Гiтлераўцы нарэшце зразумелi, што прабiцца ў лес, пакуль на фланзе дзейнiчае кулямёт, iм не ўдасца. Вiдаць, уцямiлi яны i тое, што сiлы ля лазнi невялiкiя i кароткiм iмклiвым ударам можна знiшчыць дакучлiвую перашкоду.
Там, у траве на лузе, яны перастроiлi свой ланцуг i кароткiмi перабежкамi пачалi пасоўвацца да лазнi. Потны i брудны ад пылу Галкiн толькi скрыгатаў зубамi: высокая някошаная трава добра хавала ляжачых салдат, а бiць адзiночак, якiя зрэдку перабягалi, было нязручна i трацiлася шмат патронаў.
Злева, за вёскай, таксама разгарэўся моцны бой, там стрэлы i выбухi злiлiся ў суцэльны гул, гiтлераўцы адразу атакавалi на ўсiм участку.
Некалькi хвiлiн Галкiн страляў i страляў, а ворагi, не зважаючы на агонь, павольна, але ўпэўнена пасоўвалiся наперад.
— Ах, сволачы! — крыкнуў хлопец, адарваўшыся ад кулямёта. — Паўзуць!
Ён вызначыў, што затрымаць ворага на адлегласцi не ўдасца, а наблiзiўшыся, гiтлераўцы скарыстаюць хмызняк i блакiруюць кулямёт. На твары кулямётчыка адбiлася злосць, i вочы заснавалi па прасцягу, шукаючы выйсця. Адчуўшы, што настаў рашучы момант, ён увесь ажывiўся, налiўся сiлай i спрытам.
— Мiкалай, — звярнуўся ён да таварыша, — вось што, братка: бяры кулямёт i краем лесу шпар наперад. Як зраўняешся з iх флангам — лупянi збоку. Толькi нядоўга: дыскi са два. А я iх падражню адгэтуль.
Усхваляваны Матузка не вельмi разумеў у новым павароце справы, але адчуваў небяспеку. Ды i выгляд таварыша сведчыў, што становiшча сапраўды сур’ёзнае. Не кажучы нi слова, ён вылез з акопа i па ўзмежку, прыгiнаючыся як мага нiжэй, падаўся да лесу.
Пасля акопа на паверхнi баец адчуў сябе неяк зусiм адкрытым i безабаронным. Кулi пасвiствалi побач, падалi галiнкi, падсечаныя iх кароткiмi шалёнымi ўдарамi. Нядоўга было трапiць пад iх iмклiвы лёт, i ўжо наўрад цi давялося б падняцца. Страшна зрабiлася хлопцу тут, на паверхнi зямлi, воддаль ад выратавальнага акопчыка. Але трэба было рабiць сваю справу — бегчы наперад, каб у час памагчы Галкiну, якi адзiн зараз шчоўкае з яго вiнтоўкi. I Матузка шыбаў праз альховы гушчар, не асцерагаючыся галля, што балюча сцябала яго.
Выглядаць з лесу, каб убачыць, дзе немцы, яму не спатрэбiлася. Калi iх стралянiна стала зусiм побач, Матузка збочыў з гушчару i асцярожна высунуўся з-за маладой елкi на краю ўзлеску. Месца гэтае крыху ўзвышалася над лагчынай, i хлопец на момант сумеўся: ён выразна ўбачыў на роўнядзi крывы ланцуг гiтлераўцаў, якiя адзiн за адным ускаквалi, беглi i падалi.
Матузка лёг у жорсткую папараць пад елкай i нарыхтаваў кулямёт. Пакуль ён даставаў дыск, зараджаў i ставiў прыцэл, прайшло няшмат часу, але менавiта тады настала рашучая хвiлiна. Мiнныя выбухi зноў затаўклi зямлю ля лазнi; немец, што перабягаў апошнi за ланцугом, закрычаў штосьцi, усе пачалi падымацца i, страляючы з аўтаматаў, хуткiм крокам кiнулiся да вёскi. Здарылася так, што супраць Матузкi апынуўся гэты заднi немец-камандзiр, а ланцуг сваiм флангам ужо мiнуў тое месца, дзе прытаiўся кулямётчык. Малады баец моцна спалохаўся ад думкi, што спазнiўся. як — кольвечы ён прыцэлiўся i нацiснуў спуск. Кулямёт, нiбы знайшоўшы выхад злосцi, рвануўся ў руках i задрыжаў буйнай сутаргавай лiхаманкай.
Калi б не так гучна грукацеў яго кулямёт, хлопец яшчэ раней пачуў бы новыя гукi, якiя з’явiлiся за гэты час. У тым баку вёскi, дзе адбiвалася галаўная паходная застава, скрозь лютую стралянiну пачулiся шматгалосыя крыкi. Адсюль нельга было ўчуць, было гэта «ўра» цi што iншае, ды Матузка i не слухаў. Немцы зноў заляглi, i па ўзлессю пайшоў моцны трэск, сыпалiся галiнкi з лiстамi, нiбы дзесяткi нябачных бiзуноў у розных месцах сцябалi дрэвы. Аднак як нi прыцiскалiся к долу залёгшыя ворагi, адсюль яны былi вiдаць кулямётчыку, i ён, змянiўшы дыск, зноў пусцiў чаргу.
У той час аднекуль з варожага боку ўзляцела ў неба дымная ракета i, выцягнуўшы хвост, згасла над логам. Немцы тады шалёна ўскочылi i што было моцы кiнулiся назад да свайго раўчука. Матузка задрыжаў увесь ад радасцi i апусцiў прыклад.
Нястрымная весялосць ахапiла кулямётчыка. Аглушаны выбухамi i стрэламi, ён на ўсё горла крычаў адно i тое ж злараднадураслiвае:
— Ага-а! Ага-а! Ага-а!
Праз некаторы час нямногiя ўцалелыя ворагi знiклi ў раўчуку, а ў лагчыну высыпалi ротныя ланцугi падышоўшага батальёна. Матузка, раптоўна зрабiўшыся лёгкiм i iмклiвым, узвалiў на плячо гарачы яшчэ кулямёт i па — над узлескам пабег да вёскi.
Многа ператрывала яго душа за гэты дзень, але здабытая перамога хвалюючай радасцю засланiла цяпер усё самотнае. Як крыўдныя слёзы маленства, адразу забылiся нядаўнiя страхi. Пачатак быў зроблены — цяжкi, але удалы пачатак. Хлопец паваяваў, i хоць не зусiм ладна, але, бадай, i не дрэнна. Ён сам адчуваў гэта, быў рады, i радасць яго павялiчвалася ўпэўненасцю, што Галкiн задаволiцца яго ўмельствам i цяпер, бадай, пасябруе з iм. Што ж датычыць Матузкi, дык ён вельмi жадаў гэтага.
Макрэючы ад поту, хлопец iмчаўся па ўгрэтай духмянай траве, радасць падганяла яго, i ён спяшаўся падзялiць яе са знойдзеным сёння баявым сябрам.
Яшчэ здалёк Матузка прыкмецiў ля лазнi групу афiцэраў (ён пазнаў там камандзiра батальёна) i заўважыў, што яны глядзелi ў гэты бок, нiбы чакалi каго. Хлопец пашукаў вачыма Галкiна, але не ўбачыў яго. Не было таго i ў акопчыку, якi, пусты i непатрэбны цяпер, тулiўся пад лазою. У кусце на ранейшым месцы стаяў кацялок з рэштай вады. Але чаму Змiтрок не сустракае яго, няўжо ён стаў зусiм абыякавым да свайго былога памочнiка? Нешта трывожнае затрымцела ў хлапечым сэрцы, калi ён пралазiў хмызняк на ўзмежку i наблiжаўся да камандзiраў.
— Вось ён, гэты кулямётчык, — сказаў камбат, звяртаючыся да незнаёмага, вiдаць, старэйшага афiцэра.
— Малайчына, — сказаў той. — Малайчына. Прадстаўце да ўзнагароды.
Матузка, аднак, чамусьцi змаркатнеў i не адчуваў радасцi ад пахвалы начальства: нейкая смутная трывога ўзнiмалася ў iм. Сцiпла стоячы перад афiцэрамi з узятым да нагi кулямётам, ён адказаў на iхнiя пытаннi i, адпушчаны, пайшоў памалу на выган да свайго ўзвода.
У вёску прыйшлi ўжо новыя людзi i з поўнай абыякавасцю да ўсяго, што адбылося тут, займалiся сваiмi справамi. У дварах гаманiлi галасы, стукалi колы па вулiцы; байцы нейкага гаспадарчага падраздзялення маскiравалi галлём нагружаныя вазы пад плотам. Абапал дарогi дагаралi хаты, i ўдушлiвы едкi смурод пажарышчаў раздзiраў грудзi. У адным месцы з вулiцы Матузка пазнаў садок, ля якога бег ранiцай, каб перадаць загад. Нейкая будынiна збоч саду згарэла дашчэнту, апалiўшы сваiм полымем суседнiя яблынi. Мiж iмi ўбачыў баец i тую яблыньку ля сцежкi, з якой сарваў надоечы недаспелы яблык. Цяпер чорныя галiны яе маркотна цягнулiся над тынам i, здавалася, у смяротнай роспачы прасiлi ратунку.
Пад прыдарожнымi вербамi на выгане сядзелi i гаманiлi цяпер байцы былой паходнай заставы. З апошняй надзеяй Матузка пашукаў позiркам сябра i, не знайшоўшы, запытаў у Пiлiпчука, якi курыў на абочыне, спусцiўшы ногi ў канаву:
— А дзе Галкiн?..
— Галкiн? — здзiвiўся вусаты Пiлiпчук. — Галкiн забiты, хiба ты не ведаеш?
Нешта цяжкае i душнае навалiлася на хлопца, зацяло дыханне, i ў вачах скрывiлася дарога. Матузка апусцiўся на пыльны ўскраек дарогi i абхапiў рукамi кулямёт. Знямоглае за дзень сонца паволi апускалася над лесам, дарога па насыпе, як хрыбцiна шчупака, стракацела палосамi ценяў, кiнутых вербамi…
Так баец сядзеў доўга i не чуў, што рабiлася наўкола. Толькi калi падалi каманду строiцца i байцы выйшлi на дарогу, Матузка падняўся апошнi i, падумаўшы крыху, стаў у галаву калоны, дзе ўчора крочыў Галкiн i дзе звычайна станавiлiся ручныя кулямётчыкi.
Аднойчы ў абласной газеце давялося прачытаць мне нарыс пра калгасных даярак. Добрыя былі тыя даяркі — працавітыя і сумленныя, і навялі яны мяне на развагу пра нашага пастуха — чалавека вельмі паважанага ў нас, дбайнага і кемлівага. Гэтаму чалавеку калгас шмат чым абавязаны за тое, што нашы каровы сёлета далі столькі малака, што не сорамна стала трымаць іх. Абдумаў я ўсё гэта і засеў за допіс для газеты, Пачаў нібы для пробы, але паступова так улёг у гэтую справу, што дзён пяць узапар нічога не прыкмячаў навокал.
Я быў выкладчыкам мовы, меў пэўны густ у літаратурных стылях, чытаў сёе-тое пра трафарэты, штампы і канцылярызмы, якімі грашаць газеты, і хацеў напісаць свой твор выдатна. Знарок перад тым я прачытаў кніжку аб літаратурным майстэрстве, паглядзеў падручнікі, дзе падрабязна тлумачыліся розныя таямніцы пісьменніцкай справы. У мяне нават з’явілася жаданне яшчэ раз прачытаць «Вайну і мір», каб лепш засвоіць выдатны талстоўскі стыль, і не зрабіў гэта толькі таму, што пабаяўся спазніцца са сваім допісам.
Асаблівых пакут каштавала знайсці свежыя эпітэты, выразныя метафары і вобразныя параўнанні. Гэта было вельмі цяжка, але якая ж добрая літаратурная рэч абыходзіцца. без іх?
Нарэшце ўсё было скончана. Упершыню за некалькі дзён я выйшаў з хаты і са сваім шматпакутным творам накіраваўся ў кантору. Над вёскай толькі што прашумеў лівень, з-пад хмар лагодна зірнула нізкае вячэрняе сонца, безліччу іскрынак заззялі мокрыя садкі і гароды, а вербы на вуліцы яшчэ доўга страсалі на пясчаны дол важкія сцюдзёныя кроплі. Я сігаў уздоўж парканаў, а сустрэчныя неяк падазрона глядзелі на мяне, некаторыя пыталі, чаму пахудзеў і як здароўе наогул. Я ж нічога пэўнага не мог сказаць ім, бо ў маёй галаве ўсё грымотна гучалі радкі майго твора, памерам у тры старонкі. Асабліва падабаўся мне яго пачатак, у які я ўклаў працы больш, чым, бадай, ва ўсё астатняе. Вось ён:
«Ледзь толькі срабрыстыя росы заблішчаць пад першымі промнямі летняга сонца, пастух Іван Свірыдаў выводзіць на пашу свой статак. Ужо з ранку ён поўны клопату пра сваіх бялушак і чарнавак, а яны, відаць, разумеюць гэта і без звычайных злосных крыкаў слухаюць яго».
Далей ішло падрабязнае апісанне пастуховых намаганняў, каб лепш даглядзець жывёлу, накарміць, напаіць і не ўпусціць у шкоду. І калі мой допіс знік у паштовай скрынцы і я вярнуўся дадому, дык столькі радасці свяцілася на маім твары, што ў гаспадыні, у якой кватараваў я, узнікла пытанне, у каго з вясковых прыгажунь закахаўся яе кватарант.
Не ў стане саўладаць з нецярплівасцю, я кожны дзень з ранку бегаў у калгасную кантору і самотна чакаў паштальёна. Ён звычайна з’яўляўся пад поўдзень і клаў на стол добры абярэмак пошты. Шмат рук цягнулася да гэтага абярэмка. Многія адразу бралі цэнтральныя выданні, а я хапаўся за невялікі аркушык раённай газеткі, маланкавым позіркам прабягаў па яе старонках, прачытваў загалоўкі розных артыкулаў, а праз момант ужо сумна і без цікавасці разглядаў незнаёмыя прозвішчы шчаслівых аўтараў.
Аднойчы ў канцы ліпеня давялося мне трапіць у наш раённы цэнтр. Уладкаваўшы свае школьныя справы, я накіраваўся ў бакавую зялёную вулічку, дзе змяшчалася рэдакцыя раённай газеты. Над платамі густа стаялі вялізныя старыя вербы і клёны, яны шчыльна хавалі неба, а маладая мураўка рабіла нячутнымі мае крокі. Было ўтульна і лагодна. Аднак нейкая няёмкасць дапякала мяне ўвесь час, пакуль я набліжаўся да ганка рэдакцыі. І пэўна я вярнуўся б назад, калі б у гэты час на парозе не з’явіўся высокі, вельмі худы і амаль жоўты чалавек у акулярах, які здаўся мне хворым. Я вытлумачыў яму сваю патрэбу. Ён моўчкі і абыякава выслухаў і параіў зайсці ў рэдакцыю, дзе са мной «разбяруцца».
Я зайшоў. Кусты бэзу засланялі шыбы пакоя, у якім было змрочна і прахладна. Ля трох сталоў, заваленых падшыўкамі, сядзелі маладыя, пэўна маіх год, людзі і нешта чыркалі ў паперках; на чацвёртым, нібы кулямёт, стракатала машынка. На стале, што стаяў у куце, чмялём гудзеў вентылятар, варушачы валасы на галаве чарнявага хлапца. Я павітаўся, пастаяў крыху і затым накіраваўся да чалавека, ля якога гудзеў той вентылятар.
Чарнявы аказаўся здагадлівым хлопцам. Я толькі яшчэ пачаў выкладаць яму маю справу, а ён палез ужо ў стол, перавярнуў кучу папер у адной скрынцы, потым у другой, у трэцяй і, нарэшце, недзе з самага дна ці мо’ з-пад стала выцяг мае лінаваныя старонкі. Увесь час, пакуль рукі яго корпаліся ў шуфлядах, ён мармытаў:
— Калгасны пастух, калгасны пастух, дзе ж гэты пастух?..
І вось мае шматпакутныя лісткі распласталіся на тоўстым шкле рэдакцыйнага стала, і чарнявы, ухапіўшы тоўстую пластмасавую ручку, узлёг грудзьмі на край сталешніцы.
Цяжка перадаць, што рабілася тады ў маёй душы. Бадай, ніколі яшчэ з таго часу, як з’явілася ў мяне гэтая задума з пастухом, не дасягалі мае пачуцці такога напружання. Я амаль быў упэўнены ў той час, што гэты чарнявы праз хвіліну адарвецца ад рукапісу і скажа што-небудзь накшталт: «Ну і здорава, брат! Вось малайчына!». Я ўжо загадзя бянтэжыўся ад такой пахвалы, але чарнявы не адрываўся, а неяк нібы драмаў, наваліўшыся на стол. Нарэшце яго рука з пластмасавай ручкай мільганула ў паветры, і я ледзь не крыкнуў: тупое спісанае пяро крамзанула ўпоперак старонкі, і сіняя крывая лінія закрэсліла цэлы радок у лепшым маім абзацы. Потым гэтакая ж лінія, толькі карацейшая крыху, знішчыла кавалак маёй, у пакутах народжанай, думкі ў наступным радку, потым яшчэ і яшчэ…
З нянавісцю пазіраючы на свайго ката, я думаў аб тым, якія бязлітасныя людзі існуюць на зямлі. Але я маўчаў, згадваючы, што, пэўна, з такім чалавекам лепш не пачынаць сваркі. А ён тым часам крэсліў, нешта дапісваў над знішчанымі радкамі, паставіў крыж на некалькіх абзацах. Нарэшце, калі справа катавання майго няшчаснага твора наблізілася да аўтарскага подпісу, які, бадай, адзін толькі і заставаўся некранутым, я нясмела, дрыжачым голасам заўважыў:
— Як вы, аднак, пакрэслілі!
Замест таго, каб абурыцца, ён неспадзявана гэтак ветліва і па-сяброўску ўсміхнуўся, што я зусім збіўся з панталыку.