Цяпер мне добра, спакойна, ані няма прыступу страху, з якім пісаў ёй ліст у дыялогах. Колькі ў мяне ўжо гэтых лістоў, няўжо я быў такі слабы, што хацеў дзяліцца страхам і з братам, і з Сяргеем? Усё ж вельмі проста кладзецца ў маю схему: вядома, яна хоча быць маёй жонкаю. Якія шляхі яна выбірае для сваіх намераў (стаць маёй жонкаю) — гэта яе клопат, а таму яе таксама можна зразумець і дараваць ёй.
Кахання ў яе няма, але няўжо ўсе і выходзяць замуж толькі па каханні? Хутчэй за ўсё, убачыўшы мае пакуты, яна ідзе не ад сябе, а ад мяне. «Я твайго кахання не хацела і не хачу, мне ад цябе нічога не трэба, — але табе трэба, ты ад гэтага пакутуеш, і я ж так сама не камень. Калі сапраўды ўсё так, як ты даказваеш і паказваеш, скажы ці хоць паабяцай, што мы пажэнімся. І ўсё будзе, як ты хочаш».
Як на маім месцы думаў бы нармальны, незаблытаны чалавек:
1) калі мы пажэнімся, дык што ў нас будзе за жыццё, калі яна ўвесь час націскае: «Я гэтага не хацела і не хачу, але калі ўжо так склалася...»
2) трэба не крыўдзіць яе больш, але і не сустракацца.
Ужо ні ў што не веру — ніколі я не скончу гэта нейкай логікаю! Калі ёй самой гэта надакучыць? Калі ўжо яна, плюнуўшы на ўсё, альбо скажа, каб больш не прыходзіў, альбо... Ні тое, ні тое! Сёння сніўся страшны сон: яна ляжала з Сяргеем на вялізным ложку, прыціскалася да яго, ён цалаваў яе, а яна, сонная, паўжывая ад шчасця, так ужо цалавала яго і абдымала! Было гэта ў нейкім маленькім мястэчку, у вялікай кватэры на шмат пакояў. Прыляцелі мы туды чамусьці самалётам...
20.5.87
Да якога ачмурэння і ідыятызму можа давесці ўсё гэта! Як смешна, горка і сорамна перачытваць ранейшыя запісы! Чатыры з паловай месяцы жыць пад нейкім гіпнозам, пакутаваць — ад чаго? Я памыліўся — ёй зусім не трэба нічыйго шкадавання, гэта кончаны чалавек. Нічога жаночага ў ёй няма і блізка. Як не хочацца ўспамінаць усяго, а ўспамінаць трэба, бо тое, што адбылося, будзе мне добрым урокам. Вось лагічная нітка тыповых яе паводзін: перад тым, як ехаць у Кушляны, прапанаваў ёй выйсці замуж. Яна згадзілася. У Кушлянах сыходзяць разам з Міцурам — гадзіны ў дзве з'явіліся, невядома адкуль.
Яна зусім свядома рабіла гэта. Яна не магла не ведаць, што так не робіць ні адна жанчына ці дзяўчына.
Накірунак з гэтых часоў адзін: ні ў галаве, ні ў жыцці яе быць не павінна.
Ліст чацвёрты
Добры дзень, Сяргей! Збіраўся напісаць табе шчэ ўчора. Мне казаў Брусавец, што ты быў у Мінску і заходзіў, калі мы ездзілі ў Кушляны. Так і не пабачыліся, а шкада.
Гэты ліст пішу табе ў звязку са сваім папярэднім лістом, які цябе, мабыць, трохі здзівіў, заблытаў і прымусіў ставіцца да мяне насцярожана. Пісаў я той ліст у перыяд вялікай разгубленасці перад жыццём, у хвіліны слабасці. Цяпер гэтага няма. Неяк раптоўна, устаўшы раніцою, я ўсвядоміў, колькі свінства пасеяў за апошнія паўгода; аказалася, усе мае пакуты — толькі вынік сябелюбства і прагі быць вышэй за іншых. Але мяне гэта не спалохала, як раней, калі такая прага ачышчэнняў узнікала, я адганяў яе, палохаючыся, што выпраўляцца позна ўжо, дый непатрэбна, бо ўсе знаёмыя так жывуць — цяпер я не спалохаўся, а, на адварот, радаваўся, як дзіця. Я зразумеў, што ў мяне ёсць шанц вырвацца з гэтага жыцця, у якое я сам сябе загнаў. Усё ў маіх руках. Што тычыцца нашай справы, вершаскладання, металу і року і г. д. — заняткі імі ішлі не ад нейкіх духоўных парыванняў, а скіраваны былі толькі на тое, каб вылучыцца сярод астатніх людзей, узняцца над імі і карыстацца пасля іхняю павагаю. Сам сябе паступова я ўжо ў такой ступені пачаў любіць, што апошнім часам дзівіўся і раздражняўся, калі блізкія мне людзі рабілі не так, як мне хацелася. Спачатку раздражняла, а потым пачало палохаць. Пачаліся нейкія прыступы страху, што мяне любяць менш, чым я таго заслугоўваю: я стаў патрабаваць, каб мною цікавіліся. А патрабаваць нечага духоўнага — гэта, ведаеш, апошняя прыступка гонару... Вядома, што я не з усімі знаёмымі запар такое рабіў, я знай шоў чалавека, на якім у найбольшай ступені сканцэнтраваў словы і дзеянні свае дэградацыі.
Гэта агульшчына. Я памятаю, што абяцаў расказаць табе ці напісаць сапраўдную прычыну свае «хваробы», і якую значную ролю ў ёй адыграў і адыгрываеш ты. Але пачакаю, пакуль у галаве стане ясней і ўсё ўтрамбуецца. Адчуванне такое, як пасля цёмнага выходзіш на зыркае святло: бачна, што светла, але разгледзець нешта цяжка, вочы не прывыклі і скачуць паўсюль чорныя плямы.
Калі раней я лічыў сябе ніжэйшым за цябе, дык цяпер пішу як да роўнага. Упершыню за апошнія месяцы адчуў сябе чалавекам, як усе. Цяпер я ведаю выйсце, ведаю збольшага, як жыць, і ўсе адступленні ад гэтых ведаў будуць толькі весці да новых пакутаў. Мяне цягне ў гэтыя два дні да чысціні чорт ведае чаму: я мыўся з гадзіну сам, перамыў пакой, усё на свеце... (Ліст абрываецца).
23.5.87
Хапіла роўна на тры дні. І апусціліся рукі. Тры дні не ходзім ні я да яе, ні яна да мяне. Гэта мая нявеста, дзяўчына, якая «жыць без мяне не можа» і «гатова падпісацца пад кожным пунктам». Пункты... Быццам прайшло тры месяцы. Помню, за дзень перад Кушлянамі яна сама не вытрымала гэтай няпэўнасці і сказала: «Скажы без сваіх філасофіяў, коратка і ясна — як мне сябе паводзіць? Дай мне якую інструкцыю, ці што, бо я бачу, што раблю табе кепска — а чым, сама не ведаю... Я, праўда, не іграю і нічога не хачу, а ты ва ўсіх маіх паводзінах шукаеш нейкае сістэмы. Што б ты хацеў пачуць ад мяне? »
«Я хацеў бы пачуць, што ты без мяне не можаш жыць, а калі мяне не пабачыш дзень, гадзіну нават — табе кепска і нечага не стае; што ты размаўляеш са мною ў думках; што ты згодна быць разам са мною цэлае лета, а ўвосень... я да цябе прыеду і мы пажэнімся».
«Я падпісваюся пад кожным пунктам».
Я перагортваю цяпер гэты сшытак і чытаю, і здаецца, што раней я дурнейшым не быў, што маё вызначэнне шчасця, некалі запісанае, правільнае. Я ж быў шчаслівы ў той дзень перад Кушлянамі, я дабіўся, па сутнасці, свайго: яна абяцалася стаць маёю і нават не на час, а на ўсё жыццё. Было спусташэнне, спакой, як у сне. Усё знікла, акрамя слоў: «Я падпісваюся пад кожным пунктам». Няўжо то й было шчасце? Яна хлусіла. Нашто? Можа, ад шкадавання, каб я супакоіўся. Восень жа яшчэ далёка, цяпер ён нічога не патрабуе — чаму б «не падпісацца пад кожным пунктам»?
Калі ж памрэ ўва мне гэты боль, колькі ён шчэ будзе мучыць мяне?! Няўжо мяне мала вучыла жыццё? Хіба я не ведаў, што шчаслівыя канцы бываюць толькі ў раманах, напісаных метадам так званага сацыялістычнага рэалізму? Няўжо дзень перад Кушлянамі і дзень там — гэта ўсё маё шчасце, якое праплыло і растала, як дым? Не, не веру, мне толькі дваццаць чатыры гады! Тады чаго ж я хаджу ўвесь час як прыбіты, як пахаваўшы самага роднага і адзінага чалавека? Няўжо я магу так моцна кахаць? І каго?
Ах, ненавісная дастаеўшчына, як я ад цябе ні бараніўся, ты даказала, што кахаць па-сапраўднаму можна не цнатлівых дзяўчынак. У цнатлівых дзяўчынак можна толькі «влюбляться», а кахаць, без памяці, толькі такіх: бесталковых, халодных, хітра-разумньгх і страшэнна, вечна незразумелых асоб лёгкіх паводзін... Не дзіва, што так душыць нейкі д'ябал: «Дурань, цяпер не вернеш, не вернеш!..»
І я думаю: сапраўды, можа здарыцца, што мяне пакахае ціхая цнатлівая дзесяцікласніца, і я яе, і мы пажэнімся, і ўсё будзе добра — але ўспыхваюць перад вачамі Кушляны, і ўсяго пачынае трэсці. Не, ніколі, я ўжо бачу і ведаю, што ніколі не спакушуся на нейкае чыстае, рамантычнае шчасце, нават калі надарыцца магчымасць такое атрымаць. Мне дваццаць чатыры гады, а што я, па сутнасці, бачыў і спазнаў?
Бойкі ў юнацтве, пазней — войска, Маскоўскі акруговы шпіталь, месяц рэанімацыі, два разы — клінічная смерць, з якой цудам выкарабкаўся. Затым — праца, п'янкі... Тыповы прадукт застойных часоў з усёй складзенай псіхалогіяй і поглядамі на рэчы. Змалку — сярод людзей, якія ўсё на свеце падавалі і тлумачылі так, як навучыла іх калдобістае жыццё. Мне хочацца схлусіць, але хлусіць нельга, а праўда тая, што блізкія мне людзі — матка, баба, дзядзькі, стрыечныя старэйшыя браты, словам, людзі, якія так ці інакш выхоўвалі мяне, не стаялі і блізка ля тых сялян-праўданосьбітаў, на якіх маліўся ў свой час Талстой. Мяне вучылі: «Крадзь, але каб не злавілі», «біся, але біся са слабейшым, ад мацнейшага ўцякай», «не чытай кніжак, бо здурнееш», «пі, але знай сваю меру», «як умееш абдурваць — абдуры, бо самога абдураць...» Людзі самі цёмныя, забітыя, яшчэ ў шасцідзесятыя гады дваццатага стагоддзя — як прывязаныя, без пашпартоў, гаравалі і рвалі жылы немаведама на каго, і, вядома, што яны ніяк не маглі жадаць мне благога; я люблю іх усіх, але...
Але мне цікава, што такое «кепска» і што такое «добра».
А, школа! Яшчэ ж прапусціў школу. Настаўнікі былі вясковыя і гарадскія — горад быў блізка, кіламетраў за восем. Вясковыя пілі на святы, маглі за гнуць нават на ўроку ціхенька мат, вучылі зусім кепска, а галоўнае, мы, вучні, не верылі, што можна нечаму ў іх навучыцца. Пра іх хадзілі такія ж плёткі, як пра звычайных дзядзькоў і цётак. Гарадскія вучылі лепш, але не верылі і ім. Наколькі я цяпер магу асэнсаваць, ішло своеасаблівае змаганне паміж хатнімі нашымі парадкамі з гарадскімі... Вядома, ніхто спецыяльна, знарок ніякага змагання не вёў, рабілася гэта падсвядома, але я помню, як сто разоў на год пачынаў «новае, як у кніжках», жыццё, упадабаўшы паводзіны і словы гарадскіх настаўнікаў.
Помню, у сёмым класе ўвялі новы прадмет — этыку, і пасля двух урокаў мне страшна захацелася некага кахаць. Я выбраў Веру, здаровую белую дзяўчынку, спакойную троечніцу, і напісаў ёй цыдулку: «Давай кахацца». «Давай, прыходзь сёння», — адказала Вера.
Я прыйшоў, у хаце нікога не было, Вера марудна, на маіх вачах, распранулася, лягла на падлогу. «Я таксама хачу з табою кахацца», — сказала яна лежачы. Кахаліся мы дні са тры, пасля нас нечакана злавіла Верына маці. Я ўцёк дадому і яшчэ два дні баяўся хадзіць у школу — чакаў страшнага скандалу. Але мала таго што не было ніякага скандалу — не было ўвогуле нічога. Верына маці здароўкалася са мною, а Вера стала нават трохі грэбаваць — можа, ад таго, што спужаўся і так хутка адышоў ад яе.
Бываюць хвіліны, калі мяне бярэ жах за скалечаныя жыцці сваіх аднакласнікаў. Вера жыве цяпер у вёсцы, у яе двое дзяцей і няма чалавека. У дваццаць чатыры гады яна тоўстая, як дзежка, з патухлымі, некалі сінімі вачамі, з маршчынамі, з пракураным голасам — не жыве, а згасае. Яна гоніць самагонку, пра дае яе п'е сама, на вачах сваіх дзяцей б'ецца з маткаю за грошы. Пасля школы яна паехала некуды ў Жлобін, кажуць, што жыла там гады два вельмі вольна, але не ўмела сябе глядзець, дый грошай не хапала на касметычнае харошае прычындалле, перастала падабацца мужчынам і прыехала назад — да маткі. У Мінску, у вышэйшай школе міліцыі вучыцца на пракурора аднакласнік Ігар К., колісь выдатнік, ціхоня; у войску ўступіў у партыю — каб лягчэй жыць. Гэта страшны, разбэшчаны мінскімі жанчынамі цынік, тыповы кар'ерыст, які хоча займець больш улады, і я яму пры сустрэчах, перачакаўшы ягоныя аповеды пра поспехі і ўцехі, сур'ёзна кажу: «Ігар, як некалі будзеш мяне судзіць за нацыяналізм, дык хоць далёка не высылай». Смяецца: «Посмотрим! » Ехаў я са свайго горада ў вёску ў адным аўтобусе з Жанаю Д., некалі чысценькім, з каснікамі, у школънай форме стварэннем. Яна адна праявіла, помню, нечаканую ўпартасць, калі ў 1978 годзе ў нашай школе перасталі выкладаць па-беларуску. Намеснікам дырэктара стаў тады малады выпускнік педінстытута Майсей Лазаравіч Шульман: ён аб'явіў, што свае прадметы — фізіку і хімію — будзе прымаць і выкладаць толькі па-руску, падручнікі трэба купляць рускія і адказваць па-руску. За ім пацягнуліся ўсе іншыя настаўнікі, справа была ў пачатку года, і мы за свае грошы ездзілі штодня ў горад купляць рускія падручнікі. Акрамя Жаны. Цягалі ў настаўніцкую яе самую, цягалі бацькоў, хацелі адправіць дзяўчынку да псіхічнага доктара, яна плакала і ўсё роўна не хацела перавучвацца. Памятаю, толькі пасля, калі мы, вучні, сталі смяяцца і цыкаць на яе, яна перш на перапынках, а тады паступова і на ўроках — загаварыла па-культурнаму. Тады, у аўтобусе, Жана ехала з чалавекам — мурлатым п'яным мужыком, які спаў стоячы і ўсё клаў галаву на яе плячо. Перад самай вёскай яго пачало ванітаваць — на сумкі, на падлогу. Жана пабегла да шафёра па анучу і выцірала, а ён толькі цяжка ўздыхаў і соп, відаць, не ў памяці, куды едзе і чаго едзе.
Пра астатніх аднакласнікаў нічога не ведаю, яны недзе жывуць па свеце.
А я?
У дваццаць чатыры гады хачу шчэ нешта вярнуць, шукаю нечага сапраўднага! І страхаюся — няўжо такое маленькае было маё шчасце, няўжо яно больш не вернецца?
24.5.87
Таня не прыходзіць.
Каб я быў празаікам, я напісаў бы пра паездку ў Кушляны выдатнае лірычнае апавяданне, і выгаварыўся б, і стала б лягчэй. Але колькі іх ужо напісана іншымі: і выдатных, і геніяльных. А поўнасцю зразумець да канца не можна ніякае. Толькі пачуцці, ніякае лірыкі, успамінай, як было, і запісвай пачуцці — ты ж пішаш сам сабе...
Былі два дні. Першы — дарога, электрычкаю і пешшу; другі — праца, Жупраны, касцёл, вогнішча... Былі: я, Міцура, Таня, Рамановіч і Віка Паскевіч — Таня за гэтыя паўгода «нацягала» яе трохі мове і пачала «далучаць да руху». Хацеў ехаць Брусавец, але, як заўсёды з ім бывае, перад самым канцом перадумаў; былі нават куплены квіткі, і ён здаў свой. Я рады, што ён такі непастаянны. Каб паехаў, дык набачыўся б, чаго не трэба. Мы, памятаю, ехалі нанач, у паўпустой электрычцы. За акном цямнелася, а ў нас на магнітафоне ціха спяваў Камоцкі: «Ну сядай, сядай са мной, калі ласка...» Мы то маўчалі, то трохі перагаворваліся па-беларуску, і пасажыры дзівіліся на нас, а нам было прыемна. Электрычка спынялася на частых станцыях, а потым бегла і бегла наперад — і гэта было вельмі добра; помню, Таня сядзела, сядзела, тады паклала мне галаву на плячо і заснула... Я думаю цяпер — калі б нешта такое пачаў расказваць мне які чалавек, я здзівіўся б банальнасці такіх казак, але калі ў мяне плыла за акном ноч, калі на маім плячы...
Як часта я ў думках і на словах ганьбаваў штосьці чужое: гэта няхораша, тое брудна, тое банальна — ганьбаваў толькі таму, што нехарошае, бруднае і банальнае было не са мной.
Вёў Міцура, ён быў родам з Гродзеншчыны. Ад нейкай станцыі ішлі, ішлі — гадзіны дзве, як не больш, прыйшлі позна ўночы. Пачалі раіцца, будзіць дзеда ці не, ці ставіць палатку? Аж выйшаў сам старэнькі дзед: «Хадземце, хадземце, тут зімно...» Ён звыкся да гасцей. Не сталі нават есці, уздоўж сцяны наклалі спальнікаў і ў адзенні пачалі масціцца.
— А я дзе лягу? — спытаў я.
— Каля мяне, дзе ж яшчэ? Ці не хочаш?
У яе так проста выйшлі гэтыя словы, што я сам здзівіўся — чаго гэта я пытаю, дзе спаць?
Я і спаў і не спаў. На падлозе — белы квадрат, свеціць месяц, Міцура храпе, Віка варочаецца з боку на бок... А яна ляжала тварам да мяне, падабраўшы пад жывот ногі ад холаду, і дыхала ціха-ціха, я цалаваў яе ледзь чутна ў валасы, у лоб, у шчаку, і яна не чула. Салаўі спявалі на ўсе Кушляны, мне хацелася спаць і ад шчасця няможна было заснуць. На досвітку пачаў кашляць дзед, я ўстаў і выйшаў на двор, дзед — следам. Знайшлася работа — зачасаць дзержакі на рыдлёўкі.
— Сякера ж у вас тупая!
— Тупая... — апраўдваўся дзед Ляпёха, — учора хворы быў, праляжаў дзень... Памру скора, так, ужо чую, што памру...