Джонатан расплюшчыў вочы. Разам са Старэйшынам ён стаяў на нейкім зусім незнаёмым беразе: да самай вады падступалі дрэвы, над галавой свяцілі два жоўтыя сонцы.
— Нарэшце ты зразумеў галоўнае, — сказаў Чыанг, — але трэба яшчэ папрацаваць над кіраваннем...
Джонатан не мог апамятацца ад здзіўлення.
— Дзе мы?
Старэйшыну ніколькі не турбавала тое, што яны апынуліся ў незнаёмых мясцінах, і ён спакойна адказаў:
— Відаць, на нейкай планеце, дзе неба зялёнае, а замест сонца падвойная зорка.
Джонатан радасна закрычаў — гэта быў першы гук з таго часу, як ён пакінуў Зямлю.
— ВЫЙШЛА!
— Вядома, выйшла, Джон, — сказаў Чыанг. — Заўсёды выходзіць, калі ты ведаеш, што робіш. А цяпер пагаворым пра кіраванне...
Ужо сцямнела, калі яны вярнуліся. У залацістых вачах астатніх чаек свяцілася павага да Джонатана: яны бачылі, як ён раптоўна знік з таго месца, дзе столькі часу стаяў нібы ўкопаны.
Віншаванні ён прымаў не больш хвіліны.
— Я тут навічок! Я толькі пачынаю! Гэта мне трэба ў вас вучыцца!
— Гэта як сказаць, — прамовіў Саліван. Ён стаяў побач з Джонатанам. — У цябе менш страху перад нязведаным, чым у любой чайкі, што я сустракаў за дзесяць тысяч гадоў.
Чарада маўчала, а Джонатану зрабілася няёмка.
— Калі хочаш, мы пачнём працаваць над часам, — загаварыў Чыанг, — каб ты мог лятаць у мінулае і ў будучае. І тады ты будзеш падрыхтаваны да сама цяжкага, сама адважнага і сама радаснага. Ты будзеш гатовы ўзняцца і спазнаць, што такое дабрыня і любоў.
Мінуў прыблізна месяц, Джонатан вучыўся з незвычайным поспехам. Ён і раней заўсёды хутка засвойваў усё на звычайных занятках, а цяпер, калі яго вучыў сам Старэйшына, ён убіраў у сябе веды, як дакладна запраграмаваны крылаты кампутар.
Але надышоў дзень, калі Чыанг знік. Перад гэтым ён спакойна гутарыў з імі з усімі, пераконваў ніколі не спыняцца ў пазнанні, трэніроўках, імкненні глыбей зразумець дасканалы нябачны закон жыцця. І ў той час, як ён гаварыў, пер'е яго рабілася ўсё ярчэйшае і ярчэйшае, пакуль не зазіхацела так, што чайкі не змаглі на яго глядзець і зажмурыліся.
— Джонатан, — сказаў ён, і гэта былі яго апошнія словы, — не пераставай спасцігаць, што такое любоў.
Калі ўсе зноў змаглі глядзець, Чыанга з імі больш не было.
Міналі дзень за днём, і Джонатан усё часцей пачаў лавіць сябе на тым, што думае пра Зямлю, якую ён пакінуў. Калі б там ён ведаў хоць бы дзесятую, хоць бы сотую долю таго, што даведаўся тут, наколькі паўнейшае было б яго жыццё! Ён стаяў на пяску і пытаўся сам у сябе: «А што, калі там жыве чайка, якая змагаецца, каб вырвацца з абмежаванняў, імкнецца ўбачыць сэнс палёту не толькі ў пагоні за скарынкай хлеба з рыбацкага судна? Магчыма, там ёсць і Выгнаннік, які асмеліўся выказаць словы праўды перад Чарадой». І чым больш займаўся Джонатан урокамі дабрыні, чым больш ён стараўся зразумець прыроду любові, тым мацней хацелася яму вярнуцца на Зямлю. Бо хоць і жыў ён калісьці на адзіноце, але ад прыроды быў настаўнікам, а выказаць сваю любоў ён мог толькі дзелячыся здабытай і зразуметай ім праўдай з любой чайкай, якой быў патрэбны толькі шчаслівы выпадак, каб убачыць гэтую праўду.
Саліван, які ўжо ўмеў лятаць з хуткасцю думкі і дапамагаў авалодаць гэтым уменнем іншым чайкам, сумняваўся.
— Ты ж быў калісьці Выгнаннікам, — гаварыў ён Джонатану. — Чаму ты думаеш, што якая-небудзь чайка з твайго мінулага будзе цяпер цябе слухаць? Ты ведаеш справядлівую прыказку: чым вышэй лятае чайка, тым далей яна бачыць. Чайкі, з якіх ты выйшаў, стаяць на зямлі, лямантуюць і б'юцца паміж сабою. Ад неба яны знаходзяцца за тысячу міляў, а ты хочаш паказаць ім неба з іхняга месца, адтуль, з зямлі! Джон, яны ж не бачаць нават кончыкаў сваіх крылаў! Заставайся тут. Дапамагай навічкам, яны стаяць даволі высока, каб убачыць тое, пра што ты хочаш ім расказаць.
Ён памаўчаў з хвіліну і дадаў:
— Што было б, калі б Чыанг вярнуўся ў свой стары свет? Дзе б ты сам знаходзіўся цяпер?
Апошні довад быў сама пераканаўчы. Саліван праўду казаў. Чым вышэй ляціць чайка, тым далей яна бачыць.
Джонатан застаўся вучыць навічкоў. Кожная новая птушка вызначалася вельмі добрымі здольнасцямі і хутка засвойвала ўрокі. Але ранейшы неспакой вярнуўся да яго, і ён не мог збавіцца ад думкі, што дзесьці на Зямлі абавязкова ёсць адна-дзве чайкі, якія таксама здольныя вучыцца. Наколькі больш ведаў бы ён цяпер, калі б Чыанг з'явіўся да яго ў той дзень, як ён стаў Выгнаннікам!
— Салі, я павінен вярнуцца, — сказаў ён урэшце. — У цябе цудоўныя вучні. Яны паспяхова займаюцца і дапамогуць табе давесці навічкоў да патрэбнага ўзроўню.
Саліван уздыхнуў, але больш не пярэчыў.
— Мусіць, я вельмі буду сумаваць па табе, Джонатан.
Вось і ўсё, што ён сказаў.
— Салі, як табе не сорамна! — з дакорам усклікнуў Джонатан. — Не гавары глупства! І чым мы з табою дзень пры дні займаемся? Якія здольнасці развіваем? Калі наша дружба трымаецца на такіх рэчах, як прастора і час, значыцца, мы самі разбураем наша брацтва, як толькі пераадольваем іх! Але з пераадоленнем прасторы адзінае, што мы пакідаем, — гэтае Тут. А з пераадоленнем часу мы пакідаем толькі Цяпер. Няўжо ты думаеш, што мы не здолеем час ад часу сустракацца ўнутры гэтых Тут і Цяпер?
Саліван міжвольна засмяяўся.
— Ты зусім звар'яцеў, — ласкава сказаў ён. — Калі хто-небудзь і здольны паказаць таму, хто сядзіць, што робіцца за тысячу міль навокал, дык гэта Джонатан Лівінгстан. — Ён паглядзеў на пясок. — Да пабачэння, дружа мой Джон.
— Да пабачэння, Салі. Мы яшчэ сустрэнемся.
З гэтымі словамі Джонатан уявіў сабе вялізную чараду чаек на беразе, якая жыве ў іншым часе, і са звыклай лёгкасцю адчуў: не, ён не пер'е і косці, ён — дасканалае, абсалютнае ўвасабленне ідэі волі і палёту, яго магчымасці бязмежныя.
Флетчар Лінд быў яшчэ вельмі малады, але ўжо ведаў, што ні з адной чайкай на свеце не абыходзіліся гэтак жорстка і несправядліва, як абышліся з ім у Чарадзе.
«Пляваць я хацеў, што яны там гавораць! — са злосцю, ад якой ажно туман засціў вочы, думаў ён. — Лятаць — гэта не проста махаць крыламі, гэта куды больш. Камар і той можа махаць! Зрабіў усяго адну бочку вакол Старэйшыны, так, дзеля жарту, і я — Выгнаннік! Ды што яны, сляпыя? Нічога не бачаць? Няўжо не разумеюць, як гэта будзе здорава, калі мы па-сапраўднаму навучымся лятаць?!
Пляваць я хацеў, што яны там думаюць. Я пакажу ім, што значыць лятаць! Няхай сабе я па-за законам, калі ім гэтак хочацца. Але яны яшчэ пашкадуюць...»
Тут ён пачуў нібы ў галаве ў сябе голас, і хоць гучаў ён вельмі лагодна, ад нечаканасці Флетчар спыніўся, быццам спатыкнуўся ў паветры.
— Не трэба гэтак на іх злавацца, Флетчар-Чайка. Прагнаўшы цябе, чайкі нашкодзілі толькі самі сабе, некалі яны даведаюцца пра гэта і ўбачаць тое, што бачыш сёння ты. Даруй ім і дапамажы ім разабрацца.
На адлегласці дзюйма ад яго правага крыла ляцела сама бялюткая чайка ў свеце. Яна як быццам плыла ў паветры без усякіх намаганняў, не варушачы ніводным перцам, хоць Флетчар ляцеў амаль на гранічнай хуткасці.
На момант ён зусім разгубіўся.
«Што са мною творыцца? Я звар'яцеў? Памёр? Што гэта?»
Перабіваючы яго думкі, голас гучаў ціха і спакойна і патрабаваў адказу: