– ...Вы што, не маглі сказаць — жывот адно, а галоснасць — зусім іншае, вышэйшае? — Дырэктар саскочыў з падаконніка і аказаўся аднаго з Кэтрын росту. — Што жывот можна і падцягнуць, а без газеткі...
– Сама не захацела. Стамілася.
– I куды цяпер? — яшчэ цішэй, чым першы раз, паўтарыў дырэктар.
– А хоць на панель. А што, я яшчэ — ого! — I настаўніца ў доказ, што яна ого, рэзка і высака падцягнуўшы сукенку, ставячы ногі як спутаныя, прайшлася ад падаконніка да дзвярэй, потым — да крэсла за дырэктарскім сталом і села, закінуўшы нагу на нагу. — Ну, як? Многа не дадуць, ды з голаду памру. Ёсць, я ведаю, мужчыны, якім больш падабаецца з трыццацігадовымі, чым з якімі смаркачкамі.
– Я таксама ведаю гэты стары прыём, — глуха сказаў дырэктар, які стараўся цяпер не глядзець на настаўніцу. — Так звычайна няверныя жонкі ловяць... ці лавілі, не ведаю, цяпер, .відаць, нават пра гэта трэба гаварыць у мінулым часе... сваіх мужоў. Ах, ты не можаш дараваць мне слабасць мінуты? Добра, мы разводзімся, але ведай, што я пайду па руках. Ты хочаш гэтага? Ты згаджаешся мяне кінуць? Хочаш, каб розныя... рабілі з тваёй жонкаю тое і тое? А ў мяне сваёй волі няма, са мною кожны можа рабіць, што захоча!..
Кэтрын успыхнула і марудна абцягла сукенку.
– Вы так кажаце, Эджэн Стэпалтавіч, быццам я сапраўды вам жонка, — ціха прамовіла яна. — А я ж толькі сёння, калі ўбачыла, што я для вас нешта значу... Што вы не хочаце, каб мяне тут не было...
– Толькі сёння? — перапытаў, наліваючыся чырванню, Расолька і раптам крыкнуў: — А тое, што я з-за вас сяджу тры месяцы ў гэтым гадзючніку, вы не ведалі?! Што, каб бачыць вас, сустракацца з вамі, я, замест таго, каб біць гэтых неданоскаў лінейкаю па вушах, цярплю іхнія атэстацыі, даказваю сваю лаяльнасць іхнім радам, іхнім дэмакратыям? Што я, як лёкай, дазваляю зваць сябе нейкім Гаджэнам, калі я беларус, я...
У дзверы моцна пастукалі. Кэтрын, якая не зводзіла з дырэктара шчаслівых вачэй, уздрыгнула і ўстала.
— Я сам, — астываючы, сказаў Расолька, падышоў і пстрыкнуў замком.
У кабінет моўчкі па чарзе зайшлі мужчына з тубусам, жанчына з кошыкам, разадзетая як артыстка фальклорнага ансамбля, і трэці, у скураной кепцы, зачыніў за сабою дзверы на замок.
Мужчына з тубусам дзелавіта спытаў у Расолькі:
– Дырэктар?
– Быў, — спакойна адказаў Расолька.
– Дык гэта ты разваліў школу? — не то спытаў, не то канстатаваў госць.
Невядома, пра што вялася размова ў дырэктарскім кабінеце, але калі праз гадзіну Расолька выпускаў сваіх гасцей, ён свяціўся ад радасці.
— У сем, Яўген Сцяпанавіч, — паціскаючы яму руку, казаў Кепка, — роўна ў сем. Так што сядайце на тэлефон.
— Не люблю гэтага «сядайце»...
– А, вы ў гэтым сэнсе! — засмяяўся Кепка. — Нічога, усё будзе добра.
– Я пазваню, — шапнула, выходзячы, Кэтрын, і дырэктар удзячна кіўнуў ёй.
Дачакаўшыся, пакуль усе павыходзяць, Расолька пастаяў трохі пасярод кабінета, затым падышоў да падаконніка, на якім стаяў тэлефон. Выпадкова гля-нуўшы ў акно, ён аж прысеў, асцярожна выглянуў другі раз і пераканаўся, што памылкі няма. На дарожцы каля ганка размаўляў з сямікласнікам Міхліным стары дырэктараў знаёмы, журналіст Я. Прэсавіч.
Дырэктарам Гімназіі Расолька зрабіўся абсалютна выпадкоіва. За апошні год гэта была трэцяя па ліку яго, так бы мовіць, працоўная вахта. Да гэтага яго звольнілі з бальніцы, дзе ён працаваў ардынатарам, і з Платнай Публічнай Бібліятэкі. У абодвух выпадках матывамі звальнення былі не прагулы, не парушэнні дысцыпліны, не гультайства, не кепскі характар і нават не заяданне з начальствам (Расолька якраз быў ціхонем), а, як ні дзіўна, залішняя стараннасць. Напрыклад, у бальніцы, дзе ад часоў застою не было ніякіх лекаў і хворыя, у залежнасці ад моцы арганізма і волі Божай альбо паміралі, альбо вылечваліся, ён спачатку ад няма чаго рабіць, а потым і ўсур'ёз узяўся лячыць аднаго чалавека зёлкамі і вылечыў. Навіна хутка абляцела бальніцу і выбралася ў горад. Да ардынатара Раоолькі пачалі сцякацца хворыя з усіх аддзяленняў, уключаючы траўматалогію і хірургію, з горада; чэргі займаліся перад дзвярыма ардынатарскай звечара на ўсю ноч. Але, на яго бяду, той вылечаны чалавек ўзяў і напісаў у газету: так, маўляў, і так, аб'явіўся новы «экстрасенс», «народны ўмелец» і г. д., перадайце яму дзякуй, бо больш нічога, каб расплаціцца, не маю. Тэрмінова да Расолькі выехаў журналіст, чэхаўскі чалавек у футарале — цёмныя акуляры і з галавы да ног джынсавая уніформа: джынсавая куртка, кашуля, гальштук, штаны, а калі журналіст, прабраўшыся ў ардынатарскую, прысеў на нізкую кушэтку, у яго аказаліся і джынсавыя шкарпэткі. Ён пра ўсё ардынатара распытаў, запісаў на магнітафон, сфатаграфаваў, падзякаваў на развітанне і пажадаў добрага здароўя. Калі ж на другі дзень Расолька разгарнуў пазету і знайшоў на трэцяй паласе сваё ўчарашняе інтзрв'ю, у яго валасы сталі дыба. Інтэрв'ю называлася «Трын-трава». Гэта была дзікая лухта, самы гнусны паклёп, і тлумачэнне гэтаму ўсяму магло быць толькі адно — друкарская памылка. Аўтар Я. Прэсавіч сцвярджаў, у прыватнасці, што ардынатар Росаль — п'яніца, шарлатан, апускаецца да таго, што бярэ са сваіх хворых хабар і хворыя вымушаны займаць чзргі, каб гэгы хабар яму перадаць; што Росаль лянуецца нават прайсці па палатах, каб памагчы хворым калі не нечым істотным, дык хоць добрым словам, не кажучы ўжо пра тое, што ў іншых, суседніх аддзяленнях гэтай жа бальніцы хірург-тэрапеўт П. знайшоў выйсце: пакуль няма лекаў, лечыць людзей зёлкамі. «Для яашага героя, — пісаў Прэсавіч, — відаць, прымальная толькі адна трава — з прыстаўкай -трын...» — нешта такое, банальнае і бязладнае.
Доўга расказваць, як ашаломлены, зняслаўлены ардынатар праўды шукаў, як бегаў па ўсіх інстанцыях, як з яго ў вочы і за вочы смяяліся і тлумачылі, што па новых законах аб друку рэдакцыі ні за што адказнасці не нясуць, у тым ліку і за граматычныя памылкі, што Я. Прэсавіча ніхто ніколі ў вочы не бачыў, ганарар эа гэтае інтэрв’ю ніхто не атрымліваў і, увогуле, было так: прыйшоў па пошце ліст без адраса з гэтым інтэрв'ю і яго паставілі ў нумар. Памылка? Пішыце абвяржэнне! Дзве газеты і адзін тоўсты часопіс ахвотна надрукавалі Расолькавы абвяржэнні, аднак усе знаёмыя, з кім ён сустракаўся і заводзіў размову пра сваю непрыемнасць, чыталі і гаварылі толькі пра першую публікацыю — «Трын-траву» Прэсавіча, а ягоных, Расолькавых, апраўданняў як ніхто і ў вочы не бачыў.
Вынікам гэтай фантасмагорыі стала прызначэнне хірурга-тэрапеўта П. на пасаду галоўурача, які першым сваім загадам звольніў Расольку за амаральныя паводзіны.
Па аналагічным сцэнарыі ад яго пазбавіліся і ў Платнай Публічнай Бібліятэцы, куды яму ўдалося ўладкавацца загадчыкам чытальнай залы. На-вучаны горкім вопытам, Расолька бярогся тут, як мог, ініцыятывы ніякай не праяўляў, рабіў толькі тое, што было запісана ў Статуце бібліятэкара. Усім ён стараўся дагадзіць, але ў рэшце рэшт пагарэў — на класіцы. Па незразумелых прычынах у бібліятэчных справаздачах апошняга часу графа «Абнаўленне фонду» пачала расшыфроўвацца не толькі ў прамым сэнсе — г.зн. у залежнасці ад года выдання, а і ў пераносным. Тэрміновым парадкам стала спісвацца ўся літаратура, напісаная ў XIX стагоддзі. Пасля абеду кнігі зносіліся на ўнутраны дворык, і бібліятэчны вахцёр запальваў і амаль да самага вечара падварушваў кійком гэтае страшнае цяпельца, каб лепш гарэла. Некаму для манаграфіі спатрэбіліся назвы асноўных твораў Чэхава — няма ніводнай кніжкі Чэхава ва ўсёй бібліятэцы. Як няма?! Так, спісаны, састарэў па змесце, да таго ж гэта маскальскі пісьменнік, хай маскалі яго і чытаюць. Пакуль не позна, бярыце Бястужава-Марлінскага, бо заўтра і яго не будзе. Хапіла дзесяці хвілін — роўна столькі, каб манаграфіст выйшаў з бібліятэкі і дайшоў да бліжэйшага прыпынку, — і ў чытальную залу і на абанемент паваліў натоўп... У імгненне вока класіка зрабілася дэфіцытам. Дастаткова сказаць, што за адну вокладку з кнігі малавядомага ў свой час пісьменніка Максімава на чорным рынку пачалі даваць тры пачкі папярос, талон на мыла і паўлітровы слоік брагі.
Расолька, дбаючы не пра чытачоў, а пра сябе, каб яму не накаталі скаргу, пачаў рабіць няхітры бізнес. Кожнае раніцы, да працы, ён дамаўляўся з вахцёрам, адрываў ад спісаных кніг некалькі тытульных лістоў і бег на бар«а холку, адкуль вяртаўся з сумкаю і з бітончыкам. Жанчынам з аддзела апрацоўкі, якія складалі акты на спісанне і павінны былі кантраляваць іх рэалізацыю — сачыць, каб вахцёр усё чыста спальваў, — ішлі папяросы, а вахцёру — бражка. Праз тры дні ў Расолькі пад кафедраю сабралася каля двухсот дэфіцытных асобнікаў, і ён пад распіску пачаў выдаваць іх чытачам.
На чацвёрты дзень — няцяжка здагадацца! — у вячэрняй газеце з’явіўся фельетон пад ініцыяламі Я.П. На гэты раз Расолька прачытаў яго амаль што спакойна. Там пісалася, што загадчык чытальні Росаль, якога выгналі ў свой час з бальніцы за п’янку і за гультайства, узяў новую моду: кінуўся ў самую страшную распусту, водзіць да сябе ў інтзрнат жанчын, спісвае направа і налева класіку і поіць брагаю вахцёра, каб той гэтую класіку тайком ад усіх паліў; што навадніў чытальню нізкапробнай, парнаграфічна-графаманскай літаратураю — словам, усё, ад першага і да апошняга слова ўсё наадварот таму, што на самай справе рабіў Расолька.
Раніцай наступнага дня бібліятэкар склаў газету ў кішэню, прыйшоў у рэдакцыю і, стаўшы смірна ў дзвярах, сказаў:
– Я здаюся.
– Дык вы, шаноўны, не такі пянёк, як, гледзячы на вас, можна падумаць, — сказалі яму. — Маеце жаданне выправіцца, пачаць жыць сумленна?
— Маю, — адказаў Расолька.
— 3 той рэпутацыяй, якая пра вас ідзе, вас страшна браць нават зменшчыкам бібліятэчнага вахцёра. Для вас цяпер можа быць толькі адно месца — настаўнікам. Дакладней, дырэктарам.
— Я не спраўлюся! — спалохана крыкнуў Расолька. — У мяне ўся адукацыя — медвучылішча!
— Наступны, — нецярпліва махнулі рукою...
Так у Расолькі ў чарговы раз з'явіўся кавалак хлеба і нават нейкі свой куток — пакойчык у інтэрнаце. Не сказаць, што гэты кавалак даваўся яму цяжка: на дырэктарскай пасадзе Расолька ўрэшце зразумеў, што ад яго патрабуецца, і не варушыў пальцам. Павальная большасць не толькі гімназістаў, але і настаўнікаў нават не здагадвалася, што такая пасада існуе, што прыходзіць кожную раніцу і сыходзіць а шостай гадзіне вечара чалавек, які яе займае. Цяклі кадры, пасля кожнай атэстацыі абнаўляўся настаўніцкі склад, сыходзілі «ветэраны» і прыходзілі навічкі, Гімназійная Рада правяла ў жыццё шэраг сваіх пастаноў, у прыватнасці, скарачэнне ўрокаў з трыццаці хвілін да пятнаццаці, потым да дзесяці, дазвол курыць на ўроках, замену ўрокаў па мове і літаратуры праглядам порна-відэакліпаў... адзін Расолька не мяняўся, як бы застаючыся ганаровым членам Гімназіі.
Немавед колькі часу ўсё гэта цягнулася б, каб не каханне.
Кажуць, што калі да сарака гадоў чалавек не сыходзіцца з жанчынаю — у сэнсе, не жэніцца альбо не «жыве» ў вядомым значэнні слова, — чалавека гэтага трэба асцерагацца, на ім праклён Божы. Расольку было каля сарака, але ён плюнуў бы ў вочы чалавеку, ад якога падобную лухту пачуў бы. Ён быў абсалютна нармальным чалэвакам, хоць і жыў адзін, але амаль не чытаў газет, не глядзеў тэлевізара, яго ўяўленне яе было разбэшчана порнафільмамі; карацей, такой цягі да гэтай справы, як распісваюць, што яна павініна быць, у яго не было і блізка. Але, каб пазбавіць зламыснікаў сушыць зубы на гэты конт, ён вырашыў на людзях рабіць выгляд, што ў яго ёсць такая жанчына. Ён пачаў больш пільна прыглядацца да сваіх настаўніц, але яны надта ж хутка мяняліся. Даўжэй за ўсіх перад вачыма была Кэтрын. Расолька прывык да яе і раптоўна зразумеў, што кахае. Ясна ён гэта зразумеў пасля ўчарашняй атэстацыі, калі ўявіў, як застанецца зусім адзін...
Цяпер усе тры факты: звальненне Кэтрын, прапанова гэтых вясковых незнаёмцаў і з'яўленяе Джынсавага -- Прэсавіча неяк увязваліся ім у адно толькі таму, што адбыліся ў амаль адзін і той жа час.
Калі звальненне Кэт было падстроена знарок, каб справакаваць яго на такую смелую прамову, і падслухаць... Тады Джынсавы і гэтыя вяскоўцы — адна шайка. Што яны зноў прыдумаюць?
I толькі калі гэтае секунднае зацямненне прайшло, яму ўспомніліся больш выразна і твары, і словы вяскоўцаў; ён сказаў уголас:
— Горш не будзе, лепш не стане. Ну, а што, калі проста паспрабаваць?
Дырэктар яшчэ раз выглянуў у акно на пусты ўжо двор, дастаў з шуфляды блакнот і пачаў абзвоньваць бацькоў сёмага «Б» класа — як і было дамоўлена.
Амаль да самага вечара Элен, тая самая Пушысты Хвост, прасядзела ў сяброўкі, баючыся выйсці на вуліцу. Яна глядзелася ў люстэрка, высалапіўшы язык, прыкладала да яго ватныя тампоны, змочаныя растворам шалфею, адначасова мычэла і спрабавала ў каторы раз паказаць сяброўцы, што з ёю сёння рабілі. Але сяброўка і не верыла, і да яе тугавата даходзіла.
А палове на сёмую Элен глянула на гадзіннік, схапілася за галаву, выплюнула тампон і паляцела дамоў, забыўшыся на ўсё. У шэсць ёй трэба было быць на «любоўным спатканні».