Раптам ён успомніў, як тыдзень назад бачыў Джынсавага разам з Міхліным, як яны шушукаліся каля ганка.
– А ты ўчора першы раз яго бачыў, ні разу да гэтага? — спытаў ён.
– Не, ужо разоў колькі. Чэпіцца і чэпіцца да мяне, — шчыра адказаў Міхлін.
– I што ён яшчэ пытаў?
– Ну, што — давай ды давай, кажа, факты...
– Ён і без фактаў добра ўмее, — пасміхнуўся дырэктар. — Гэта Прэсавіч, журналіст. Будзь з ім вельмі і вельмі асцярожны.
– Ясна, — кіўнуў Міхлін. — I яшчэ... Вось вам, Яўген Сцяпанавіч, сшытачак... Можа, спатрэбіцца. Я разумею, што цяжка ўсё ўгледзець... Тут, значыць, Элен расказвала, як ёй калолі язык, і паўтарыла тое ж самае матнае слова, за якое калолі... Тут Кладка расказваў, як ён курыў, як яго біў сантэхнік, вылаяўся пры гэтым... Тут вось — у каго бачыў лісце на самакруткі, тут, па пунктах, ад каго смярдзела тытунём...
Дырэктар здзівіўся:
– Ну, і нашто? Добра, Лена сказала брыдка, але ж гэта гледзячы як яна гэтае слова ўжыла — смакуючы альбо як прыкры ўспамін.
– Усё так, але пажадана менш мянціць языком. Той жа Прэсавіч ад такіх фактаў не адмовіцца...
I зноў насцярожыла нешта дырэктара: ён пільна зірнуў на Міхліна — як хутка запомніў прозвішча!
– Добра, Міхась, дзякую, — чамусьці адварочваючыся, узяў ён сшытак. — Ты ідзі зараз і скажы гэтым грамацеям, якіх ты пералічыў, — хай прыдуць сюды.
– Усе? Гэта ж амаль цэлы клас!
– Не, гэтых дваіх пазаві, актывістаў... Кладку з Аленаю.
Міхась выйшаў. Хвілін праз колькі перад дырэктарам стаялі «актывісты». Кладка быў у сінім каспюме, перашытым з бацькавага, Элен — у шэрай школьнай сукеначцы. Яна стаяла бледная і спалоханая.
– Мы не парушалі правілаў, Яўген Сцяпанаеіч, — змрочна сказаў Кладка. — Элен не курыць...
– А ты?
Кладка прамаўчаў. Дырэктар падаў яму сшытак.
— Чытайце. I ведайце, хто вамі кіруе. Гімназія Новага Тыпу! Тып, можа, і новы, а ўсё іншае... але не хочацца тлумачыць вам тое, што вы, відаць, лепш за мяне зразумелі.
Не паспелі выйсці вучні, як у дзверы прасунулася жанчына ў вясковай кофце, у чырвонай хустцы на галаве.
— Вы зрабілі мудра, Яўген Сцяпанавіч. Гэта сапраўды правакатар, памагаты вашага Прэсавіча.
– Дзякую за падказку... Гэта я і без вас ведаў, але скажыце мне ўрэшце, хто — вы?! Бажуся, я не скажу нікому!
– Сёння, Яўген Сцяпанавіч, – усміхнулася жанчына, — сёння ў сем вечара...
I яна растлумачыла, куды прыходзіць.
(3 песні)
Хто любіць бываць на цяперашнім Камсамольскім возеры, вось там дзе мост і першае кальцо, той павінен ведаць гэты цудоўны куточак — Свіслач разбіваецца там на некалькі рукавоў і ўтварае купку маляўнічых выспаў. Вада тут неглыбокая, звычайна на гэтыя зялёныя астраўкі можна перайсці ўброд. Вось у гэтым месцы і сабраліся разам нашыя героі.
Мала было на вадасховішчы людзей; ні з кальца, па якім несліся машыны, ні з берага за густой лазою нічога нельга было ўбачыць. На адной з выспаў патрэсквала невялікае вогнішча, кіпеў чыгун, пускаючы раз-пораз на вуголлі шыпучую пену, і пахла з яго варанай рыбаю і цыбуляй з укропам. Яўген Сцяпанавіч падаслаў пінжак і сядзеў пад алешынкай, абмахваючыся галінкай ад камароў. Кепка насупраць даставаў з заплечніка і выстаўляў на разгорнуты абрус такія штучкі, што галодны Расолька стараўся ў той бок не глядзець. Ляжалі ўжо на абрусе і хлеб, і каўбаса колішняя па рубель дваццаць, дражніў ноздры пах адчыненых «Кілек у тамаце» і гуркоў з памідорамі — праўда, марынаваныя, са слоіка, але Расольку яны цяпер падаваліся тым, чым бы, напрыклад, застойнаму вясковаму дзеду ананас на Каляды.
– Яўген Сцяпанавіч, — пазваў Кепка і паказаў дырэктару пляшку «Экстры»,— ведаеце хоць, што гэта такое?
– Як у тым анекдоце: сам не піў, але дзед расказваў, бачыў, як пан піў...
Чыгуначнік сядзеў каля вогнішча, падкідаў галінкі і ўсё пазіраў на свой гадзіннік — круглы, на усю руку, як спідометр. Каця ставіла на абрус міскі, чаркі, а жанчына ў вясковым кабаце ўсё падкладвала ў чыгун то перац, то ліст... Усё мацней пахла юшкаю; урэшце разлілі па місках, падселі бліжэй. Выпілі па чарцы.
— Спачатку я сваю версію, — прыкусіўшы, пачаў Расолька, — хто вы такія. Тое, што іншапланецяне, вядома, лухта. Вы... з Партыі Паляпшэння Побыту!
I Расолька расказаў тое, што ведаў са старых газет. Была такая як бы партыя. Яна базавалася ў вялікіх гарадах, у Маскве і ў Ленінградзе. Займаліся напачатку тым, што лавілі каля гатэляў, дзе жылі замежнікі, прастытутак, брылі іх пад нуль; потым, напрыклад, не саступіў у аўтобусе старому месца, не прабіў талончык — за табой выходзілі і штрафавалі на сто рублёў, папярэджваючы, што калі такое паўторыцца, цябе чакацьме няшчасны выпадак — у цябе будзе зламаная левая рука. Праштрафішся яшчэ раз — правая. Быў публічны працэс у 199... годзе, і ўсіх жулікаў з ППП, каго злавілі, пасаджалі, а астатнія паразбягаліся.
— Але там сістэма штрафаў, — закончыў Расолька, — і брыдка, жорстка, а галоўнае, караецца толькі тое свінства, якое навідавоку. А гэта, па-мойму, тое самае, што падстрыгаць крапіву, яна яшчэ больш ад гэтага расце.
– Што ж, цёпла, — пахваліў Кепка. — Асабіста я, напрыклад, якраз і ёсць аскепак гэтай партыі жлобінскага філіяла. Помнііце, «Чырвоная змена» некалі пісала? Нас было некалькі «афганцаў», якія займліся ўсім гэтым глупствам. Але не ад жадання сілаю прывучыць рабіць дабро, зусім па іншых матывах... Затое ў нас, у маіх цяперашніх сяброў, матывы якраз акрэсленыя: на сілу зла — сіла дабра. Мы не прафесіяналы, мы і ў горадзе апынуліся выпадкова і гэтак жа выпадкова зайшлі на дворык вашай школы... Вось, напрыклад, Валя, — кіўнуў ён на жанчыну, — жыла...
– Я сама раскажу, — хвалюючыся, як і на школыным сходзе, перабіла яго Валя. — Мы ў пэўным сэнсе няўдачнікі цяперашняга ладу. І некаторым чынам помсцім за гэта. Ну, бывае ж так, згадзіцеся? Магчыма, у нашых злыбедах вінаваты лёс ці мы самі, а магчыма, і сістэма. Жыла я некалі з мужам шчасліва, ні пра што не дбаючы, як ні дзіўна, ні ад чога асабліва не задыхаліся, не п'янствавалі, хоць мора гарэлкі цякло ў магазінах, не марылі выязджаць у Амерыку ад таго, што ў іх трусы дзешавейшыя. Мой муж быў архітэктар, ён быў нармальны чалавек. Потым пачалася «мірная рэвалюцыя», увялі парнаграфічны канал па тэлевізары, і муж звар'яцеў. Яго як нехта сурочыў, як убіў яму ў галаву: «Чаму і я не магу з ранку да вечара толькі гэтым і займацца?» Ён кінуў работу, пачаў піць, потым калоцца, прадаў усё, што можна было, і за гэтыя грошы, пры мне, пачаў вадзіць у кватэру баб, каб прарабляць з імі ўсё тое, што бачыў на экране. I я сышла з дому, потым чула, што яго нібыта забралі ў вар’ятню...
— У нас ёсць розныя людзі, — казаў далей Кепка. — Паўтаруся, што ў іхніх злыбедах могуць быць вінаваты і чыстыя выпадковасці. Ёсць мастак, якога зацкавалі за тое, што не хацеў маляваць кругі і квадраты, і квадратных людзей; ёсць няшчаснік, у другога сын спрабаваў сагнаць за мяжу самалёт, і пасажыры яго затаўклі; у трэцяга жонка выйграла нейкі конкурс прыгажосці і кінула яго... Асабіста я, напрыклад, – весела сказаў Кепка, – быў заядлы курэц, і пагарэў на тым. Помніце час, калі цыгарэты пачалі знікаць? Страшна ўспомніць! Ёсць жа людзі, якія без хлеба могуць пражыць лягчэй, чым без тытуня. У вайну ў канцлагерах хлеб мянялі на цыгарэты. Тытунь, акрамя ўсяго іншага, яшчэ і лекі — раз чалавека так да яго цягне, значыць, у яго, у гэтага чалавека, не хапае ў арганізме нейкага кампаненту, які дае тытунь... Калі вы чыталі, было такое апавяданне — «Сіндром», так і я, як герой таго апанядання, «абсіндроміўся»: кінуў працу, думаў толькі пра адно — як зрабіць большы запас курыва... А вось чалавек, — паказаў Кепка на Чыгуначніка, — наш гонар. Геніяльны інжынер-канструктар па кібернетыцы. Некалькі гадоў працаваў у Японіі, хацелі пераманіць яго ледзь не за мільярд, але адмовіўся, не падпісаў кантракт...
— Знайшлі генія, — засаромеўся Чыгуначнік. — У маёй біяграфіі цікавае хіба вось што. Неяк, пасля ўжо Японіі, я жыў у Маскве. Вёз машынаю жонку на конкурс прыгажосці, патрапілі ў аварыю, і жонка загінула. Цяпер ужо некалькі гадоў прайшло, я магу разважаць цвяроза: а мне, а самае галоўнае, ёй трэба быў конкурс прыгажосці? Хіба ў прыгажосці могуць быць конкурсы? Прыгажосць — адна, заўсёды непаўторная! Для чалавека, які цябе кахае, ты і так самая-самая лепшая і прыгожая... Не, трэба «рэпетыцыі», на якіх чорт ведае хто толькі цябе не распранае, не абмацвае, не разглядвае, не загадвае павярнуцца тым бокам, другім... не кажу ўжо, колькі часу, нерваў, грошай гробіцца, душы, якую можна было аддаць мужу, дзецям — тым, хто сапраўды мае ў гэтым патрэбу... Але трэба пабегаць голаю перад усім светам, і добра, калі станеш першая, а калі не? Калі ўвесь свет даведаецца, што ты не першая, не самая прыгожая, не самая лепшая!
Памаўчалі, выпілі яшчэ і закусілі.
— Дык дзе ж вы ўсё-такі жывяце? — спытаўся Расолька.
Кепка паказаў пальцам сабе за спіну:
– Там... На поўдні Беларусі.
– У... зоне?!
– Ну, пачынаецца, – сказаў Чыгуначнік. – Я так лічу: колькі Бог адмераў, столькі і ў зоне пражывеш. У нас уся Беларусь цяпер зона — маю ва ўвазе не толькі радыяцыю...
– Там у нас цэлая вёсачка — такіх, як мы, — сказала Валя. — Ёсць коні, садзім бульбу, возім самі сабе дровы — усё робім, як колісь. Нават дзеці ёсць, адно ў зоне нарадзілася — зусім нармальнае дзіця. Вось настаўніка няма...