Тады хутка паднялася са свайго месца вясковая жанчына і пачала гаварыць нервова і горача:
— Бачыце, у нас такая як бы суполка... Мы, як бы гэта лепш растлумачыць, змагаемся з тым, што лічым злом, невялічкай сілаю. Мы дапускаем, у пэўных межах, фізічнае насілле над асобаю...
Жанчына даволі прывабна глядзелася ў сваіх вяскова-беларускіх строях, а сярод бацькоў большасць былі мужчыны. Ці то спадабалася яе эмацыянальнасць, ці проста ад таго, што яна блыталася і толкам мала што растлумачыла — а каму ахвота прызнавацца ў тугадумстве? — карацей, калі жанчына села, склалася ўражанне, што цяпер усё ўсім ясна.
— Усё гэта зразумела, — сказаў Аленін бацька, — але сказалі: насілле асобы, як гэта разумець? — і ганарыста вакол азірнуўся.
Яго ніхто не падтрымаў. Чакалі, відаць, больш аўтарытэтнага голасу. Устаў Міхлін.
— Маленькая дэталь, панове. Вы што, збіраецеся дзяцей... біць?
Чыгуначнік пераглянуўся з таварышамі.
– Мы лічым, — адказаў ён, — што за яўнае свінства можна крутнуць за вуха, паставіць у кут...
– А як жа правы асобы і дэмакратычныя...
Тут Міхлін замяўся, нібы зазлаваўшы сам на сябе, што выпадкова і так неабачліва ўжыў гэтае слова (у тыя часы яно выклікала ўстойлівае раздражненне.)
– Цьфу на тваю дэмакратыю! — «плюнуў» на ўвесь клас з задняе парты той самы голас, які крычаў нядаўна, што кааператывы замучылі. — Колькі вы нас яшчэ дурыць будзеце?! Усё нашае, таннае, пасплаўлялі ці перапрадаюць у дваццаць разоў даражэй і называюць гэта дэмакратыяй! Гады такія!
– Ідзіце на міітынг і там крычыце, — адрэзаў Міхлін. — Можа, спачатку трэба даслухаць, а потым крычаць? Я, наадварот, хацеў сказаць, што, ад Песталоці пачынаючы, усе вялікія педагогі дапусклі фізічнае... як лепш сказаць... Гэта аксіёма, што ў дзяцей ёсць схільнасць да анархізму, і гэтае фізічнае... як бы замацоўвае ў дзецях адчуванне, што дазволена не тое, што хочацца, а тое, што на карысць ім самім у перргу...
— Помню, мне ў застойны перыяд як лясне настаўнік па вуху! — разышоўся Аленін бацька.
— А мяне як лупілі! — азваўся яшчэ нехта. — Нічога, жывы-здаровы, выпрацаваў імунітэт, перажыў усе мірныя рэвалюцыі і пераходы на іншыя эканомікі. Будуць яшчэ пераходы — і тыя перажыву! Таму што з малых гадоў прывучаны і загартаваны!
Тут ужо ўсе засмяяліся, а хто і сам сабе нявесела ўсміхнуўся. Міхліін, які добраахвотна ўзяў ініцыятыву, спытаў:
– Дык вам трэба завізіраваць сваю згоду на вашыя... эксперыменты?
– Нічога, — развёў рукі Чыгуначнік. — Мы сабралі вас толькі для аднаго — каб ведаць, падтрымліваеце вы нас ці не?
Аленін бацька, якому страшэнна падабалася тут, раптам падскочыў і, павярнуўшыся тварам да класа, запляскаў. Усе — хто шчыра, а хто так, за кампанію, падтрымалі яго...
Калі выходзілі са школы, зусім сцямнела. Аленін бацька ўзрушана лапатаў, звяртаючыся да Міхліна:
— Нешта будзе, містэр Міхлін! Папомніце мае словы... Не можа быць, каб нічога не было!..
Ён аж усхліпнуў.
— Ідзі праспіся, – ціха і вельмі сур’ёзна сказаў Міхлін.
Аленін бацька стаяў і лыпаў вачыма, а Міхлін выйшаў за круцёлку, сеў у машыну і знік — з раздзела і з аповесці таксама.
Невядома, што паўплывала: расказы бацькоў, што Гімназія ўвяла нейкія новыя парадкі, альбо тое, што настаўніцу тэорыі грамадскіх навук Кэт звольнілі і павінен замяніць яе навічок, з якога можна будзе пасмяяцца, — невядома, але клас 7 «Б» быў поўны. Не прыйшла чамусьці толькі Элен.
У патрэбны час расчыніліся дзверы, увайшоў дырэктар Эджэн Стэпалтавіч і... Кэт!
За ўсю гісторыю існавання Гімназіі ўпершыню настаўнік, які засыпаўся на атэстацыі, з'яўляўся ў класе. Натуральна, першай рэакцыяй гімназістаў стала самая звычайная разгубленасць — і гэта зразумела, выпадак унікалыны, ніхто не ведае, як сябе паводзіць, што казаць, смяяцца ці абурацца... Найбольш хітрыя паварочвалі галовы на сваё начальства — якую рэакцыю яно выкажа? Ёсць жа Міхлін — галава, па сутнасці, усёй Гімназіі, ёсць свая класная рада — Джон Кладка... Але і адзін, і другі сядзелі маўчком і, было відаць, самі чакалі. Кладка ўвогуле на сябе непадобны быў: разгублены, спалоханы, бы прыбіты нечым...
Дырэктэр хваляваўся. Ён кашляў і папраўляў гальштук (чалавек колькі з першых партаў глядзелі на гэты гальштук, як на дзіва).
— Хто гэта? — спытаў Кладка ў Міхліла.
– Дырэктар, — прашаптаў той.
– Я сапраўды ваш дырэктар, — пачаў Расолька, які чуў і пытанне, і адказ, — завуся Яўген Сцяпанавіч, папрашу запомніць. Гэта я вас так распусціў. Лепш сказаць, і я таксама. Я найперш перад вамі каюся... Але гэта першы пункт. Другі вось які — з гэтага дня вы будзеце ўставаць, калі ў клас зойдзе не толькі настаўнік — гэта само сабою, а любы старэйшы за вас чалавек.
Міхліін трывожна азірнуўся. Ніхто не ўстаў, але ніхто і не сказаў нічога, не засмяяўся — вось што было кепска. Вобразна кажучы, смаленым пакуль не пахла, але сернікі ўжо шоргалі.
– Эджэн Стэпалтавіч, вы часам не блытаеце колішнія казармы з класам новага тыпу?
– Я — Яўген Сцяпанавіч, яшчэ раз папрашу запомніць! Па-другое, — дырэктар секануў у паветры рукою, — я анулірую к чорту вашы новыя тыпы, рады і таму падобнае! Ва ўсялякім разе пакуль я яшчэ тут за дырэктара! Урок з сённяшняга дня будзе нармальны, па сорак хвілін. Будзеце падымаць пры адказах руку, завядзеце дзённікі, у якіх бацькі будуць кожны тыдзень распісвацца... карацей, будзеце паводзіць сябе не так, як вам хочацца, а так, як я загадаю. Наконт Кацярыны Рыгораўны — гэта цудоўная настаўніца, атэстацыя ваша ануліраваная, так што — за вучобу, дзеці!
У класе панавала глухое маўчаніне. Пакору альбо зацішша перад бураю яно абазначала — цяжка было сказаць.
– Што за... бязглуздзіца? — выціснуў Міхлін. — Заўтра ж вас звольняць — за дыктат, за рэтраградства... У Гімназію заўтра не прыйдзе ніводзін чалавек! Мы... мы аб'явім дэманстратыўную галадоўку! Мы...
– Вядзіце ўрок, Кацярына Рыгораўна! — не стаў слухаць дырэктар.
– Я пратэстую! — выгукнуў Міхлін. — Пратэстуйце ўсе! Класрада не прымае такога падыходу, гэта парушэнне Нью-Ёркскай 199... года Канвенцыі па правах школьнікаў!
Кацярына Рыгораўна з бледным, але рашучым тварам хуценька падбегла да дзвярэй, расчыніла і звонка крыкнула ў калідор:
— Сёмы «Б» клас!
Як у той казцы, як па вымаўленні чароўнага слова, быццам з-пад зямлі выраслі раптам перад сёмым «Б» два малойцы: рослыя, хударлявыя, у вясковым адзенні; у аднаго на галаве — чыгуначніцкая фуражка, у другога — нейкая пацёртая скураная кепка і тубус пад пахаю... Малойцы запытальна глянулі перш на Кацярыну Рыгораўну, потым — у той бок, куды быў накіраваны яе ўказальны лалец, і з павольнай сінхроннасцю пачалі скідваць з плячэй пінжакі, закасваць рукавы кашуляў...
Белы Міхлін чамусьці ўстаў і пайшоў на гэтых мужчын, як трусік да пітона. Пачакаўшы, пакуль ён падыдзе, Чыгуначнік спрытна схапіў яго за шкірку. Міхлін піскнуў неяк зацкавана... і гэта быў яго апошні гук за гэтую дзікую пяцімінутку. Чыгуначнік ашчаперыў яго ўпоперак тулава, націснуў на карак (Міхлін пакорліва нагнуўся), зашчаміў між каленяў шыю і спусціў з хлопчыка штаны, адкрыўшы худую дзіцячую задніцу з выпуклымі маслакамі. Кепка, дастаўшы з тубуса пук крывых лазовых дубцоў, выбраў даўжэйшы і абадраў з канцоў лісцікі. Чыгуначінік заціснуў Міхліну рот, сціснуў дубец, Міхлін тузануўся і мыкнуў... Так паўтарылася разоў дзесяць.
Калі хлопчыка адпусцілі і ён сцішана заскуголіў, Кепка ўхапіў яго за вуха і падцёг да кутка. Чытуначнік дастаў з пінжака мяшэчак грэчкі, насыпаў на падлогу, Міхліну пад ногі, і хлопчыка паставілі на коленцы.
Твары Мішавых аднакласнікаў свяціліся ад цікаўнай радасці. Нехта пляснуў у ладкі, хтосьці заходзіўся ад смеху, упаўшы тварам на парту, нехта паціраў рукі, хтосьці хапаў суседа за плечы, пераварочваў і злёгку пляскаў па задніцы, як бы паказваючы: «Вось так табе хутка будзе!»
Экзекутары, нечакана заваяваўшы (хоць як сказаць — нечакана...) такую сімпатыю, надзелі пінжакі, Чыгуначнік прычасаўся, прайшоў паўз анямелых дырэктара з настаўніцаю за стол і сказаў кароткую прамову: