі як людзі? Можа, мы елі людскую ежу, культурна сервіраваную? Можа, ведаем сапраўдную культуру, літаратуру, кіно? А мы ж пушчаны ў свет для поўнага шчасця, гэтага ж нельга не прызнаваць. I тваё цяперашняе шчасце — убогае, смешнае. Любы нармальны чалавек адтуль, з Захаду, паслухаўшы цябе, захацеў бы падаць табе міласціну.
— Калі ў мяне спакойна на душы, — адказваў Зміцер, прыкурваючы цыгарэту, – калі мне нічога не хочацца, я магу спаць на падлозе, есці, што Бог пашле, без усялякай сервіроўкі, і абыходзіцца без, як вы кажаце, сапраўднай літаратуры і культуры. І ўсё роўна быць больш шчаслівым за ўсіх вашых еўрапейцаў, разам узятых.
– О не, Дзіма, — уздыхаў пенсіянер, адганяючы цыгарэтны дым, які кепска пераносіў. — Ты шчаслівы толькі адным — няведаннем. “Мы з калхоза, нам не трэба”. Каб ты хоць дзень пажыў у сапраўднай цывілізаванай краіне — ты б іхняму сабаку пазайздросціў бы. Хаця! – мы ўжо нават зайздросціць развучыліся. Нас можна прабіць чым-небудзь?..
— А я пакуру, Міраслаў Раманавіч, тады і есці не так хочацца, — пасмейваючыся, ніяк не крыўдуючы на «сабаку пазайздросціць», казаў Івановіч.
— У Маскве, я чуў, ужо і цыгарэты знікаюць.
— Ну, што-што, а такое дабро, думаю, не знікне...
Пагаварыўшы так, яны развітваліся і разыходзіліся: адзін – прымаць ванну, піць чай з мятаю, у мяккім крэсле глядзець па тэлевізары пра стыхійныя бедствы і крымінальную хроніку, а пасля ў цёплым ложку абдымаць прыгожую маладую пакорную жанчыну; другі – у свае халодныя чатыры сцяны, дзе стол, ды лямпа, ды нікому непатрэбныя паперы, ды шклянка кефіру на тумбачцы перад сном – па модзе старых людзей... Ды што тут шмат распісваць, і так вядома – Бог няроўна дзеліць!..
Неўзабаве пачалі збывацца прароцтвы Міраслава Раманавіча. Адной цудоўнай раніцаю па ўсім горадзе ў адначассе знікла ўсё курыва. Спярша, «пацалаваўшы замок» на трох тытунёвых кіёсках, Івановіч не спалохаўся, не абурыўся, а толькі ўзрадаваўся.
«Тым лепш — я проста кіну курыць, — думаў ён, едучы тралейбусам на службу. — Ніхто ад гэтага не паміраў, і я не памру. Па-першае, здароўе, чыстыя лёгкія, здаровыя зубы, — Івановіч застагнаў ад сораму, успомніўшы, што апошнім часам жонка стараецца спаць тварам да сцяны, адвярнуўшыся .ад яго. — Яна не скажа, але ж гэта — пахне з рота... Ад курыва... А фінансы? Трэцяя частка маёй зарплаты! Чым займаць час? Рыбалкаю, гры-бамі, чытаць, адкрыцьсвой бізнес — ды мала...»
Івановічу ад гэтых думак стала так добра, што захацелася «замачыць» радасны настрой дзвюма-трыма добрымі зацяжкамі. Ён выйшаў з тралейбуса. На прыпынку сёй-той курыў. Івановіч пачаў пытацца, але ні ў кога, вядома, лішняй цыгарэты іне аказалася. Тут ён убачыў штосьці цікавае, ад чаго самому зрабілася сорамна. Каля лаўкі ляжаў доўгі недакурак; блізка таптаўся нейкі мужчына, вось прысеў паправіць шнурок, паправіў, разагнуўся, і недакурка не стала...
На службе сёння ў Івановіча ўсё валілася з рук.
У абед яму ўдалося стрэльнуць цыгарэту, але боязь, што яна хутка скончыцца і зноў нічога не будэе, толькі разнервавала яго. Пацягнуўшы пару разоў, ён цыгарэтку затушыў, паклаў у кішэню і праз кожныя пяць-дзесяць хвілін выходзіў на калідор і пакурваў. Якая тут служба...
З работы Івановіч вяртаўся сонны, разбіты і да ўсяго абыякавы. Яму саступалі дарогу. Каля лазні, недалёка ўжо ад дому, яго спыніў высокі лысаваты мужчына ў спартыўным касцюме, са скураным партфелем.
— Выручай, добры чалавек! — узмаліўся мужчына. Голас у яго быў лагодны, нават жаласлівы, а твар чысты, гладкі і блішчэў, як у манекена. — Можа б, вы згадзіліся скласці кампанію? Білет у «люкс» прападае. Хацеў тут аднаму аддзячыць, заказаў «люкс», набраў піва, ракаў, «Рускай», а ён не прыйшоў... Відаць, пагрэбаваў...
— А чым тут грэбаваць?
— Бачыце, ён шышка, партакрат, прывык да ікры, каньякоў, да сваёй кампаніі... А я хто? Звычайны актор!
— Няма калі, — адказаў Івановіч, спрабуючы абысці мужчыну.
Той нечакана расхваляваўся:
— Ну дык ідзіце, калі няма калі! Відаць, таксама з апаратчыкаў! Знайшоў, скажы, чым здзівіць — півам з ракамі!..
У мужчыны ад крыўды, калі ён выцягнуў пачак «Арбіты», аж дрыжэлі рукі. Івановічавы пальцы самі сабою раптам заварушыліся, а позірк зрабіўся вастрэйшы.
— Дайце, — хрыпата сказаў ён.
Мужчына радасна і пільна на яго глянуў, даў дзве, прыкурыў і зусім неяк па-свойску ўзяў пад руку. Мала што разумеючы, разамлелы ад нечаканай удачы, Івановіч пакорна пайшоў з ім да лазні. Мужчына купіў у дзеда, што расклаў на ганку свой тавар, два дубовыя венікі, а дзядок, чамусьці хіхікаючы, пажадаў ім лёгка парыцца. У дзвярах, прапускаючы іх, расступіліся ў бакі дзве распараныя, з мокрымі валасамі жанчыны, а потым зашапталіся і таксама захіхікалі. Івановіч прагна смактаў «арбіціну» і .нічога не ззўважаў. Каля самай прапускной круцёлкі на іх вссела і груба крыкнула жанчына ў белым халаце:
— Куды ўжо, галубнякі, маршыруеце з папяросамі? Вуй, ды шчэ й пад рукі пабраліся!
Жанчына зарагатала.
— Сцяпанаўна, рыбка, — замаліўся мужчына і палез у свой партфель.— Аформі «люкс» — нас двое...