— 3 гэтага дня, дзеці, паводзьце сябе прыстойна. Вучыцеся добра, не курыце, не крыўдзіце малодшых і слабейшых, памагайце бацькам. Вы, як справядліва колісь казалі, нашая маладая змена. Вам забараняецца пасля ўрокаў цягацца па барах і чорт ведае дзе, спазняцца на ўрокі, прыходзіць у школу адзетымі абы-як... Дарэчы, гэта ў вашым класе вучыцца дзяўчынка, якая ходзіць у адных трусіках, курыць і гне маты?
Ён глядзеў на Кладку.
– Яна захварэла, учора ўночы легла ў бальніцу, — неахвотна сказаў той.
– Здагадалася! — усклікнуў Яўген Сцяпанавіч. — Хлопчык, калі ты сябруеш з ёю, скажы бацькам, каб яе адтуль хутчэй забралі!
– А таксама, каб не рабіла больш глупстваў, — дадаў Кепка. — Тады ад яе хваробы не застанецца і следу.
У Джона ад нечаканай здагадкі адвісла сківіца...
— Ад папугайскіх Джонаў, Кляйнаў, Эленаў трэба адмовіцца раз і назаўсёды, — працягваў Чыгуначнік. — Завіце адзін аднаго па-людску, нягледзячы нават на запісы ў метрыках. Потым вось яшчэ што. За кожную двойку, калі будзе даказана, што яна пастаўлена вам за ляноту, будзеце фізічна пакараныя. За кожнае матнае слова мы праколем вам іголкай язык, за знявагу настаўніка — дзесяць лазовых розаг плюс грэчка, за спробу закурыць — аплявуха і гэтак далей. Рэестр у дырэктара, хто жадае, можа азнаёміцца. Самае галоўнае, што мне хочацца, каб вы запомнілі, што гэтыя правілы не абмяжоўваюцца толькі школаю. Дзе б вы ні знаходзіліся, для нас няма ніякай цяжкасці даведацца, чым вы ў гэты час займаецеся. Эксперымент будзе нядоўга, хутка вы і самі зразумееце, што так, як вы цяпер жывеце, жыць нельга. Таму, дзеці, вучыцеся на пяць!
Калі мужчыны выходзілі, усе як адзін усталі.
— Дык вось яно што... — разгублена і шчасліва пазіраў на клас дырэктар.
Радасна і пераможна ўсміхалася Кацярына Рыгораўна... Ціха стаяў 7 «Б», чакаючы запрашэння сядаць... Эпоха школьнага дэмакратызму адыходзіла ў нябыт, і Міша Міхлін, яскравы яе прадстаўнік, свяціўся ў кутку голай, шчуплай задніцаю з чырвонымі пісягамі і румзаў, захліпваючыся, на ўвесь клас.
У дзевяць гадзін раніцы наступнага дня Гімназія Новага Тыпу нумар X гула, як растрывожаны вулей.
Калі б завітаў сюды ў дворык якісь чужы чалавек, дык, мабыць, падумаў бы, што патрапіў у школу-інтэрнат для глуханямых альбо нейкіх дэфектыўных дзяцей. Паразбіваўшыся на купкі па тры-чатыры чалавекі, мычалі адзін перад адным вучні і вучаніцы, высалапляючы языкі, паказваючы распухлыя вушы, і на мігах стараліся апісаць дэталі сваіх учарашніх прыгод.
— Схавацца немагчыма! — тоўстым, праколатым языком шапялявіў Кладка. — Іду са школы — ідзе нехта следам. Чорт ведае, што ў іх наўме, неяк страшнавата стала. Гуляць не пайшоў, пачытаў урокі, рабіць няма чаго, залезу, думаю, у прыбіральню, курну. Заходжу, сядаю, спакойнанька скручваю папяросу, толькі здабыў агонь, зацягнуўся — бу-бух нешта! — шпінгалет адлятае, нехта хапае мяне за каршыдла — я-а-ак трэсне па вуху... Я ў адзін бок, самакрутка — у другі. Я ў крык, а ён як праз зямлю праваліўся. Прыбягаюць з кухні бацька, маці — што такое? Аказалася, гэта сантэхнік, шукаў свайго напарніка, у якога быў выпівон, падумаў, што той схаваўся ў прыбіральню... І пераблытаў са мною...
Усе, хто, вядома, мог, зарагаталі.
– Гэта быў такі сантэхнік, як я парашутыст!
– Да мяне дайшло, калі па другім вуху ледзь не смальнулі. Дачакаўся ночы, думаю, вылезу на балкон, курну, па балконах сантэхнікі ў тры ночы не лазяць. Толькі вылез — званок у дзверы я-а-іак дзынкне! Не, думаю, хлопцы, — я з вамі больш не гуляю! Шмыг пад коўдру!..
– А язык, раскажы, калі табе падлячылі?
Кладка адмахнуўся. Не хацелаоя яму расказваць, як сёння рана-раніцаю ён пабег да Алены ў бальніцу, пачаў выкладваць ёй усе навіны, і яна яго перабіла: «Ведаю, адзін у кепцы, другі — у шапцы, і баба з імі!» — і сама расказала, як яе ў карчах заўчора мучылі. Іван, ад крыўды за сваю сяброўку, не стрымаўся і на ўсю палату вылаяўся матам, а калі выйшаў з бальніцы, у алейцы яго ўжо чакалі... Дзіўна, але ён нават пальцам не зварухнуў, каб неяк абараняцца — яму і не хацелася абараняцца. Таму і сорамна цяпер было расказваць, каб не падумалі, што ён не супраціўляўся ад страху.
— У іх электроніка, гэта ясна. Ім ад нас паступаюць сігналы, — казаў адзін.
— Маўчы лепш стой, — азіраўся па баках другі.
— Я ведаю, — прыціскаючы да вуснаў палец, прашаптаў Міхлін. — Гэта — іншапланецяне!
I Міхлін коратка нашаптаў сваю тэорыю. Атрымоўвалася, што іншапланецяне (пра якіх і ў 199... годзе, як і цяпер, не пісалі і не гаварылі хіба што слупы; з «касмічнымі гасцямі» размаўлялі, фатаграфавалі іх і змяшчалі ў газетах сотні здымкаў, з імі разам ляталі, адзін мужчына з Пастаўскага раёна прыручыў іншапланецяніна, і той цэлае лета абіраў яму з бульбоўніку каларадскіх жукоў, а восенню мужчына яго адпусціў дамоў, у космас; адна маладзіца паспела ад іншапланецянаў зацяжарыць і патрабавала сабе цяпер публічна, праз газеты і тэлевізар, неабмежаванай жыллёвай плошчы ў цэнтры, пагражаючы ў выпадку адмовы «касмічнай вайною») — дык вось, іншапланецяне, па Міхліну, лятаючы па сваіх справах, атрымалі сігнал, што на планеце Зямля запанавала Эра Новага Мыслення. Яна дала магчымасць зямлянам кінуць усе сілы на ўдасканальванне тэхнікі і дагнаць па элекгронна-камп'ютэрным узроўні іншыя цывілізацыі. А для сусвету гэта вельмі непажадана, бо ўсім вядома, якія зямляне крыважэрныя. Таму атрыманы быў загад: разбурыць усе дэмакратычныя заваёвы, вярнуць зямлянаў назад, да камандна-адміністрацыйнай сістэмы.
— Застаецца адно, — заключыў Міша, — змагацца неяк з гэтай чорнай навалаю...
— Не веру, што, гэта не нашыя, — скрывіўся нехта. — 3 такімі зямнымі мордамі я іншапланецянаў ні на адной фатаграфіі ні ў адной газеце не бачыў.
— А трансплантацыя? А здольнасць прымаць любыя зямныя формы? Чаму ты гэтага не ўлічваеш? — адказаў Міхлін.
I вось тут, як бы без пэўнай сувязі з Мішавай тэорыяй, упершыню прагучала тое, пра што думала большасць гімназістаў.
– Яны мне падабаюцца, – сказаў Іван Кладка. – Як хто, хлопцы, а я з іншапланецянамі не ваюю.
– Нармальныя мужыкі, — адразу ж падтрымалі яго.
– Чуць што не так — трэсь па вуху!
– Правільна, толькі так і трэба...
– Хто нармальны? Што правільна?! — узвіўся адчайна Мішэль. — Так і трэба — біцца?! Я пайшоў учора ў паліцыю заяўляць, а гэтыя пачвары перастрэлі і рукі сталі распускаць! — хлопчык аж усхліпнуў. — Сёння дубцы, рукапрыкладства, а заўтра — ГУЛАГ, канцлагер...
I тут усе ўздрыгнулі ад нечаканасці. Звінеў самы сапраўдны званок. На ўрок. Нібы нейкія далёкія, ужо амаль дарэшты размытыя, атручаныя, перамешаныя чорт ведае толькі з чым гены абудзіліся ў гіміназісціках; дыхнула нейкімі далёкімі пахамі, зароіліся перад вачамі цудоўныя, нідзе да гэтага не бачаныя малюнкі: пахучыя ранцы, кветкі ў руках, вершык з чытанкі, адчуванне трывогі за спазненне, водар крэйды і анучкі каля дошкі — і чысціня, усё чыстае навокал — ад неба да вымытых класных вокнаў, да выцертай мокрай дошкі, да чыстых тварыкаў і чыстых дзявочых фартушкоў...
— Слухай, — сказаў Кладка, прытрымаўшы Міхліна каля ганка за хлясцік. — Не рабі больш розных гадасцяў. Бо я тады з табою разбяруся. Сам, без іншапланецянаў.
I паказаў Мішу таўстапальцы кулак.
Тое, чаго дырэктар Яўген Сцяпанавіч чакаў кожную хвіліну, адцяглося неймаверна — аж на тыдзень, — але ў рэшце рэшт здарылася.
Расолька рыхтаваўся да гэтага дня. На брашурку Ядвігіна Ш. “Апавяданні” 1940 года выдання са сваіх старых бібліятэчных запасаў ён выменяў на барахолцы кавалак мыла, мяшэчак крышаных тытунёвых сцяблін, целагрэйку, ватныя штаны, звязаў гэта ўсё ў клунак і трымаў у сваім кабінеце, у шафе. Чамусьці яму здавалася, што «браць» яго будуць на рабоце.
Прадбачу пытанне — што яшчэ за «браць»? У 199... годзе — і «браць»? Каго, калі перамога ўсімі чаканай дэмакратыі адбылася на ўсіх франтах? Няўжо знаходзіліся незадаволеныя нечым? Трэба прызнацца — яшчэ і як знаходзіліся; у параўнанні з Перыядам Адсутнасці Дэмакратыі злачыннасць вырасла і турмы былі перапоўненыя — так, што нядаўна дэпутаты большасцю галасоў прынялі пастанову аб адкрыцці гэтак эванай Абмежаванай Плошчы Для Утрымання Антыдэмакратычных Грамадзян, перахрышчанай у народзе ў «Архіпелаг Дэмлаг». Так што было, было і каго «браць» і куды «браць».
Як гэта робіцца, Расолька выдатна ведаў з цяперашніх тэлевізійных фільмаў. Кожны дзень па чацвёртай праграме дэманстраваўся серыял на тэму: «Перажыткі сацыялізму», адкуль дэталяў «прыцяснення асобы» і спосабаў «барацьбы з імі» набіралася хоць адбаўляй. I выбару вялікага паглядзець штосьці іншае не было, бо Ідэалагічная камісія зацвердзіла толькі тры тэмы для кінафільмаў: вышэйзгаданую, «Эратычныя гульні» і «Амерыканскі лад жыцця».
Здарылася гэта, калі дырэктар ужо трохі акрыяў і нават падумваў, што так нічым усё можа і скончыцца. Тады і зазвінеў тэлефоін: урачыста і патрабавальна. Яўген Сцяпанавіч не спяшаўся, найперш дастаў з шафы свой клуначак, няўмела перахрысціўся, глянуў тужліва па сценах, у акно і падняў трубку
– Маёр такі й такі, служба дэмакратычнай паліцыі.
– Я гатовы, — сказаў Расолька. — Калі вас чакаць?
– Скажыце мне спачатку...
– Добра-добра, — заспяшаўся дырэктар, у якога словы пачалі ўжо абганяць яву, — утойваць нічога не збіраюся. Прызнаю сваю віну, якую бачу ў тым, што школьнікі за тыдзень кінулі курыць, завялі дзённікі, вучаць урокі, носяць школьную форму, што ўрок стаў сорак хвілін, што не было ніводнага спазнення... Вось, праўда, дабіўся я гэтага трохі недэмакратычна — ну, што ж, затое за гэты тыдзень я шмат чаго зразумеў, дыхнуў трохі сапраўднага жыцця і таму прымаю свой крыж — хапайце, вяжыце, саджайце, страляйце...
— Мне мала цікавыя вашы сродкі, — выслухаўшы, ніколькі не здзівіўшыся, сказаў маёр. — Бачыце, тут такая справа... У мяне ў самога, можна сказаць, угробілі сына ў дэмакратычнай гімназіі. 3 французскім ухілам. Шэсць гадоў вучыцца, а ні вуха ні рыла ні ў французскай мове, ні ў якой іншай. Я хацеў спытацца, ці магчымы перавод? У вашую школу.